Podstawowe zagadnienia z zakresu korektywy i kompensacji wad postawy

Transkrypt

1 Podstawowe zagadnienia z zakresu korektywy i kompensacji wad postawy Postawa ciała jest wynikiem działania podłoża morfologicznego, funkcjonalnego oraz stanu psychicznego człowieka. Jest ona związana nieodłącznie z równowagą napięcia mięśniowego, koordynacją nerwowo-mięśniową oraz nawykami ruchowymi. W trakcie życia człowieka, postawa ciała ulega ciągłym zmianom. Pierwszy okres krytyczny w kształtowaniu się postawy człowieka występuję około 6-7 roku i związany jest ze zmianą trybu życia dziecka, czyli przejściem od pełnej swobody ruchów do systemu klasowo lekcyjnego, w którym dziecko przebywa w pozycji siedzącej wiele godzin. Drugim okresem krytycznym jest okres pokwitania, który charakteryzuje się intensywnym przyrostem wysokości ciała. W pierwszej fazie występuje znaczny wzrost kończyn, co zaburza równowagę i zmienia proporcje ciała. Powrót do normy następuje dopiero po zakończeniu okresu dojrzewania, to też okres, w którym zaczyna się kształtować dorosła, dojrzała postawa ciała. Budowa kręgosłupa Filarem pionowej postawy człowieka jest kręgosłup, pełniący cztery podstawowe funkcje: podporową, amortyzacyjną, ochronną i kinetyczną. Długość kręgosłupa wynosi około 40-45% długości ciała i jest zarazem osią długą ciała człowieka. Kręgosłup (columna vertebralis) składa się z kręgów, 22 krążków międzykręgowych i licznych więzadeł. Pod względem budowy kręgosłup dzieli się na odcinek szyjny - 7 kręgów, odcinek piersiowy 12 kręgów, odcinek lędźwiowy - 5 kręgów. Następnie odcinek krzyżowy w postaci kości krzyżowej (os sacrum) jako kościozrost - 5 kręgów oraz kość guziczna (os coccygis) składająca się z - 4 lub 5 kręgów w stanie zaniku, jednakże nie wpływająca na mechanikę kręgosłupa. W budowie kręgu wyróżnia się trzon, jako główną część nośną, a kształt jego zależny jest od odcinka kręgosłupa, im niżej, tym trzon jest masywniejszy. Ku tyłowi od trzonu kręgu znajduje się łuk kręgu zamykający otwór kręgowy, od którego odchodzi 7 wyrostków: 2 poprzeczne (processus transversus), 1 kolczysty (processus spinosus), 4 wyrostki stawowe (processus articularis). W każdym odcinku kręgosłupa występują różnice w kształcie lub ilości wyrostków w odcinku lędźwiowym występują obustronnie wyrostki żebrowe (processus costalis), para wyrostków dodatkowych (processus acceserius) oraz wyrostki suteczkowate (processus mammillaris), Wraz z 12 parami żeber i mostkiem, kręgosłup stanowi kościec osiowy. 1

2 Krążki międzykręgowe (discus intervertabralis), pokryte są od górnej i dolnej powierzchni warstwą chrząstki szklistej, stanowią jedną czwartą wysokości całego kręgosłupa. Krążek międzykręgowy składa się z pierścienia włóknistego (anulus fibrosus) oraz jądra miażdżystego w części środkowej (nucleus pulposus). Zadaniem krążków międzykręgowych jest wytworzenie krzywizn oraz tłumienie i amortyzacja wstrząsów [Bochenek A. 2009, Ignasiak Z. 2002]. Funkcja podporowa pełnią głównie trzony kręgów, które to dźwigają wyżej położone segmenty ciała, z tego względu ich przekrój wzrasta ku dołowi i uzyskuje największy na wysokości drugiego trzonu kości krzyżowej. Dodatkowym, zarazem bardzo istotnym elementem umożliwiającym utrzymanie przez kręgosłup tak dużych obciążeń, są jego krzywizny fizjologiczne (w płaszczyźnie strzałkowej przód-tył). Ponadto wyrostki kręgowe dają solidne miejsce przyczepu mięśniom grzbietu. Jednakże nieprawidłowe napięcie tych mięśni może spowodować szereg nieprawidłowości i zaburzenie mechaniki kręgosłupa. Funkcję amortyzacyjną pełnią krzywizny kręgosłupa oraz krążki międzykręgowe. Prawidłowe krzywizny w płaszczyźnie strzałkowej kręgosłupa, tworzą z niego strukturę wybitnie elastyczną, amortyzują wstrząsy i chronią przed nimi ośrodkowy układ nerwowy. W tym zadaniu równie ważną rolę pełnią krążki międzykręgowe z zawartymi w nich sprężystymi jądrami miażdżystymi. Funkcja kinetyczna związana jest z zakresem ruchomości, który zależny jest od odcinka kręgosłupa. W odcinku szyjnym i lędźwiowym zakres ruchomości jest znaczny, natomiast odcinek piersiowy jest usztywniony poprzez połączenie z zebrami i mostkiem. Funkcję ochronną pełnią głównie łuki kręgów wytwarzając na całej swej długości kanał kręgowy, w którym bezpiecznie przebiega ku dołowi rdzeń kręgowy [Bochenek A. 2009]. Kręgosłup przez to, że składa się z wielu członów jest mało stabilny, więc za utrzymanie postawy pionowej odpowiedzialne są więzadła oraz mięśnie. Postawa ciała jest więc zależna od siły i kierunku działania mięśni, które utrzymują ciało w równowadze, w zależności od równomiernego rozwoju tych grup mięśniowych. Wszelkie dysproporcje w rozwoju mięśni, czy też osłabienie ich siły, prowadzi do zmniejszenia stabilizacji kręgosłupa i może być początkiem łańcucha zmian chorób zwyrodnieniowych kręgosłupa oraz wad postawy. Metody oceny postawy ciała Najczęściej stosowaną metodą oceny postawy ciała jest wzrokowa analiza poszczególnych elementów postawy. Metoda ta pozwala na określenie ułożenia 2

3 poszczególnych odcinków ciała. Otrzymuje się analityczny opis elementów składowych postawy, oraz wymienia się ich lokalizację, wielkość i charakter. W tej metodzie są stosowane dwa rozwiązania: jedno polega na opisie postawy według przyjętego schematu metoda opisowa, drugie to punktowanie tak zwanymi punktami karnymi ocenianych elementów postawy metoda punktowania. Metoda punktowania Tadeusza Kasperczyka polega na bezpośredniej obserwacji wybranych elementów budowy i postawy ciała. Za każde odchylenie od normy przyznaje się w zależności od jego ważności i wpływu na postawę, określoną ilość punktów karnych od 1-5. Zerowa ilość punktów oznacza stan prawidłowy. Ocenie podlegają: ustawienie głowy, barków łopatek, brzucha, klatki piersiowej, wielkość i kształt kifozy piersiowej i lordozy lędźwiowej, ustawienie kolan, wysklepienie stopy oraz boczne skrzywienie kręgosłupa. Można również zastosować metodę sylwetkową metody właściwej oceny wzrokowej. Kryterium stanowią tu wzorce (typy) postawy, do których porównuje się badanego. W typologii sylwetek metodą Browna wyróżnia się dwie grupy postaw: dobrą i złą. Każda z tych grup miała dwa stopnie lepszy i gorszy. Wzorce sylwetek były oznaczone dużymi literami alfabetu: A postawa doskonała głowa wyprostowana nad klatką piersiową, biodrami i stopami, klatka piersiowa płaska, brzuch płaski, plecy łagodnie wygięte; B postawa dobra głowa wysunięta nieco ku przodowi, klatka piersiowa mniej wypukła, brzuch nieco uwypuklony, plecy bardziej wygięte; C postawa wadliwa głowa wysunięta przed klatkę piersiową, klatka piersiowa płaska, brzuch wypukły, plecy zgarbione; D postawa zła głowa bardzo wysunięta do przodu, klatka piersiowa zapadnięta, brzuch zwiotczały, wiszący, plecy wybitnie zgarbione. W literaturze najczęściej spotykamy podział wad postawy i budowy ciała na dwie zasadnicze grupy: Wady wrodzone - kości, - mięśni. Wady nabyte - rozwojowe, - nawykowe. 3

4 Wady wrodzone przypadki z odchyleniami od prawidłowej budowy ciała w następstwie czynników, które zadziałały w okresie płodowym, lub przekazane zostały dziedzicznie. Wady nabyte mogą być wywołane przebytymi chorobami wady rozwojowe lub powstały na skutek zaburzenia nawyku prawidłowej postawy ciała wady nawykowe. Maria Kutzner-Kozińska [1981], wyodrębniła trzy rodzaje czynników (etiologii) w następstwie, których dochodzi do rozwoju wad. Są to: czynniki fizjologiczne, morfologiczne i środowiskowe. Zaburzenia w sferze czynników fizjologicznych wynikają głównie z nawykowej nieprawidłowej postawy. Dziecko z nawykową wadą postawy, nie odczuwa tego, jako nieprawidłowość, tylko przyjmuje tą postawę jako naturalną i nie wymagającą wysiłku. W tym rodzaju wad postawy głównymi czynnikami są: zaburzenia czucia głębokiego, krótkowzroczność, stan psychiczny dziecka. Zaburzenia sfery morfologicznej można przypisać dystonii mięśniowej, która nierównomiernie rozkłada siły nacisku na układ kostny kręgosłupa, powodując tym samym ucisk, skrzywienia i rotację kręgosłupa. Środowisko zewnętrzne przyczynia się coraz częściej do niekorzystnych zmian w postawie ciała, poprzez brak ruchu hipokinezja, pozycja siedząca w pracy i domu, niehigieniczne życie. Wady postawy mogą również być przyczyną zaburzeń hormonalnych, dysfunkcjach układu nerwowego lub zniekształceniach rozwojowych i pourazowych tułowia czy kończyn. Do najczęstszych wad postawy należy zaliczyć: plecy okrągłe, plecy wklęsłe, plecy wklęsło-okrągłe, plecy płaskie, boczne skrzywienia kręgosłupa-skoliozy, wady kształtu i ustawienia stopy. Do błędów postawy zalicza się: odstający brzeg przyśrodkowy łopatek, asymetrię barków, asymetrię żeber i klatki piersiowej. Plecy okrągłe Plecy okrągłe to nadmierne uwypuklenie fizjologicznej krzywizny piersiowej. Wada ta charakteryzuje się: osłabieniem mięśni grzbietu, przykurczem mięśni piersiowych, barki są wysunięte do przodu, łopatki odstające. Najczęstszą przyczyną występowania tej wady jest dystonia mięśniowa, zaniedbanie prawidłowej postawy oraz czynniki psychiczne np. u dorastających dziewcząt - kifoza wstydliwych, lub wady wzroku. Mogą też powstawać 4

5 w następstwie takich chorób jak: krzywica, gruźlica kręgosłupa, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa, choroba Scheuermanna, powodująca powolne zginanie się kręgosłupa do przodu, poprzez zapadanie się trzonów kręgów. Plecy wklęsłe Charakterystyczną cechą tej wady jest pogłębione wygięcie ku przodowi odcinka lędźwiowego kręgosłupa, zwiększone przodopochylenie miednicy, wypięty brzuch oraz wypięte pośladki. Wśród wad nabytych najczęściej obserwuje się plecy wklęsłe na tle dystonii mięśniowej. Mięśnie brzucha, pośladkowe wielkie oraz zginacze stawu kolanowego są osłabione, natomiast nadmiernie napięte i często przykurczone są mięśnie grzbietu odcinka lędźwiowego i zginacze stawu biodrowego. Plecy wklęsło-okrągłe W tym rodzaju wady postawy obserwuje się pogłębienie kifozy piersiowej, wysunięcie głowy i barków do przodu, odstający brzeg przyśrodkowy łopatek, pogłębienie lordozy lędźwiowej, zwiększone przodopochylenie miednicy, wypięty brzuch i uwypuklenie pośladków. W tym zaburzeniu postawy występują równocześnie cechy charakterystyczne dla pleców okrągłych i wklęsłych, wywołane głównie dystonią mięśniową, charakterystyczną dla obu tych wad. Skoliozy Skolioza nie jest tylko bocznym skrzywieniem kręgosłupa. Jest to wada, charakteryzująca się wielopłaszczyznowym odchyleniem linii kręgosłupa od stanu prawidłowego. Odchylenie to występuje w płaszczyznach: - czołowej odchylenie boczne kręgosłupa od osi długiej; - strzałkowej pogłębienie krzywizn przednich (lordozy szyjnej i lędźwiowej) oraz tylnych (kifozy piersiowej i krzyżowo-guzicznej); - poprzecznej rotacja kręgów; Wynikiem tych odchyleń od osi prawidłowej kręgosłupa jest powstanie garbu. Klasyfikacja bocznych skrzywień kręgosłupa, pod względem lokalizacji i kierunku wychylenia łuku: skrzywienia jednołukowe całkowite prawostronne i lewostronne; skrzywienia jednołukowe odcinkowe piersiowo-prawostronne i piersiowolewostronne; 5

6 skrzywienia jednołukowe odcinkowe lędźwiowo-prawostronne i lędźwiowolewostronne; skrzywienie dwułukowe piersiowo-prawostronne i lędźwiowo-lewostronne oraz piersiowo-lewostronne i lędźwiowo-prawostronne. M. Kutzner-Kozińska [1981] w zależności od stopnia zaawansowania zmian, wyróżnia następujące stadia skoliozy: postawa skoliotyczna wstępne stadium wady. Występuje asymetria barków, łopatek, trójkątów talii, ale nie dochodzi jeszcze do bocznego skrzywienia; skolioza I o to skrzywienie, kiedy wartości kątowe nie przekraczają 30 o. Zmiany dotyczą układu mięśniowo wiązadłowego, bez zniekształceń kostnych; skolioza II o skrzywienie o wartościach kątowych 31 o -60 o. Występują zmiany w kręgach i krążkach międzykręgowych. Kręgosłup ulega zrotowaniu, co objawia się garbem żebrowym; skolioza III o skrzywienie o kącie przekraczającym 60 o, z daleko posuniętymi zmianami strukturalnymi jak: torsja i sklinowacenie kręgów, deformacja żeber i miednicy. Pod względem przyczyn (etiologię) powstawania skoliozy dzielą się na (klasyfikacja Cobba): skoliozy funkcjonalne (czynnościowe) są to skoliozy, w których nie stwierdza się utrwalonych zmian w budowie kręgosłupa; skoliozy strukturalne to skoliozy, w których stwierdza się utrwalone zmiany. Można podzielić je na: - kostno-pochodne (osteopatyczne): - neuropochodne (neuropatyczne): - mięśniowo pochodne (miopatyczne): - idiopatyczne (o nie ustalonej etiologii). Występują najczęściej i stanowią 80-90% skolioz strukturalnych. Nieznana przyczyna w większości przypadków powstawania skolioz zmusza do leczenia objawowego. Ogranicza się ono do przeciwdziałania widocznym skutkom choroby. Pilna obserwacja przez rodziców i nauczycieli pozwala na wczesne wykrycie skoliozy i właściwe leczenie, które pozwoli zapobiec późnym następstwom deformacji. 6

7 Skutki nie leczonej skoliozy mogą spowodować: - zniekształcenia klatki piersiowej, co prowadzi do ucisku narządów wewnętrznych (serce i płuca), prowadząc do upośledzenia wydolności krążenia i oddychania, - zmniejszonej sprawności fizycznej, - kompleksu psychicznego, spowodowanego obecnością garbu żebrowego. Skolioza odpowiednio wcześnie wykryta i właściwie leczona pozwala uniknąć wystąpienia groźnych dla zdrowia i życia późnych powikłań. Wady kształtu i mechaniki stopy Budowa i mechanika stopy przystosowana jest do dźwigania i lokomocji ciężaru ciała oraz do amortyzowania wstrząsów powstających w czasie poruszania się. Prawidłowo wysklepiona stopa dotyka podłoża trzema fizjologicznymi punktami podparcia: piętą, nasadą dalszą pierwszej i piątej kości śródstopia. Między tymi punktami przebiegają główne łuki stopy: łuk podłużny przyśrodkowy zaczyna się na guzie piętowym, obejmuje kość łódkowatą, I klinową i kończy się na głowie I kości śródstopia. łuk podłużny boczny biegnie od guza kości piętowej przez kość sześcienną do głowy V kości śródstopia. łuk poprzeczny przedni jest utworzony przez nasady bliższe pięciu kości śródstopia. [Dziak 1973, Ignasiak Z. 2002]. Najczęściej występujące wady stóp to: - stopa płaska - stopa szpotawa - stopa wydrążona Stopa płaska - płaskostopie czynnościowe jest najczęściej występującą dolegliwością stóp. Stopa posiada niski łuk podłużny przyśrodkowy, który jest wynikiem niewydolności układu mięśniowo-wiązadłowego. Przeciążenie stopy spowodowane niewydolnością w/w układu, prowadzi do zniekształceń, bolesności oraz zaburzenia funkcji. 7

8 Stopa szpotawa - jest odwrotnością stopy płaskiej. Widoczne jest skręcenie pięty przyśrodkowo (w kierunku odwracania stopy) i oparciem na krawędzi zewnętrznej kości piętowej, sześciennej i piątej kości śródstopia. Stopa wydrążona - zniekształcenie charakteryzujące się nadmiernym wysklepieniem podbicia stopy. Skróceniu ulega rozcięgno podeszwowe, co powoduje zniekształcenie i skrócenie stopy. Przyczyną tej wady są zaburzenia równowagi mięśniowej w obrębie podudzia i stopy oraz zaburzenia układu nerwowego. Prawidłowo uformowane stopy są ważnym elementem zdrowia ogólnego, w szczególności lokomocji i aktywności fizycznej. Stopy zniekształcone utrudniają poruszanie się, sprawiają ból i dyskomfort psychiczno-fizyczny. Literatura: 1. Dega W. Ortopedia i rehabilitacja. PZWL, Warszawa Dziak A. Chcę mieć zdrowe nogi. PZWL, Warszawa Kasperczyk T. Wady postawy ciała-diagnostyka i leczenie. Kasper, Kraków Kempf H.D. Szkoła pleców. Warszawa Kutzner-Kozińska M. Korekcja wad postawy. WSiP, Warszawa Nowotny J.; Saulicz E. Niektóre zaburzenia statyki ciała i ich korekcja. AWF, Katowice Olszewska E., popiel M., Trzcińska D. Zeszyt do ćwiczeń z przedmiotu korektywa i kompensacja. AWF, Warszawa Owczarek S. Atlas ćwiczeń korekcyjnych. WSiP, Warszawa Owczarek S. korekcja wad postawy. Pływanie i ćwiczenia w wodzie. WSiP, Warszawa