WADY POSTAWY BADANIE ORAZ DZIAŁANIE KOREKCYJNE W SZKOLE ORAZ W DOMU

Transkrypt

1 WADY POSTAWY BADANIE ORAZ DZIAŁANIE KOREKCYJNE W SZKOLE ORAZ W DOMU Wadą postawy nazywamy zmiany w wyprostowanej, swobodnej pozycji ciała, które zdecydowanie różnią się od ukształtowań typowych dla danej płci, wieku, budowy konstytucjonalnej. Zalicza się je do zaburzeń statyki ciała. W domu dziecka często mamy do czynienia z różnorodnymi zaburzeniami postawy u wychowanków. Ich etiologia jest najczęściej związana z zaniedbaniami, niedożywieniem, przebytymi i nieleczonymi chorobami somatycznymi. Większość dzieci przybywających do placówki nigdy nie była diagnozowana pod kątem wad postawy a tym bardziej nie podlegała ich korekcji. Dlatego niezwykle istotne jest, aby każdy wychowawca w placówce tego typu umiał wstępnie ocenić czy u dziecka występuje wada postawy i wiedział, w jaki sposób można ją skutecznie korygować. W związku z tym postaram się przybliżyć najistotniejsze zagadnienia dotyczące wad postawy i zobrazuję je konkretnymi przypadkami występującymi u naszych wychowanków. KLASYFIKACJA WAD POSTAWY Wady postawy ciała można zasadniczo podzielić na trzy grupy: 1. wady postawy w płaszczyźnie strzałkowej: plecy okrągłe (hiperkifoza piersiowa), plecy wklęsłe (hiperlordoza lędźwiowa), plecy wklęsło-okrągłe, plecy płaskie. 2. wady postawy w płaszczyźnie czołowej (skoliozy); 3. wady kończyn dolnych: kolana koślawe (X), kolana szpotawe (()), płaskostopie podłużne i poprzeczne. Hiperkifoza piersiowa polega na nadmiernym wygięciu kręgosłupa czyli uwypukleniu klatki piersiowej. Ogólny obraz zmian w postawie polega na nadmiernym wysunięciu barków i głowy do przodu, spłaszczeniu klatki piersiowej, odstających i często rozsuniętych łopatkach. W charakterystyce tej wady uwzględnia się uwypuklenie kręgu szyjnego, piersiowego, lędźwiowego i kości krzyżowej. W zależności od umiejscowienia zmian na konkretnych segmentach kręgosłupa wyróżnia się kifozę niską (wada przesunięta w dół), średnią ( odc. lędźwiowy), wysoką (odc. piersiowy) i totalną. Przyczyny tej wady najczęściej mają charakter nabyty, tzn. jest to wada dzieci wstydliwych czyli wysokich, które garbiąc się chcą ukryć swój wzrost, a także dziewczynek w wieku dojrzewania pragnących zamaskować w ten sposób rosnące piersi. Wada ta występuje również u dzieci z wadami wzroku. Jest to tzw. kifoza oczno-pochodna. Hiperkifoza piersiowa może mieć także charakter wrodzony lub być objawem choroby somatycznej, np. krzywicy, gruźlicy kręgosłupa, zespołu zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa. Hiperlordoza lędźwiowa polega na nadmiernym wygięciu części lędźwiowej kręgosłupa. Charakterystyczne dla tej wady jest zwiększone przodopochylenie miednicy na skutek rozciągnięcia i osłabienia mięśni pośladków i brzucha oraz nadmiernego napięcia mięśni biodrowo-lędźwiowych i mięśni prostych uda. W zależności od umiejscowienia zmian wyróżnia się lordozę niską i wysoką. W wyniku hiperlordozy lędźwiowej dochodzi do klinowacenia krążków i trzonów międzykręgowych co jest przyczyną ostrych bólów kręgosłupa. Wada plecy wklęsło-wypukłe jest połączeniem hiperlordozy lędźwiowej i hiperkifozy piersiowej. Dla tej wady charakterystyczne jest zwiększone przodopochylenie miednicy, duża lordoza lędźwiowa i kifoza piersiowa, usytuowanie głowy w stosunku do ciała w przodzie, wysunięcie barków do przodu, odstające łopatki, spłaszczona klatka piersiowa i

2 wystający brzuch. Takie nieprawidłowości postawy powstają u dzieci o słabej, wątłej budowie na skutek prób utrzymania przez słabe mięśnie ciała w pionie. W wyniku nadmiernego nacisku ciężarem ciała na kręgosłup nie chroniony przez mięśnie dochodzi do osiadania poszczególnych segmentów kręgosłupa. Skutkiem tego procesu jest zesztywnienie jednego z odcinków kręgosłupa - najczęściej w odcinku piersiowym jako wynik przebytej choroby lub mechanicznego urazu. Wada plecy płaskie polega na spłaszczeniu naturalnych krzywizn kręgosłupa. Charakterystyczne dla tej wady jest zmniejszone przodopochylenie miednicy, zbyt mała lordoza lędźwiowa i kifoza piersiowa (nawet z możliwością występowania odwrotności krzywizn), płaska klatka piersiowa i opadające barki. Również ta wada dotyka dzieci o wątłej budowie, ponieważ jest ona wynikiem prób uzyskania zrównoważenia ciała dzięki biernemu usytuowaniu jednego kręgu na drugim. Skoliozy polegają na skrzywieniu kręgosłupa poprzez odchylenie osi anatomicznej od mechanicznej w trzech płaszczyznach - czołowej, strzałkowej i poprzecznej. Przyjmuje się kilka kryteriów diagnozowania skoliozy. Ze względu na lokalizację skrzywienia wyróżniamy skoliozę szyjną, piersiową lub lędźwiową. Przyjmując za kryterium liczbę łuków mówi się o skoliozie jednołukowej lub wielołukowej. Badając pochodzenie choroby opisuje się skoliozę wrodzoną, rozwojową (wynik niedostatków rozwojowych, przebytych chorób) i skoliozy idiopatyczne (niewiadomego pochodzenia - nawet do 90 ). W zależności od charakteru zmian w kręgosłupie określa się skoliozę funkcjonalną (bez zmian w budowie układu mięśniowo-więzadłowego, strukturze kości, są odwracalne) i strukturalną ( ze zmianami w budowie kości). Ponadto wyróżniamy skoliozy statyczne ( wynik nierówności kończyn dolnych), porażenne (wynik chorób), pourazowe (wynik urazu mechanicznego), pokrzywicze, odruchowe (powstałe w związku z bólem w szczycie skrzywienia) i torakogenne (związane z chorobami w obrębie klatki piersiowej, np. płuc). Jeżeli podczas podczas badania w skłonie nie ujawnia się zmian skoliotycznych, a odchylenia linii anatomicznej od mechanicznej są widoczne dopiero na zdjęciu RTG mówimy o postawie skoliotycznej, która przejawia się w nawykowym stawaniu na jednej nodze. W sytuacji, gdy badanie w skłonie ujawnia wyraźne skrzywienie kręgosłupa a na zdjęciu RTG widać zmiany w strukturze chrząstek międzykręgowych lecz stopień odchylenia nie przekracza 30 mówimy o skoliozie I stopnia. Skolioza II stopnia charakteryzuje się asymetrią bioder, talii, barków, rotacją kręgosłupa. W badaniu tyłem nie zauważa się wyrostków kolczystych, a badanie w skłonie ujawni garb żebrowy i lędźwiowy. Na zdjęciu RTG poszczególne kąty skrzywienia przekraczają 30 i zauważalne są zmiany strukturalne w chrząstkach i trzonach kręgowych. Płaskostopie powstaje w wyniku osłabienia stabilizatorów układu więzadłowotorebkowego i mięśniowego. Wyróżnia się stopę płaską poprzecznie (obniżone są 2 i 3 główka kości śródstopia, od spodu zauważalne są w tym miejscu odciski; równocześnie występuje koślawość palucha) oraz stopę płaską podłużnie. Tę ostatnią wadę dzielimy na: stopę płaską niewydolną (łuki poprzeczny i podłużny zachowują się prawidłowo, ulegają jednak spłaszczeniu w obciążeniu), stopę płaską wiotką ( stwierdza się słabe więzadła, może występować koślawość pięty i zwyrodnienie chrząstek i stawów), stopę płaską przykurczoną (przewlekłe zapalenie stawów, zmiany zniekształcające), stopę płaską zesztywniałą (zmiany strukturalne kości, częste stany zapalne, zniekształcenie tak znaczne, że nie wywołuje już bolesności). Wady kończyn dolnych kolana koślawe i kolana szpotawe również powstają w wyniku osłabienia układu torebkowo-więzadłowego i mięśniowego. Kolana koślawe popularnie nazywa się X.

3 BADANIE I OCENA POSTAWY CIAŁA Prawidłowe postępowanie korekcyjne jest uzależnione od poprawnego rozpoznania wady. Badanie takie powinno być przeprowadzone przez lekarza pediatrę lub osobę odpowiednio do tego przygotowaną, lecz wskazówki od osoby mającej codzienny kontakt z dzieckiem stanowią nieocenioną pomoc. Dziecko zazwyczaj inaczej zachowuje się w kontakcie z obcą osobą i w sztucznym środowisku. Dla wykrycia wad postawy szczególne znaczenie ma zachowanie dziecka w życiu codziennym, ponieważ większość negatywnych zmian w postawie ciała ma charakter nawykowy. W warunkach domu dziecka znajomość podstawowych metod badania i oceny wad postawy ma ogromne znaczenie. Wychowawca umiejący wykryć u swoich podopiecznych nieprawidłowości w postawie skuteczniej będzie pracował nad ich korekcją, a w przypadkach zmian patologicznych rzeczowo skonsultuje swoje przypuszczenia z lekarzem. Ze względu na ograniczone możliwości zaprezentuję tylko podstawowe metody badania wad postawy. Sądzę jednak, iż będzie to wiedza wystarczająca., aby podjąć decyzję o poddaniu dziecka bardziej szczegółowemu badaniu przez specjalistę. Badanie postawy powinno być poprzedzone wywiadem, który pomoże ustalić przyczynę powstawania ewentualnych odchyleń postawy od prawidłowości, a także pomóc w ustaleniu postępowania sprzyjającego poprawie. Przed przystąpieniem do badania na skórze badanego wyznacza się szereg orientacyjnych punktów, z których najważniejsze to wyrostki kolczyste kręgów począwszy od 7 kręgu szyjnego w dół, wyrostki barkowe oraz przyśrodkowe brzegi i dolne kąty łopatek, kolce biodrowe tylne i przednie górne. W czasie badania przestrzega się zasady przyjmowania przez badanego swobodnej, niewymuszonej pozycji ze stopami lekko rozstawionymi, stawami kolanowymi i biodrowymi w wyproście, ramionami zwisającymi luźno wzdłuż tułowia i wzrokiem skierowanym prosto przed siebie. Zasadniczym elementem badania postawy jest oglądanie kształtów i usytuowania poszczególnych części ciała w płaszczyźnie czołowej, strzałkowej i poprzecznej oraz opisywanie poczynionych obserwacji. Przy oglądaniu w płaszczyźnie czołowej zwraca się szczególną uwagę na symetrię ciała. Usytuowanie poszczególnych elementów powinno przedstawiać się następująco: 1. przy badaniu tyłem: linia wyrostków kolczystych przebiega pionowo; głowa ustawiona prosto w przedłużeniu kręgosłupa; barki łagodnie opadające, ustawione na jednym poziomie; łopatki przylegające do klatki piersiowej, górne brzegi i kąty dolne usytuowane na jednym poziomie, przyśrodkowe brzegi jednakowo oddalone od kręgosłupa; trójkąty talii o jednakowym kształcie, usytuowane na takiej samej wysokości; jednakowy zarys bioder, kolce biodrowe tylne górne na jednym poziomie; bruzdy pośladkowe symetryczne, podłużne osie ud i goleni tworzą kąt ok. 10 z wierzchołkiem zwróconym na zewnątrz, podłużna oś goleni tworzy z podłużną osią pięty jedną linię pionową. 2. badając z przodu: głowa i barki jak przy badaniu z tyłu; obojczyki ustawione poziomo lub lekko skośnie; klatka piersiowa symetryczna, prawidłowo wysklepiona; kolce biodrowe przednie górne na jednym poziomie; środek rzepki nad II kością śródstopia; kolana i kostki wewnętrzne stykają się lub są nieznacznie oddalone. Przy obserwacji z profilu zwraca się uwagę na sposób zrównoważenia ciała, tzn. czy głowa i tułów są usytuowane w pionie, odchylone w tył czy wychylone w przód, a ponadto analizuje się usytuowanie głowy, barków, wysklepienie klatki piersiowej, kształt powłok brzusznych, wielkość przednio-tylnych wygięć kręgosłupa i podłużne łuki stóp. Przy obserwacji w płaszczyźnie poprzecznej - patrząc z góry - należy sprawdzić czy

4 poszczególne części ciała (np. głowa, obręcz barkowa, miednica) nie są skręcone w stosunku do siebie i do płaszczyzny strzałkowej oraz czy jego symetryczne części znajdują się w tej samej płaszczyźnie czołowej. Patrząc z góry na stopy można zauważyć spłaszczenie łuków poprzecznych, przywiedzenie lub odwiedzenie przodostopia czy też koślawość palucha. Zaobserwowane usytuowania i kształty poszczególnych części ciała w pozycji stojącej wskazane jest porównać z ich usytuowaniem i kształtem w czasie swobodnego chodzenia, kiedy badany zachowuje się bardziej naturalnie. Oglądanie i opisywanie jest najbardziej dokładnym sposobem badania, jest jednak bardzo praco i czasochłonne, a w badaniach masowych kłopotliwe. Dlatego istnieje tendencja do grupowania podobnych postaw i ustalania charakterystycznych typów. Badanie polega na porównywaniu sylwetki osoby badanej z profilu z wzorcem sylwetek i zakwalifikowanie jej do jednego z typów. Metoda ta, zwana sylwetkową, jest mniej szczegółowa lecz wprowadza pewne uporządkowanie, a tym samym ułatwia pracę. Poza określeniem postawy, czyli stanu morfologicznego, wskazane są badania funkcjonalne, pozwalające stwierdzić czy odmienne od przyjętego wzorca ułożenie poszczególnych części ciała ma charakter nawykowy, nieutrwalony czy też jest związane ze zmianami patologicznymi, które mogą dotyczyć układu mięśniowego i kostno-stawowego. W praktyce korekcyjnej mamy na ogół do czynienia z ograniczeniami zakresu ruchów w krańcowych odcinkach zginania pionowego w stawach ramiennych i prostowania w stawach biodrowych i stawach kręgosłupa. Ograniczenia te można wykryć za pomocą testów czynnościowych. W celu stwierdzenia prawidłowości ruchomości kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej w przód poleca się badanemu wykonać skłon tułowia z dosięganiem podłoża palcami rąk. Kręgosłup powinien przybrać kształt regularnego łuku. Nieregularność łuku świadczy o odcinkowym ograniczeniu ruchu. Przy badaniu kończyn dolnych można posłużyć się pionem, który opuszczony ze środka rzepki powinien trafiać pomiędzy pierwszą a drugą kość śródstopia. W przypadku koślawości kolan pion pada po wewnętrznej stronie stopy, w przypadku szpotawości - po zewnętrznej. Oddalenie pionu od punktu, gdzie powinien on stykać się ze stopami mierzymy linijką. Można także mierzyć wielkość rozstępu kolan przy złączonych stopach (szpotawość) i odległości między kostkami przy stykających się kolanach (koślawość). Jeżeli odległość ta nie przekracza szerokości 2-3 palców badanego to uznajemy ją za normę. Najprostszą metodą badania płaskostopia jest plantografia czyli wykonywanie odbitek podeszwowej strony stóp. W tym celu należy zabarwić podeszwy i odbić ich obraz na kartce papieru przez postawienie całym ciężarem ciała. Na odbitce wykreślamy linie pomocnicze - zewnętrzną a-a1, wewnętrzną b-b1 i szerokości stępu y-y1 (prostopadła do linii a-a1 i wytyczona w miejscu największego przewężenia). Prawidłowa szerokość pasma stępu wynosi ok. 1/3 szerokości y-y1. Węższe pasmo stępu oznacza stopę wydrążoną, szersze - płaską. DZIAŁANIA KOREKCYJNE Zapobieganie i korygowanie wad postawy ma ogromne znaczenie nie tylko ze względu na estetykę, ale głównie ze względu na wpływ, jaki mogą one wywierać na funkcjonowanie całego organizmu. Do najważniejszych negatywnych oddziaływań zaburzonej statyki ciała można zaliczyć: pogłębienie kifozy piersiowej wywołuje wysunięcie głowy ku przodowi, a to przyczynia się do spłaszczenia klatki piersiowej co zarazem pogarsza warunki pracy układów krążenia i oddechowego,

5 nadmiernej lordozie lędźwiowej towarzyszy wystawianie brzucha, a związane z tym rozciągnięcie mięśni i opuszczenie narządów wewnętrznych jest niekorzystne dla pracy układu trawiennego, zbyt duże lub zbyt małe krzywizny kręgosłupa, a także wszelkie objawy asymetrii ciała przyczyniają się do nierównomiernego, niewłaściwego obciążenia powierzchni nośnych narządów ruchu, a to stanowi zagrożenie powstawania w przyszłości zmian degeneracyjnych stawów i dolegliwości bólowych. Ponadto u osób z nieprawidłowościami postawy może dochodzić do zmian wtórnych tj.: zmniejszenia wydolności krążeniowo-oddechowej, osłabienia mięśni oraz ograniczenia zakresu ruchów w stawach ramiennych, biodrowych i kręgosłupa co upośledza ogólną sprawność fizyczną. Mówiąc o korzystnym wpływie prawidłowej postawy na organizm dziecka należy zwrócić szczególną uwagę na aspekt społeczny i psychologiczny tego zagadnienia. Dobra postawa, podniesione czoło to przejaw wiary we własne siły, w sens życia. Świadomość posiadania dobrej postawy poprawia samopoczucie, a postawy złej budzi kompleksy. Dzieci z dobrą postawą niejako spełniają oczekiwania społeczeństwa, które oczekuje sprawności i zdrowia, pewności siebie, odwagi i przedsiębiorczości. Prawidłowa postawa wzbudza zaufanie więc dzieci takie mają przynajmniej ułatwiony start w kontaktach międzyludzkich. Zagadnienia te są szczególnie istotne dla wychowanków domu dziecka, którym zazwyczaj trudniej jest sprostać oczekiwaniom innych. Ogólnym zadaniem ćwiczeń korekcyjnych jest wyrobienie nawyku prawidłowej postawy. Ćwiczenia te nie zastępują innych zajęć sportowych lecz je uzupełniają. W procesie korygowania postawy ciała niezwykle ważne jest przestrzeganie określonych zasad. Główną zasadą gimnastyki korekcyjnej jest indywidualny dobór ćwiczeń w oparciu o szczegółową diagnozę. Korygowanie wad postawy wymaga stosowania ćwiczeń przemyślanych, ze świadomie ustaloną pozycją wyjściową, kierunkiem i zakresem ruchu oraz wykonywania tych ćwiczeń w skupieniu, z dużą dokładnością i pod stałą kontrolą. Ta sama pozycja wyjściowa może być korzystna dla jednej wady i pogłębiać inną. Skuteczność ćwiczeń zależy od systematycznego korygowania wadliwego ułożenia ciała przed każdym ćwiczeniem, w czasie jego trwania i po jego zakończeniu. Należy uczulić dziecko na dostrzeganie jakości ruchu u siebie i współćwiczącego, nauczyć je autokontroli, aby wyrobić czucie ciała i nawyk utrzymywania go w pozycjach skorygowanych. Istotnym elementem gimnastyki korekcyjnej jest częste powtarzanie zaleconych ćwiczeń i wytrwałość. Pomimo organizowanych w szkole i w placówce odrębnych zajęć gimnastyki korekcyjno-kompensacyjnej niezbędne jest codzienne kilkuminutowe samodzielne wykonywanie ćwiczeń zadanych do domu, aby utrwalić w pamięci ruchowej poprawnie uformowane mięśnie i zakres ruchów. Podsumowując chcę z całą mocą podkreślić, że niniejsze opracowanie ma posłużyć do wstępnego diagnozowania wad postawy u wychowanków. W przypadku podejrzeń o występowanie nieprawidłowości konieczne jest skonsultowanie się z lekarzem, najlepiej ortopedą, a także zasięgnięcie porady wykwalifikowanego terapeuty w celu doboru odpowiedniego indywidualnego zestawu ćwiczeń. Źle prowadzona gimnastyka korekcyjna może doprowadzić do pogłębienia wad, a w szczególnych wypadkach nawet do trwałego kalectwa. Literatura: 1. T. Kasperczyk: Wady postawy ciała. Diagnostyka i leczenia, Kraków 1999.

6 2. K. Kasztura, Łęczyski J.: Abecadło postępowania korekcyjnego, Warszawa E. Zeyland-Malawka: Gimnastyka korekcyjna, Gdańsk opracowała: mgr Agnieszka Sijer