O zmianach wieku emerytalnego w Polsce

Transkrypt

1 2016 / 9 Analiza Anna Ruzik-Sierdzińska O zmianach wieku emerytalnego w Polsce Powrót do niższego wieku emerytalnego to nie tylko narażenie finansów publicznych na wydatki liczone w dziesiątkach miliardów zł rocznie. Najcięższą konsekwencją będzie skazanie setek tysięcy emerytów zwłaszcza kobiet na życie w skrajnej biedzie. Wiek emerytalny rozumiany jako minimalny wiek, w którym uzyskuje się prawo do emerytury (czasem po spełnieniu dodatkowych warunków, np. minimalnego stażu pracy) jest ważnym parametrem każdego systemu emerytalnego. Dane statystyczne dla różnych krajów pokazują, że najwięcej osób przechodzi na emeryturę w momencie osiągnięcia wieku uprawniającego do świadczeń albo niedługo po osiągnięciu tego wieku. Z drugiej strony wiek emerytalny jest umowną granicą między częścią populacji potencjalnie aktywną na rynku pracy a tymi, którzy są bierni zawodowo. (Czyli wpływa na tzw. wskaźnik obciążenia ekonomicznego). Wiek emerytalny rozumiany jako minimalny wiek, w którym uzyskuje się prawo do emerytury (...) jest ważnym parametrem każdego systemu emerytalnego. Celem niniejszego opracowania jest pokazanie skutków zrealizowania propozycji obniżenia powszechnego wieku emerytalnego z docelowych 67 lat 1 do 60 lat dla kobiet i 65 dla mężczyzn. Propozycja taka została 1 Zgodnie z ustawą z 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2012 r., poz.637) od 2013 r. powszechny wiek emerytalny stopniowo rośnie, aż osiągnie 67 lat dla kobiet urodzonych po 30 września 1973 r. i mężczyzn urodzonych po 30 września 1953 r. Na tzw. emeryturę częściową, wynoszącą 50% zwykłej emerytury, można przejść w wieku 62 lat (kobiety) lub 65 lat (mężczyźni) z odpowiednio długim okresem składkowym i nieskładkowym.

2 zaproponowana w projekcie ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw, złożonym do Marszałka Sejmu RP 29 listopada 2015 r. 2 W analizie pokazano w szczególności wpływ proponowanej zmiany na wysokość przyszłych emerytur oraz na potencjalny wzrost gospodarczy. Opracowanie skupia się przede wszystkim na największej części publicznego systemu emerytalnego ZUS i OFE. Kontekst demograficzny Znaczący wzrost trwania życia, wydłużenie (choć w mniejszym stopniu) życia w zdrowiu oraz spadek dzietności powodują, że struktura populacji według wieku zmienia się na coraz starszą. W Polsce dalsze oczekiwane trwanie życia osoby, która dożywa 60 lat, wynosiło w 2014 r. 24,4 lat dla kobiet oraz 19,2 lat dla mężczyzn, czyli nieco krócej niż przeciętnie w Unii Europejskiej (odpowiednio 25,9 i 21,9 lat), ale porównywalnie z krajami Europy Środkowo-Wschodniej o podobnym do naszego poziomie rozwoju. Warto podkreślić, że dane publikowane przez GUS czy Eurostat bazują na obserwowanych w danym roku wskaźnikach umieralności według wieku, a więc na danych przekrojowych. Przy założeniu kontynuacji trendu wydłużania się trwania życia obecne młode pokolenie, kiedy dożyje 60 lat, będzie miało w rzeczywistości przed sobą nawet więcej lat do przeżycia. Ponieważ kolejne kohorty (roczniki osób urodzonych w tym samym roku) są coraz lepiej wykształcone, a wyższy poziom wykształcenia jest skorelowany z lepszym stanem zdrowia, mogą one także żyć w lepszym zdrowiu niż obserwowani w statystykach dzisiejsi 60- czy 70-latkowie. Nawet osoby w wieku 65, czyli w przeważającej części emeryci, mają przed sobą statystycznie blisko 10 lat bez znacznego ograniczenia sprawności oraz około 20 lat (kobiety) czy 16 lat (mężczyźni) życia ogółem. Wykres 1. prezentuje zmiany tych wskaźników od 2005 roku. 2 Druk Nr 62. 2

3 Wykres 1. Oczekiwane dalsze trwanie życia (LE) i trwanie życia w zdrowiu* (HLE) dla kobiet i mężczyzn w wieku 65 lat w Polsce w latach Źródło: Eurostat. * Oczekiwane trwanie życia w zdrowiu ustalane było na podstawie samooceny stanu zdrowia w badaniu EU-SILC oraz tablic trwania życia. Projekcje demograficzne pokazują, że także w przyszłości osoby starsze będą stanowiły rosnącą część zasobów siły roboczej. Podniesienie wieku emerytalnego zwiększa stabilność finansową systemów emerytalnych w obliczu zmian demograficznych, pozwala bowiem zmniejszyć rosnące proporcje czasu spędzanego na emeryturze do długości życia zawodowego oraz zapewnić odpowiednią relacją między liczbą osób płacących składki i osób pobierających emerytury. Podniesienie wieku emerytalnego zwiększa stabilność finansową systemów emerytalnych w obliczu zmian demograficznych... O ile w 1989 r. na 100 osób w wieku po przekroczeniu powszechnego wieku emerytalnego, wynoszącego wtedy 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn, przypadało 456 osób w wieku 18-59/64 lata, w 2013 roku było to 345. Według prognozy demograficznej GUS w 2050 r. będą to jedynie 134 osoby 3. Czyli bez podniesienia wieku emerytalnego liczba osób potencjalnie płacących składki przypadająca na jednego emeryta w ciągu niecałych czterech dekad spadłaby o ponad połowę. Reforma 3 Pomijamy tu wcześniejsze emerytury, przyznawane do 2008 r. najczęściej w wieku 55 lat kobietom i 60 lat mężczyznom oraz fakt, że nie wszyscy z grupy 18-59/64 lata pracują. 3

4 z 2013 r., podnosząca stopniowo wiek do 67 lat, spowodowała, że spadek ten będzie mniej gwałtowny, co pokazuje wykres poniżej. Wykres 2. Liczba osób w wieku produkcyjnym (od 18 lat do wieku emerytalnego) przypadająca na 100 osób w wieku poprodukcyjnym (po osiągnięciu wieku emerytalnego) w latach dwa warianty wieku. Źródło: obliczenia własne na podstawie GUS (2014) Prognoza ludności na lata , GUS Warszawa. Gdyby wiek emerytalny nie zmieniał się, innym sposobem sfinansowania obietnic systemu (bez obniżenia wysokości emerytur) byłoby znaczące podniesienie opodatkowania pokolenia pracującego, czyli zwiększenie składki emerytalnej. Jak wiadomo zbyt wysokie podatki wpływają negatywnie na rynek pracy i aktywność gospodarczą, a jednocześnie są niepopularne społecznie w naszym kraju. Gdyby wiek emerytalny nie zmieniał się, innym sposobem sfinansowania obietnic systemu byłoby znaczące podniesienie opodatkowania pokolenia pracującego, czyli zwiększenie składki emerytalnej. Cechami systemów emerytalnych, które wydają się odgrywać największą rolę w analizie decyzji, kiedy odejść na emeryturę, są zasady określające dostępność oraz poziom świadczeń, czyli: wiek emerytalny (powszechny i wcześniejszy), stopa zastąpienia (czyli wysokość 4

5 emerytury w relacji do zarobków przed emeryturą) i stopa wzrostu poziomu emerytury związana z dłuższą pracą 4. W Polsce likwidacja od 2009 r. wcześniejszych emerytur była jedną z przyczyn podwyższenia średniego wieku przyznawania emerytury z ZUS. W 2007 r. wynosił on 57,1 lat, w 2009 r. wartość ta wzrosła do 59,3 lat, a w 2014 r. do 60,4 lat 5. Wpływ likwidacji wcześniejszych emerytur był większy dla kobiet, ponieważ pozostawiono możliwość wcześniejszej emerytury w górnictwie, w którym przeważają mężczyźni. Podstawowe informacje o wieku emerytalnym w krajach UE opisuje poniższa tabela: Tabela 1. Powszechny wiek emerytalny dla kobiet (K) i mężczyzn (M) w krajach europejskich Austria M: 65 lat K: 60 lat, rośnie do 65 lat w 2033 r. Belgia Bułgaria Chorwacja Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania M i K: 65 lat 63 lata M i 60 lat i 8 mies. K. Od 2017 będzie rósł do 65 lat dla obu płci Po 2037 r. powiązany z oczekiwanym trwaniem życia M: 65 lat, K: 61 lat i 3 mies. Wiek emerytalny kobiet stopniowo rośnie od 1 XI 2010 r. aż osiągnie 65 lat w 2030 r., potem rośnie wiek emerytalny dla obu płci do 67 r. od 2038 r. M i K: 65 lat, górnicy: 63 lat M: 62 lata i 10 mies. K: zależnie od liczby dzieci, bezdzietnie 62 lata. Wiek kobiet rośnie, a po zrównaniu z wiekiem M będzie rósł dla obu płci. M i K: 65 lat M: 63 lat K: 62.5 lat Rośnie aż osiągnie w 2026 r. 65 lat dla obu płci lat K i M (wybór przez ubezpieczonego). Gwarantowana emerytura z systemu publicznego: 65 lat M i K: 60 lat (rośnie do 62 lat) dla osób z wystarczająco długim stażem; rośnie do 67 lat dla osób z krótszym stażem ubezpieczeniowym. M i K: 67 lat lub 62 lata przy min. 40-letnim stażu ubezpieczeniowym 65 lat, stopniowo podnoszony do 67 lat dla osób ze stażem krótszymi niż 38,5 lat 4 Zob. np. Gruber, J., D. A. Wise (red.) (1999), Social Security and Retirement Around the World, University of Chicago Press. 5 Publikacje statystyczne ZUS: data dostępu: 17 marca 2016 r. 5

6 Holandia 65 lat i 3 mies., rośnie do 67 lat w 2023 r. Potem związany ze zmianami oczekiwanego trwania życia. Irlandia M i K: 66 lat, podnoszony stopniowo do 68 lat w Islandia Lichtenstein M i K: 67 lat 64 lata Litwa Stopniowo rośnie do 65 lat w 2026 r. Luksemburg 65 lat Łotwa 62 lata i 6 mies., stopniowo rośnie do 65 lat w 2025 r. Malta Niemcy Norwegia 62 lata, rośnie do 65 lat M i K urodzeni po 1963 r. 67 lat, dla młodszych między 65 a 67 lat. Elastyczny - między 62 a 75 lat. Przed wiekiem 67 lat mogą przejść tylko osoby z przynajmniej 40 letnim stażem Polska Rośnie do 67 lat od 2020 r. dla M i od 2040 dla K. Portugalia 66 lat, 65 dla niektórych zawodów. Od 2016 r. rośnie zgodnie ze zmianami oczekiwanego trwania życia. Rumunia M: 65 lat K: rośnie do 63 lat od 2030 r. Słowacja Słowenia Szwajcaria Szwecja Węgry Wlk. Brytania Włochy Podnoszony od 2017 r. zgodnie ze zmianami trwania życia 65 lat M: 65 lat, K: 64 lata Elastyczny wiek między 61 a 67 lat Rośnie dla kolejnych kohort, aż do 65 dla urodzonych w 1957 r. i później M: 65 lat, K: wiek stopniowo rośnie do 65 lat w 2018, potem dla obu płci rośnie do 67 lat w 2028 r. Potem zmiany zgodne z oczekiwanym trwaniem życia. Stopniowy wzrost wieku emerytalnego do 67 lat w 2021 r. i dalej zgodnie ze zmianami trwania życia. Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy MISSOC, dane za 2015 r. Znaczna większość krajów przedstawionych w tabeli albo ma równy wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn, albo wprowadziła reformy wyrównujące ten wiek w przyszłości. Drugą prawidłowością jest stopniowe podnoszenie tego wieku dla obu płci, a przynajmniej w 5 krajach przewiduje się dalsze podnoszenie wieku dostępu do świadczeń w zależności od tempa wydłużania trwania życia. Reformy instytucjonalne mają na celu opóźnianie przechodzenia na emeryturę i często są wspierane rozwiązaniami ułatwiającymi dokształcanie się w ciągu całego życia zawodowego, żeby dostosować umiejętności starszych pracowników do wymogów nowoczesnych rynków pracy. Reformy instytucjonalne mają na celu opóźnianie przechodzenia na emeryturę i często są wspierane rozwiązaniami ułatwiającymi dokształcanie się w ciągu całego życia zawodowego, żeby dostosować umiejętności starszych pracowników do wymogów nowoczesnych rynków pracy. 6

7 Wpływ na finanse publiczne Powrót wieku emerytalnego do poziomu sprzed reformy spowoduje duże koszty dla finansów publicznych. Autorzy przywoływanego projektu ustawy z 29 listopada 2015 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw szacowali koszt zmian dla sektora finansów publicznych w latach na 40 mld zł (dziś już wiadomo, że ustawa nie wejdzie w życie w 2016 r.). Natomiast według szacunków ZUS dla Rady Dialogu Społecznego 6 odchodzenie od 2017 r. kolejnych roczników wcześniej z rynku pracy spowodowałby ubytek w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych 7 w wysokości 20 mld zł rocznie w najbliższych latach. Byłoby to spowodowane, z jednej strony, krótszym opłacaniem składek emerytalnych przez roczniki przechodzące na emerytury wcześniej, a z drugiej koniecznością zwiększonych wypłat emerytur. Można przypuszczać, że taka sytuacja doprowadziłaby do znaczącego zwiększenia długu publicznego. Warto przypomnieć, że istnieje gwarancja minimalnej emerytury dla osób, które legitymują się przynajmniej 25 letnim stażem ubezpieczeniowym. Niższy wiek emerytalny wpłynie na większe koszty dopłat do minimalnej emerytury ludzi, którzy nie zakumulują kapitału wystarczającego do uzyskania minimalnego świadczenia. Obecnie zgodnie z art. 87 ustawy o emeryturach i rentach z FUS prawo do dopłaty do minimalnej emerytury przysługuje osobom, które nie zgromadziły w ZUS i OFE odpowiedniego kapitału, który dawałby im przynajmniej najniższe świadczenie oraz osiągnęły wymagany wiek emerytalny i staż pracy wynoszący przynajmniej 25 lat 8. Jeśli ubezpieczony nie spełni warunku minimalnego stażu, dostanie jedynie emeryturę, jaka zostanie obliczona na podstawie podzielenia stanu kont emerytalnych przez dal- Niższy wiek emerytalny wpłynie na większe koszty dopłat do minimalnej emerytury ludzi, którzy nie zakumulują kapitału wystarczającego do uzyskania minimalnego świadczenia. 6 Za: Rzemek M., Nowe przepisy dot. emerytur: wiek emerytalny 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn Rzeczpospolita, Nowe-przepisy-dot-emerytur-wiek-emerytalny-60-lat-dla-kobiet-i-65-lat-dla-mezczyzn. html#ap-1, data dostępu Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, którego dysponentem jest ZUS, jest państwowym funduszem celowym do realizacji zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych. Jego część stanowi fundusz emerytalny, z którego finansowane są wypłaty emerytur. 8 Minimalny staż pracy dla kobiet rośnie od 2014 r. i osiągnie 25 lat w 2022 r. 7

8 sze oczekiwane trwanie życia w wieku przejścia na emeryturę (nawet jeśli kwota ta będzie niższa od minimalnej emerytury). Niższy wiek emerytalny zwiększy liczbę przyszłych emerytów kwalifikujących się do dopłat, ponieważ więcej osób nie zdoła zgromadzić odpowiednio wysokiego kapitału emerytalnego w ZUS i OFE. Osoby o stażu krótszym niż 25 lat nie będą wprawdzie miały prawa do dopłaty do minimalnej emerytury, ale z dużym prawdopodobieństwem w podeszłym wieku staną się klientami pomocy społecznej, czyli zwiększą koszty w innym obszarze wydatków publicznych. W uzasadnieniu do projektu ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw kilkakrotnie pojawia się sugestia, że obniżenie wieku emerytalnego zmniejszy bezrobocie wśród młodych ludzi, wchodzących na rynek pracy. Zależność jest odwrotna. Po pierwsze pracownicy młodzi bez doświadczenia nie są zatrudniani na stanowiskach, które opuszczają pracownicy doświadczeni, przechodzący na emeryturę. Po drugie większa liczba emerytów w relacji do pracujących oznaczać może konieczność zwiększenia w przyszłości składek lub podatków finansujących deficyt Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. A wysokie opodatkowanie pracy najbardziej uderza w osoby z najmniejszym doświadczeniem na rynku pracy i najmniej produktywne. Czyli te, które dziś mają problem ze znalezieniem stabilnego zatrudnienia. Wiek emerytalny a wysokość świadczeń Obowiązujący w Polsce system emerytalny jest systemem o zdefiniowanej składce (defined contribution, DC). Oznacza to, że formuła wyliczania emerytury uwzględnia wpłacone przez ubezpieczonego w całym życiu zawodowym składki, stopę zwrotu/ waloryzację tych składek oraz oczekiwane dalsze trwanie życia w wieku przejścia na emeryturę. Obowiązujący w Polsce system emerytalny jest systemem o zdefiniowanej składce (defined contribution, DC). 8

9 Zgodnie z ostatnimi prognozami Komisji Europejskiej przeciętna stopa zastąpienia brutto w polskim systemie emerytalnym czyli średnia nowo przyznana emerytura w relacji do średnich zarobków tuż przed emeryturą spadnie z 53 proc. w 2013 r. do 28,7 proc. w 2060 r. Prognozy te były przeprowadzone przy założeniu podniesienia wieku emerytalnego do 67 lat, co miało spowodować, że ludzie będą dłużej płacić składki do systemu emerytalnego. W rezultacie w momencie przejścia na emeryturę na ich kontach zapisany będzie wyższy kapitał. Poprzednie prognozy z 2012 r., czyli sprzed wprowadzenia przepisów podnoszących wiek emerytalny, przewidywały spadek stopy zastąpienia brutto do zaledwie 18,7 proc. w 2060 roku 9. Poniżej na dwóch przykładach oszacowano, o ile niższe byłyby przyszłe emerytury, gdyby wiek emerytalny kobiet wynosił znów 60 lat, a mężczyzn 65 lat zgodnie z proponowaną zmianą przepisów. Taki sam kapitał emerytalny inny wiek przejścia na emeryturę Najpierw porównano trzy hipotetyczne osoby, które w momencie odejścia z rynku pracy zgromadziły na koncie i subkontach emerytalnych w ZUS taki sam kapitał. Przechodzą one na emeryturę w tym samym roku, ale są w różnym wieku (60, 65 albo 67 lat). Według komunikatu GUS w 2015 r. średnie dalsze trwanie życia kobiet i mężczyzn w Polsce w wieku 60 lat równe było 261,4 miesięcy, w wieku 65 lat 217,7 miesięcy, a w wieku 67 lat 201,1 miesięcy 10. Ze względu na obserwowane procesy demograficzne można oczekiwać, że w przyszłości wartości te będą wyższe. Na potrzeby niniejszej analizy założono jednak, że proporcje pozostaną takie same. Nie ma znaczenia, czy mówimy tu o kobiecie czy mężczyźnie, ponieważ do ustalania emerytury używa się w Polsce tablic trwania życia wspólnych dla obu płci. 9 Zob. European Commission (2015), The 2015 Ageing Report: Economic and budgetary projections for the 28 EU Member States ( ) oraz European Commission (2012), The 2012 Ageing Report. Economic and budgetary projections for the 27 EU Member States ( ). 10 dane ze strony 9

10 Jeżeli przyjąć emeryturę osoby w wieku 67 lat jako poziom odniesienia (100 proc.), to: osoba 60-letnia (kobieta, bo tylko kobiety miałyby prawo do emerytury w tym wieku) dostanie 77 proc. emerytury przysługującej osobie przechodzącej w wieku 67 lat, osoba 65-letnia (mężczyzna lub dłużej pracująca kobieta) dostanie 92 proc. emerytury przysługującej osobie w wieku 67 lat. Czyli obniżenie wieku emerytalnego pozbawi kobiety przechodzące w wieku 60 lat prawie 1/4 emerytury, chociaż rozpoczną pobieranie niskiego świadczenia 7 lat wcześniej. Obniżenie wieku emerytalnego pozbawi kobiety przechodzące w wieku 60 lat prawie 1/4 emerytury, chociaż rozpoczną pobieranie niskiego świadczenia 7 lat wcześniej. Dłuższy staż pracy i późniejszy wiek przejścia na emeryturę Rozpatrzmy teraz przykład hipotetycznej osoby, która rozpoczęła pracę w obecnym systemie emerytalnym, zarabia średnie krajowe wynagrodzenie w każdym roku pracy i w wieku 60 lat osiągnie 34 lata stażu pracy 11. Przy założeniu wysokości składki takiej jak dziś, czyli 19,52 proc. wynagrodzenia brutto i 2 proc. realnej waloryzacji kapitału emerytalnego (zarówno w I jak i w II filarze) można policzyć, o ile wzrośnie emerytura nie tylko z powodu wyższego wieku przejścia na emeryturę, ale również ze względu na dodatkowe składki wpłacane na konto emerytalne i dłuższą waloryzację składek wpłacanych przed 60 r.ż. Jeżeli przyjąć emeryturę osoby w wieku 67 lat jako poziom odniesienia, to: kobieta przechodząca na emeryturę w wieku 60 lat z 34-letnim stażem pracy dostanie ok. 56 proc. emerytury przysługującej osobie z 41-letnim stażem pracy, przechodzącej w wieku 67 lat, osoba przechodząca na emeryturę w wieku 65 lat z 39-letnim stażem pracy dostanie ok. 84 proc. emerytury przysługującej osobie z 41-letnim stażem, przechodzącej w wieku 67 lat. Pokazane różnice dowodzą, że obniżenie wieku emerytalnego przełoży się na znaczące obniżenie świadczeń przyszłych emerytów. W szczególności dotknie to kobiety, które miałyby przechodzić na emeryturę w wie- 11 Czyli tyle, ile miał średnio emeryt, któremu przyznano w 2014 r. emeryturę z ZUS. 10

11 ku 60 lat. Biorąc pod uwagę, że kobiety żyją statystycznie dłużej, okres pobierania przez nie niskich emerytur będzie dłuższy niż dla mężczyzn, co sprawi, że będą one grupą szczególnie narażoną na ryzyko ubóstwa w starszym wieku. Ubytek kapitału ludzkiego wpływ na PKB Niższy wiek emerytalny oznacza zmniejszenie się liczby ludności aktywnej zawodowo czyli ważnego czynnika produkcji wykorzystywanego w tworzeniu PKB. Gdyby przepisy weszły w życie od 2017 r., to obniżenie wieku emerytalnego wpłynęłoby na szybsze odchodzenie z rynku pracy mężczyzn urodzonych w 1952 r. lub później i kobiet urodzonych w 1957 r. lub później. Czyli rocznie nawet kilkaset tysięcy osób więcej nabywałoby prawo do emerytury w porównaniu z obecnymi regulacjami. Nie bez znaczenia byłby wpływ obniżenia wieku emerytalnego również na inny czynnik produkcji - kapitał. Krótszy okres życia zawodowego obywateli oznaczałby, że niższe byłyby oszczędności zakumulowane w kapitałowym filarze systemu emerytalnego. To z kolei pośrednio osłabiłoby także możliwości inwestycyjne w polskiej gospodarce i w długim okresie nie sprzyjałoby ani wysokiej dynamice PKB, ani silnej kondycji finansów publicznych....kobiety żyją statystycznie dłużej, okres pobierania przez nie niskich emerytur będzie dłuższy niż dla mężczyzn, co sprawi, że będą one grupą szczególnie narażoną na ryzyko ubóstwa w starszym wieku. Krótszy okres życia zawodowego obywateli oznaczałby, że niższe byłyby oszczędności zakumulowane w kapitałowym filarze systemu emerytalnego. Teoretycznie przejście na emeryturę po osiągnięciu wieku emerytalnego jest prawem, nie obowiązkiem, ale badania dla różnych krajów pokazują, że pracodawcy, szczególnie w czasie spowolnienia gospodarczego, traktują wypychanie pracowników na emerytury jako sposób na redukcję zatrudnienia 12. Niższy wiek odejścia z pracy powoduje także obniżenie wieku, w którym ludziom nie opłaca się inwestować w podwyższenie kwalifikacji przez szkolenia i doszkalanie, bo niewiele lat już im pozostało do emerytury. Jak pokazują m.in. badania Instytutu Badań Edukacyjnych Polska jest krajem, w którym niewiele osób szkoli się po wejściu na rynek pracy i ten odsetek spada im bliższa jest perspektywa emerytury 13. Krótszy okres 12 Henkens K., H. van Dalen (2011), The Employer s Perspective on Retirement, Netspar Discussion Paper DP 05/ Rószkiewicz M. Saczuk K. (red.) (2015) Uwarunkowania decyzji edukacyjnych. Wyniki drugiej rundy badania panelowego gospodarstw domowych, IBE, Warszawa

12 zwrotu ze szkolenia w postaci np. wyższego wynagrodzenia powoduje, że zarówno pracodawcy nie będą chcieli dofinansowywać szkoleń pracowników już 50+ letnich, jak i sami pracownicy mniej chętnie będą decydowali się na podnoszenie kwalifikacji w tym wieku. A pracownik, który nie będzie uaktualniał swojej wiedzy tym chętniej będzie zwalniany po osiągnięciu wieku emerytalnego. Istnieją badania pokazujące także zależność odwrotną: odejście z rynku pracy jest momentem, od którego zdolności poznawcze maleją 14, ponieważ pracownicy tracą bodźce do nabywania nowych umiejętności i inwestycji w pogłębianie wiedzy. Wyższy wiek emerytalny może mieć zatem wpływ na wolniejszy spadek tych zdolności z wiekiem i poprawę przeciętnej kondycji psychicznej osób starszych. Odejście z rynku pracy jest momentem, od którego zdolności poznawcze maleją 14, ponieważ pracownicy tracą bodźce do nabywania nowych umiejętności i inwestycji w pogłębianie wiedzy. Wnioski Powyższe analizy pokazują, że obniżenie wieku emerytalnego w polskim systemie emerytalnym wpłynie negatywnie na finanse publiczne, wysokość emerytur a także obniży zasoby siły roboczej i potencjał wzrostu gospodarczego w przyszłości. Pytanie brzmi: czy pozwolić na przechodzenie na emeryturę wcześniej ale godzić się na minimalną wysokość dochodów na emeryturze czy też skłaniać do przechodzenia w wieku 67 lat (lub wcześniej na częściową emeryturę łączoną ew. z pracą) na świadczenie pozwalające na znacznie lepszy standard życia. Obniżenie wieku emerytalnego w polskim systemie emerytalnym wpłynie negatywnie na finanse publiczne, wysokość emerytur a także obniży zasoby siły roboczej i potencjał wzrostu gospodarczego w przyszłości. Biorąc pod uwagę bardzo małą popularność w Polsce dodatkowego dobrowolnego oszczędzania na emeryturę 15 można oczekiwać, że emerytury z systemu powszechnego będą głównym źródłem dochodu przyszłych emerytów, zatem zdecydowanie lepsze jest to drugie rozwiązanie. 14 Badania takie prowadzili np. Mazzonna, F., Peracchi, F. (2012), Ageing, cognitive abilities and retirement, European Economic Review, 56, Dyskutowane są różne sposoby zachęcania do dobrowolnych oszczędności jako sposobu na podniesienie przyszłych emerytur ale nawet dobrowolne dodatkowe plany emerytalne są wrażliwe na zmiany demograficzne. Zgromadzone oszczędności dadzą tym większą dodatkową emeryturę im później (w wyższym wieku) o nią wystąpimy. 12

13 Alternatywą do podnoszenia wieku emerytalnego - stosowaną w wielu krajach rozwiniętych w XX wieku było np. zwiększenie składek emerytalnych pracującego pokolenia ale przy obecnych zmianach demograficznych miałoby to negatywny wpływ na rynek pracy, w tym możliwą ucieczkę części pracowników w szarą strefę albo pracę na podstawie umowy nie obciążonej składkami. Takie sytuacje nie pozwolą oczywiście zgromadzić uprawnień emerytalnych w żadnym wieku. Niektóre kraje umożliwiają przejście na emeryturę w wieku o kilka lat niższym osobom, które mają długi staż pracy. Minimalny wymagany staż powinien być odniesiony do statystycznego oczekiwanego trwania życia w niższym wieku tak, aby zapewniać emeryturę chroniącą przed ubóstwem. Niektóre kraje umożliwiają przejście na emeryturę w wieku o kilka lat niższym osobom, które mają długi staż pracy. * Anna Ruzik-Sierdzińska doktor nauk ekonomicznych, pracuje w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie oraz współpracuje z Fundacją Naukową CASE. Współautorka wielu opracowań i publikacji naukowych z obszaru rynku pracy, systemów zabezpieczenia społecznego i polityki społecznej. ul. Wiejska 12 lok Warszawa tel biuro@instytutobywatelski.pl 13