2. Paƒstwo 2.1. Paƒ stwo i je go ce chy. Czym jest paƒ stwo?

Transkrypt

1

2 2. Paƒstwo 2.1. Paƒ stwo i je go ce chy Czym jest paƒ stwo? Paƒstwo i jego cechy Paƒ stwo to su we ren na or ga ni za cja po li tycz na, obej mu jà ca swym dzia a niem ogó miesz kaƒ ców okre Êlo - ne go te ry to rium i wp y wa jà ca na y cie spo ecz ne za po mo cà sys te mu or ga nów w a dzy. Ce chy paƒ stwa Te ry to rium. Paƒ stwo jest or ga ni za cjà te ry to rial nà, co ozna cza, e obej mu je swo im wy àcz nym od dzia y - wa niem pe wien za kre Êlo ny gra ni ca mi ob szar, na któ rym in ne paƒ stwo nie mo e dzia aç. Te ry to rium paƒ - stwa to nie tyl ko làd, lecz tak e prze strzeƒ po wietrz na nad là dem, prze strzeƒ pod po wierzch nià zie mi oraz pas wód przy brze nych. Przy mus. Paƒ stwo jest or ga ni za cjà przy mu so wà, co ozna cza, e przy na le noêç do nie go nie jest do bro - wol na. Cz o wiek ro dzàc si au to ma tycz nie na by wa oby wa tel stwo da ne go paƒ stwa, czy li przy na le noêç do nie go. Paƒ stwo mo e tak e sto so waç wo bec oby wa te la przy mus za po Êred nic twem po wo a nych w tym ce lu or ga nów, na przy k ad po li cji, pro ku ra tu ry, sà dów czy woj ska. Po wszech noêç. Paƒ stwo ja ko or ga ni za cja po wszech na obej mu je za si giem swe go od dzia y wa nia wszyst - kich lu dzi prze by wa jà cych na je go te ry to rium, bez wzgl du na to, czy sà oni je go oby wa te la mi, czy nie. Su we ren noêç. Paƒ stwo to or ga ni za cja su we ren na, czy li ta ka, któ ra za cho wu je pra wo do swo bod ne go isa mo dziel ne go po dej mo wa nia de cy zji za rów no w spra wach we wn trz nych (su we ren noêç we wn trz na), jak i ze wn trz nych (su we ren noêç ze wn trz na). W a dza pu blicz na. W a dza to mo li woêç mo dy fi ko wa nia za cho waƒ lu dzi i wy wie ra nia na nich wp y wu. Paƒ stwo spra wu je w a dz po przez do ko ny wa nie wy bo rów spo Êród ró nych mo li wo Êci or ga ni zo wa nia y - cia i wspó pra cy wiel kich grup spo ecz nych, a tak e roz wià zy wa nia kon flik tów. Apa rat paƒ stwo wy. Paƒ stwo dzia a za po mo cà apa ra tu paƒ stwo we go. Jest to ze spó po wià za nych ze so bà or ga nów paƒ stwo wych, czy li osób lub grup osób dzia a jà cych w imie niu paƒ stwa. Czym jest oby wa tel stwo? Oby wa tel stwo wi ê praw na, któ ra à czy jed nost k z paƒ - stwem. Paƒ stwo chro ni oby wa - te la i je go pra wa, a w za mian za to ocze ku je wy wià za nia si z obo wiàz ków, na przy k ad p a ce nia po dat ków. Oby wa tel stwo mo na na byç: w w wy ni ku uro dze nia si z ro - dzi ców b dà cych oby wa te la - mi da ne go kra ju (za sa da pra wa krwi); w w wy ni ku na ro dzin na te ry to - rium paƒ stwa (za sa da pra - wa zie mi); w po przez za war cie zwiàz ku ma eƒ skie go z oby wa te lem da ne go paƒ stwa; w po przez nada nie przez w a - Êci wy or gan paƒ stwo wy; w w dro dze re pa tria cji od zy - ska nie oby wa tel stwa przez oso by, któ re w wy ni ku woj ny czy prze sie dleƒ zna la z y si po za gra ni ca mi kra ju. Or ga ny paƒ stwo we Podzia organów paƒstwowych ze wzgl du na: rodzaj zadaƒ ustawodawcze tworzà prawo, np. sejm, senat wykonawcze realizujà postanowienia organów ustawodawczych, np. rzàd sàdownicze rozstrzygajà spory na podstawie prawa, np. sàdy kontrolne kontrolujà dzia alnoêç innych organów sposób powo ywania z wyboru wybierane przez cia o wyborcze, np. parlament z nominacji powo ywany przez organ wy szy, np. rzàd dziedziczne przej cie urz du po przodku, np. monarcha obszar dzia ania centralne zasi g ich dzia alnoêci obejmuje obszar paƒstwa, np. sejm lokalne zasi g ich dzia alnoêci obejmuje cz Êç obszaru paƒstwa, np. wojewoda sk ad jednoosobowe jako organ dzia a jedna osoba, np. premier kolegialne jako organ dzia a kilka osób, które podejmujà decyzje kolegialnie, np. sejm 17

3 Paƒstwo Na ród a paƒ stwo w Na ro dy, któ re ma jà ukszta to wa nà Êwia do moêç na ro do wà, zwy kle dà à do utwo rze nia w a sne go paƒ stwa. Na ro dy nie - po sia da jà ce paƒ stwa opie ra jà si na wspól no cie et nicz nej lub kul tu ro wej. w W dzi siej szych cza sach uzna je si, e ka dy na ród ma pra - wo do sa mo sta no wie nia. W kon se kwen cji wie le na ro dów dà y do pe nej su we ren no Êci, na przy k ad Kur do wie, Cze - czeƒ cy. Jed nak nie jest to a twe do osià gni cia, gdy dà e - nie na ro dów do sa mo dziel no Êci zwy kle jest sprzecz ne z in te - re sa mi paƒstw, któ rym do tej po ry pod le ga y. w Wspó cze Ênie wie le kon flik tów na ro do wo Êcio wych wy st pu je tak e w Afry ce, gdy gra ni ce wi k szo Êci paƒstw afry kaƒ skich zo sta y sztucz nie utwo rzo ne przez paƒ stwa ko lo nial ne (po mi - ni to kom plet nie po dzia y et nicz ne). w Mi mo e wi k szoêç na ro dów dà y do utwo rze nia w a sne go paƒ stwa, ist nie je wie le paƒstw wie lo na ro do wych, któ re za - miesz ku je kil ka na ro dów i a den z nich nie ma zna czà cej prze wa gi li czeb nej nad po zo sta y mi. W ce lu unik ni cia kon - flik tów w a dze cen tral ne cz sto przy zna jà ob sza rom za - Fla ga nie pod le g ej Cze cze nii (Cze czeƒ skiej Re pu bli ki Ik cze - rii). Po upad ku ZSRR w 1991 ro ku Cze cze nia og o si a nie - pod le g oêç. Jed nak ju w 1994 ro ku Ro sja wy stà pi a zbroj - nie prze ciw ko Cze cze nii. W Êwie tle po li ty ki ro syj skiej przy - zwo le nie na sa mo dziel noêç Cze cze nii ozna cza o by os a bie - nie po zy cji Ro sji na Kau ka zie i mo g o by za ch ciç in ne na ro - dy za miesz ku jà ce Ro sj do po dob nych dzia aƒ. Po kil ku la - tach walk Ro sji uda o si przy wró ciç kon tro l nad zbun to - wa nà re pu bli kà. miesz ka nym przez na ro dy au to no mi, czy li pe wien za kres sa mo dziel no Êci. Ob sza ry au to no micz ne zwy kle ma jà w a sne or ga ny pra wo daw cze, wy ko naw cze czy sà dow ni cze, jed nak w dal szym cià gu po - zo sta jà cz Êcià paƒ stwa, któ re przy zna o im sa mo dziel noêç. Paƒstwa wielonarodowe w Europie Narody zamieszkujàce Hiszpani Narody zamieszkujàce Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej La Coruna GALISYJCZYCY Vitoria Portugalia HISZPANIE BASKOWIE Barcelona Madryt KATALO CZYCY Irlandczycy Belfast Szkoci Edynburg WIELKA BRYTANIA Anglicy IRLANDIA I Walijczycy Cardiff f Londyn n Galisyjczycy 6,4% Baskowie 1,6% pozostali 0,7% Kataloƒczycy 16,9% Anglicy 77% Hiszpanie 74,4% Struktura narodowoêciowa Hiszpanii 6% 3% 5% Szkoci 9% Walijczycy Irlandczycy pozostali Struktura narodowoêciowa Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej 18

4 Paƒstwo i jego cechy Funk cje paƒ stwa Funk cja we wn trz na po le ga na po dej mo wa niu dzia aƒ do ty czà cych y cia spo e czeƒ stwa we - wnàtrz paƒ stwa. Sà to dzia a nia zmie rza jà ce do za pew nie nia a du, po rzàd ku i bez pie czeƒ stwa we wn trz ne go, prze strze ga nia pra wa przez lu dzi, urz dy, in sty tu cje i or ga ny paƒ stwo we, a tak e dzia a nia w sfe rze oêwia ty, na uki, kul tu ry, go spo - dar ki i po li ty ki spo ecz nej. Funk cja ze wn trz na do ty czy utrzy my wa nia sto - sun ków z in ny mi paƒ stwa mi oraz or ga ni za cja mi mi dzy na ro do wy mi, a tak e za pew nie nia bez pie - czeƒ stwa ze wn trz ne go kra ju. Paƒ stwo w ra mach re ali zo wa nia funk cji we wn trz nej ma obo wià zek za pew - niç ad i po rzà dek. W tym ce lu ta kie s u by, jak po li cja, mo gà u yç przy mu - su bez po Êred nie go. Kon cep cje ge ne zy paƒ stwa Te istycz na za k a da, e paƒ stwo po wsta o dzi ki dzia a niu si y nad przy ro dzo nej, za mia ro - wi bo e mu. Âw. To masz z Akwi nu twier dzi, e od Bo ga po cho dzi idea w a dzy, na to miast paƒ - stwo jest two rem lu dzi. Umo wy spo ecz nej mó wi, e paƒ stwo po - wsta o w wy ni ku umo wy mi dzy cz on ka mi spo - e czeƒ stwa a w a dzà (ne gu je te z o bo skim po - cho dze niu w a dzy). Za au to rów tej kon cep cji uwa a si Joh na Loc ke a i Jeana Jacquesa Ro - us se au. Pod bo ju i prze mo cy za k a da, e paƒ stwo po wsta o w wy ni ku pod bo ju ple mion s ab szych przez sil niej sze. W ta ki spo sób po wsta po dzia na rzà dzo nych i rzà dzà cych. Au to rem tej teo rii jest Lu dwik Gum plo wicz. Mark si stow ska paƒ stwo po wsta o w wy ni ku roz pa du wspól no ty pier wot nej, w któ rej pa no - wa a wspól na w a snoêç na rz dzi i Êrod ków na kla sy, co na stà pi o w wy ni ku po wsta nia w a - sno Êci pry wat nej. Kla sy po sia da jà ce w a snoêç uzy ska y prze wa g nad nie po sia da jà cy mi i prze j y w a dz. Twór ca mi tej teo rii by li Ka rol Marks i Fry de ryk En gels. Pa triar chal na paƒ stwo wy wo dzi si ze struk - tu ry ro do wej opar tej na wi zach krwi. W po - czàt ko wym okre sie ist nie nia paƒ stwa struk tu ra spo ecz na by a ma o sfor ma li zo wa na, a w a - dza na le a a do osób cie szà cych si oso bi stym au to ry te tem. Podzia polityczny Europy po II wojnie Êwiatowej Aktualny podzia polityczny Europy Portugalia Hiszpania Norwegia Austria W ochy Szwecja Irlandia Wielka Brytania Holandia RFN NRD Belgia Luksemburg Tag Islandia Loara Ren Francja Szwajcaria Dania Pad Wis a Polska Czechos owacja W gry Jugos awia Finlandia Z S R R Rumunia Dunaj Albania Grecja Bu garia Portugalia Islandia Hiszpania Francja Szwajcaria Dania Irlandia Wielka Brytania Holandia Belgia Niemcy Tag Loara Ren Luksemburg Pad Norwegia Austria W ochy Szwecja Czechy 1 2 Polska S owacja W gry 3 Wis a Finlandia Estonia Litwa otwa Rumunia Grecja Bia oruê Ukraina Dunaj 1 S owenia 2 Chorwacja 3 BoÊnia 4 Serbia 5 Czarnogóra 6 Albania 7 Macedonia 8 Kosowo Mo dawia Bu garia km km 19

5 Paƒstwo 2.2. For my paƒ stwa For ma paƒ stwa For ma paƒ stwa spo sób spra wo wa nia w a dzy i zor ga ni zo wa nia paƒ stwa. For m paƒ stwa cha rak te ry - zu je si ze wzgl du na: w for m rzà dów struk tu r naj wy szych or ga nów paƒ stwa, spo sób ich po wo y wa nia i za cho dzà ce mi - dzy ni mi re la cje; w re im po li tycz ny spo sób rzà dze nia paƒ stwem, Êrod ki i me cha ni zmy spra wo wa nia w a dzy; w ustrój te ry to rial ny re la cje i po dzia upraw nieƒ mi dzy cen tral ny mi a te ry to rial ny mi or ga na mi paƒ - stwa. For my rzà dów We wspó cze snym Êwie cie wy st pu jà dwie for my rzà dów: mo nar chia i re pu bli ka. Mo nar chia for ma rzà dów, w któ rej naj wy szà w a dz spra wu je do y wot nio jed na oso ba (mo nar cha), a lud noêç two rzy gru p pod da nych. Bio ràc pod uwa g spo sób obej mo wa nia w a dzy przez mo nar ch, mo nar chie dzie li si na dzie dzicz ne (uzy ska nie w a dzy przez dzie dzi cze nie) i elek cyj ne (w wy ni ku wy bo - ru). Na to miast ze wzgl du na za kres w a dzy mo nar chy mo nar chie dzie là si na nie ogra ni czo ne, w któ - rych za kres kom pe ten cji w ad cy jest nie ogra ni czo ny (np. mo nar chia ab so lut na), i ogra ni czo ne, w któ - rych w a dza mo nar chy jest ogra ni czo na przez kon sty tu cj (np. mo nar chia par la men tar na, kon sty tu cyj na). Re pu bli ka for ma rzà dów, w któ rej naj wy szà w a dz spra wu jà or ga ny wy a nia ne w wy bo rach na okre - Êlo ny czas ka den cj (pre zy dent, par la ment). Re pu bli ki dzie là si na ary sto kra tycz ne, w któ rych pra wa wy - bor cze przy s u gu jà wà skiej gru pie uprzy wi le jo wa nych (wy st po wa y w prze sz o Êci), i de mo kra tycz ne, w któ - rych w a dze sà wy bie ra ne przez ogó oby wa te li. Zde cy do wa na wi k szoêç eu ro pej skich mo nar chii to mo nar chie kon sty tu cyj ne lub par la men tar ne, w któ - rych w a dza mo nar chy ogra ni cza si przede wszyst kim do funk cji re pre zen ta cyj nych. Do wy jàt ków na le - à Wa ty kan, któ ry jest mo nar chià ab so lut nà, oraz Liech ten ste in i Mo na ko, w któ rych w ad ca ma du y wp yw na bieg spraw w paƒ stwie. Portugalia Islandia Irlandia Hiszpania W-y Owcze (duƒ.) Wielka Brytania Holandia Belgia Luksemburg Francja Andora Szwajcaria Monako i a N o r w e g Dania Niemcy (12) San Marino (14) S z w e c j a Czechy Austria (4) (5) W o c h y i a l a n d i n F Polska S owacja W gry (6) (7) (3) (1) (2) Rumunia Grecja Mo dawia (13) (15) Bu garia (8) Albania Ukraina Rosja Turcja (9) (1) Estonia (2) otwa (3) Litwa (4) S owenia (5) Chorwacja (6) BoÊnia i Hercegowina (7) Serbia (8) Macedonia (9) Gruzja (10) Azerbejd an (11) Armenia (12) Liechtenstein (13) Czarnogóra (14) Watykan (15) Kosowo republiki monarchie (10) (11) km Mo nar chie i re pu bli ki w Eu ro pie Malta Cypr 20

6 Formy paƒstwa Ustro je te ry to rial ne paƒstw Ze wzgl du na ustrój te ry to rial ny paƒ stwa dzie li si na uni tar ne i z o o ne. Paƒ stwo uni tar ne jed nost ki po dzia u te ry to rial ne go (np. wo je - wódz twa) nie ma jà sa mo dziel no Êci po li tycz nej (nie ma jà w a snych or ga nów usta wo daw czych, wy ko naw czych, sà dow ni czych) i sà pod po rzàd ko wa ne or ga nom cen tral nym. Paƒ stwo z o o ne (fe de ra cja) po szcze gól ne cz Êci paƒ stwa (np. lan dy, sta ny) dys po nu jà du ym za kre sem sa mo dziel no Êci, ma jà wy od r b nio ne w a sne or ga ny w a dzy. Or ga ny cen tral ne zaj mu jà si tyl ko okre Êlo ny mi ob sza ra mi funk cjo no wa nia paƒ stwa, np. po - li ty kà mo ne tar nà, obron nà, bez pie czeƒ stwem we wn trz nym. Od fe de ra cji na le y od ró niaç kon fe de ra cj, czy li luê ny zwià zek su we ren nych paƒstw pro wa dzà cych wspól nà po li ty k w ja kiejê dzie dzi nie, a tak e paƒ stwo uni tar ne z jed nost ka mi au to no micz ny - mi, któ rym w a dze cen tral ne przy zna y pe wien za kres sa mo dziel - no Êci (w fe de ra cji to jej cz o ny przy zna jà w a dzom cen tral nym pe - wien za kres upraw nieƒ). Saara Hamburg Dolna Saksonia Hesja Saksonia- -Anhalt Badenia- -Wirtembergia Brema Szlezwik- -Holsztyn Meklemburgia- -Pomorze Przednie Nadrenia Pó nocna- -Westfalia Nadrenia- -Palatynat Turyngia Bawaria Brandenburgia Berlin Saksonia Niem cy sà paƒ stwem fe de ra cyj nym sk a da jà cym si z 16 lan dów. Re i my po li tycz ne Wy ró nia si trzy ty py re i mów po li tycz nych: de mo kra tycz ny, au to ry tar ny i to - ta li tar ny. Paƒ stwo de mo kra tycz ne w w a dza w paƒ stwie po dzie lo na jest mi dzy kil ka or ga nów (naj cz Êciej rzàd, par la ment, sà dy), któ re wza jem nie si kon tro lu jà w oby wa te le ma jà du y wp yw na funk cjo no wa nie paƒ stwa, bio rà udzia w po - dej mo wa niu de cy zji paƒ stwo wych i ma jà mo li woêç kon tro lo wa nia w a dzy w oby wa te le cie szà si du ym za kre sem praw i wol no Êci oby wa tel skich, któ re sà praw nie za gwa ran to wa ne w obo wià zu je za sa da paƒ stwa praw ne go (zob. s. 23) Paƒ stwo au to ry tar ne w w a dza sku pio na w r ku przy wód cy i je go naj bli sze go oto cze nia w par la ment od gry wa dru go rz d nà ro l i jest pod po rzàd ko wa ny w a dzy wy - ko naw czej w spo e czeƒ stwo nie ma mo li wo Êci kon tro lo wa nia w a dzy, a rzà dzà cy sà uprzy wi le jo wa ni w w a dze ogra ni cza jà pra wa i wol no Êci oby wa te li w udzia oby wa te li w y ciu pu blicz nym jest pod da ny Êci s ej kon tro li w funk cjo nu je roz wi ni ty apa rat przy mu su i ter ro ru (cen zu ra*, po li cja po li tycz - na, ar mia), jed nak ska la re pre sji wo bec spo e czeƒ stwa jest znacz nie mniej - sza ni w paƒ stwach to ta li tar nych Paƒ stwo to ta li tar ne w nie ist nie je po dzia w a dzy; ca a w a dza jest sku pio na w r kach par tii rzà - dzà cej i jej przy wód cy, któ ry zwy kle dys po nu je w a dzà dyk ta tor skà w in te res jed nost ki jest pod po rzàd ko wa ny in te re so wi paƒ stwa (oby wa tel ma wy zna waç ofi cjal nà ide olo gi paƒ stwa) w w a dze a mià wi k szoêç praw i wol no Êci oby wa tel skich w wszel kie prze ja wy plu ra li zmu po glà dów i po staw sà bez wzgl d nie nisz czo - ne opo zy cja nie ma mo li wo Êci dzia a nia w paƒ stwo dys po nu je roz bu do wa nym apa ra tem re pre sji i przy mu su i kon tro - lu je wszel kie prze ja wy y cia oby wa te li Alek san der u ka szen ka, pre zy dent au to ry tar nej Bia o ru si Kim Dzong Il, przy wód ca to ta li tar - nej, ko mu ni stycz nej Ko rei Pó noc - nej POJ CIA Cen zu ra kon tro la pra sy, au dy cji, wi do wisk spra wo wa na przez or ga ny paƒ stwa. 21

7 Paƒstwo 2.3. De mo kra cja i jej ge ne za Czym jest de mo kra cja? De mo kra cja to ustrój, w któ rym w a dza zwierzch nia na le y do oby wa te li. Jest ona przez nich spra wo wa - na bez po Êred nio lub za po Êred nic twem przed sta wi cie li, któ rzy sà mia no wa ni lub wy bie ra ni. Na zwa wy - wo dzi si od grec kich s ów: de mos lud, kra tos w a dza. Ge ne za de mo kra cji w Pod sta wy de mo kra cji po wsta y w Gre cji, w Ate nach (VI V w. p.n.e.). W a dza na - le a a do lu du. Naj wa niej szym or ga nem w a dzy by o Zgro ma dze nie Lu do we, któ re sk a da o si z wol nych m czyzn b dà cych oby wa te la mi ateƒ ski mi. Zgro - ma dze nie Lu do we wy bie ra o urz d ni ków i uchwa la o pra wo, a ka dy oby wa tel móg si wy po wie dzieç oso bi Êcie na je go fo rum. w Wre pu bli ce rzym skiej ( r. p.n.e.) êró d o w a dzy sta no wi lud. Jed nak by - a to de mo kra cja ogra ni czo na, gdy rze czy wi sta w a dza na le a a do pa try cju szy (naj za mo niej szych oby wa te li), któ rzy zaj mo wa li naj wa niej sze urz dy paƒ stwo - we i za sia da li w se na cie. w WAn glii w 1215 ro ku król Jan bez Zie mi wy da Wiel kà Kar t Swo bód (po a ci - nie Ma gna Char ta Li ber ta tum), na pod sta wie któ rej za ka zy wa no wpro wa dza nia po dat ków bez zgo dy Wiel kiej Ra dy oraz wi zie nia i ka ra nia kon fi ska tà ma jàt ku wol nych lu dzi bez zgo dy wy ro ku sà du. By o to ewi dent ne ogra ni cze nie w a dzy mo nar chy na rzecz gwa ran cji praw oby wa te li. w WIIpo o wiexvwie ku ukszta to wa si w Pol sce ustrój de mo kra cji szla chec kiej. Jed nak pra wa oby wa tel skie i po li tycz ne po sia da a tyl ko szlach ta. Ka dy szlach cic mia pra wo udzia u w wy bo rze kró la oraz po s ów na sejm. W przy pad ku, gdy król na ru szy by przy wi le je szla chec kie, szlach ta mia a pra wo wy po wie dzieç mu po s u szeƒ stwo. w Pod ko niec XVII wie ku i w XVIII wie ku my Êli cie le oêwie ce nio wi (m.in. John Loc ke, Mon te skiusz i Je an Ja cqu es Ro us se au) wy pra co wa li fun da men tal ne dla de mo - kra cji zasady su we ren no Êci lu du i po dzia u w a dzy. w W 1787 ro ku w Sta nach Zjed no czo nych uchwa lo no pierw szà na Êwie cie kon sty tu cj, któ ra wpro wa - dza a po dzia w a dzy mi dzy pre zy den ta (w a dza wy ko naw cza) i Kon gres (w a dza usta wo daw cza). w Wcza sie re wo lu cji fran cu skiej w 1789 ro ku uchwa lo no De kla ra cj Praw Cz o wie ka i Oby wa te la, któ ra wpro wa dza a za sa d wol no Êci i rów no Êci wo bec pra wa. Za zna czo no tak e, e rzà dzà cy mu szà za - cho waç pra wa na tu ral ne przy na le ne cz o wie ko wi (do wol no Êci, w a sno Êci, bez pie czeƒ stwa i opo ru prze ciw ko nie - spra wie dli wej w a dzy). W a dza mia a po cho dziç z nada nia lu du. w W XIX wie ku w Eu ro pie i Sta nach Zjed - no czo nych roz po czà si pro ces wal ki opra wa po li tycz ne dla sze ro kich gru py oby wa te li. W zwiàz ku z tym po wsta y pierw sze zwiàz ki za wo do we i par tie po li tycz ne, a ko bie ty dà y y do uzy - ska nia praw wy bor czych. Ja ko pierw - sze uzy ska y pra wa wy bor cze w 1869 ro ku ko bie ty ze sta nu Wy oming (USA). W Eu ro pie naj wcze Êniej przy zna no pra wa po li tycz ne ko bie tom w Fin lan dii (1906 r.). W Pol sce po wszech ne pra wo wy bor cze wpro wa dzo no za raz po od - zy ska niu nie pod le g o Êci (w li sto pa - dzie 1918 r.). Naj s aw niej szy przy wód ca de mo kra tycz nych Aten, Pe - ry kles ( r. p.n.e.), po wie dzia : Na zy wa si ten ustrój de mo kra cjà, po nie - wa opie ra si na wi k szo - Êci oby wa te li, a nie mniej - szo Êci. Po sie dze nie daw ne go pol skie go sej mu. W okre sie de mo kra cji szla chec kiej sejm sk a da si z tak zwa nych trzech sta nów sej mu jà cych : kró la, se na tu, sk adajàce go si z naj wy szych do stoj ni ków paƒ stwo wych, i izby po sel skiej, z o o nej z po s ów wy bie ra nych przez ogó szlach ty. Do pod j cia de cy zji ko niecz na by a zgo da wszyst kich trzech sta nów. 22

8 Demokracja i jej geneza Pod sta wo we za sa dy de mo kra cji w Za sa da su we ren no Êci lu du (na ro du) ozna cza, e naj wy sza w a dza w paƒ stwie na le y do lu du, któ ry spra wu je jà bez po Êred nio (np. po przez re fe ren dum) lub po Êred nio, po przez przed sta wi cie li wy - bra nych w wy bo rach. w Za sa da re pre zen ta cji ozna cza, e na ród spra wu je w a dz za po Êred nic twem swo ich re pre zen tan - tów. Ta for ma spra wo wa nia w a dzy przez na ród zde cy do wa nie do mi nu je we wspó cze snej de mo kra cji, dla te go jest ona na zy wa na de mo kra cjà przed sta wi ciel skà. w Za sa da za cho wa nia praw mniej szo Êci mi mo e w de mo kra cji de cy du je wi k szoêç, mu szà byç za - cho wa ne pra wa mniej szo Êci. w Za sa da po dzia u i rów no wa gi w adz w paƒ stwach de mo kra tycz nych ist nie je po dzia w a dzy na wy ko naw czà, spra wo wa nà przez rzàd i g o w paƒ stwa, wy ko naw czà, spra wo wa nà przez par la - men ty, oraz sà dow ni czà, spra wo wa nà przez sà dy. W a dze te po win ny byç od sie bie nie za le ne, a rów - no cze Ênie po win ny si wza jem nie kon tro lo waç, tak aby nie na stà pi o wzmoc nie nie jed nej z nich kosz - tem dru giej. Trójpodzia w adzy W adza ustawodawcza W adza sàdownicza W adza wykonawcza Wzajemna kontrola w Za sa da kon sty tu cjo na li zmu i pra wo rzàd no Êci ustrój paƒstw de mo kra tycz nych opie ra si na kon - sty tu cji ak cie praw nym, któ ry mi dzy in ny mi okre Êla upraw nie nia or ga nów w a dzy oraz pra wa i obo - wiàz ki oby wa te li. Or ga ny w a dzy mo gà po dej mo waç tyl ko ta kie dzia a nia, na ja kie ze zwa la im pra wo (pra wo stoi po nad w a dzà), na to miast oby wa te le mo gà czy niç wszyst ko to, co nie jest przez pra wo za - bro nio ne. w Za sa da plu ra li zmu ozna cza po sza no wa nie i swo bo d wy ra a nia ró nych po glà dów po li tycz nych, spo ecz nych, go spo dar czych czy Êwia to po glà do wych oraz pra wo do swo bod ne go po dej mo wa nia dzia - al no Êci po li tycz nej, spo ecz nej i go spo dar czej. W paƒ stwie de mo kra tycz nym szcze gól nie wa ny jest plu ra lizm po li tycz ny, czy li swo bo da dzia a nia or ga ni za cji dà à cych do zdo by cia w a dzy par tii po li - tycz nych. Do ty czy to zw asz cza opo zy cji, czy li ugru po waƒ kry ty ku jà cych po li ty k rzà du. Zalety i wady demokracji + Ustrój ta ki gwa ran tu je po sza no wa nie pod sta - wo wych praw i wol no Êci jed nost ki, któ rych strze gà: pra wo i in sty tu cje, me dia i opi nia pu - blicz na. + Za pew nia wi k sze bez pie czeƒ stwo dba jàc o in te res oby wa te li, rzàd rza dziej wsz czy - na woj ny. + Jed nost ka w paƒ stwie de mo kra tycz nym ma du y za kres wol no Êci, mo e si sa mo re ali zo - waç i wp y waç na y cie pu blicz ne. + W a dza w mniej szym stop niu sto su je wo bec oby wa te li przy mus i prze moc. O wa nych spra wach cz sto de cy du jà lu dzie nie przy go to wa ni do po dej mo wa nia ta kich de - cy zji, êle wy kszta ce ni, a ich g os (np. w cza sie wy bo rów czy re fe ren dów) ma ta kà sa mà wa g, jak przed sta wi cie li elit spo ecz nych. W mo men tach kry zy so wych w a dz mo e prze - jàç ugru po wa nie po pu li stycz ne, ra dy kal ne, któ re do pro wa dzi do li kwi da cji de mo kra cji. Pro ces de cy zyj ny jest wy d u o ny, gdy wy ma - ga sze ro kich kon sul ta cji z ró ny mi Êro do wi - ska mi i or ga ni za cja mi. Wol noêç s o wa i swo bo da wy ra a nia opi nii po - à czo ne z pra wem do de mon stra cji mo gà sta - no wiç za gro e nie dla po rzàd ku pu blicz ne go. 23

9 Paƒstwo 2.4. For my de mo kra cji For my de mo kra cji bez po Êred niej w Re fe ren dum po wszech ne g o so wa nie oby wa te li (ma jà cych czyn ne pra wo wy bor cze), w któ rym po - dej mu jà wa ne dla nich de cy zje (np. o przy stà pie niu do Unii Eu ro pej skiej). w Ini cja ty wa lu do wa pra wo zg o sze nia pro jek tu usta wy przy s u gu jà ce okre Êlo nej licz bie oby wa te li. Kon sty tu cja RP da je ta kie pra wo 100 ty siàc om oby wa te li. w We to lu do we jest to od mia na ini cja ty wy lu do wej. Po le ga na wy ra a niu sprze ci wu wo bec obo wià zu - jà cej usta wy. Na wnio sek okre Êlo nej gru py oby wa te li do ma ga jà cych si znie sie nia ja kie goê prze pi su jest prze pro wa dza ne re fe ren dum. w Zgro ma dze nie Lu do we zgro ma dze nie oby wa te li, na któ rym po dej mu jà oni naj wa niej sze de cy zje do ty czà ce ja kie goê ob sza ru. Obec nie ta for ma de mo kra cji po Êred niej wy st pu je w nie któ rych kan - tonach Szwaj ca rii. For my de mo kra cji poêredniej w Wy bo ry or ga nów spra wu jà cych w a dz wpol sce w wy ni ku wy bo rów po wszech nych wy a nia si sejm i se nat, pre zy den ta oraz or ga ny sa mo rzà du te ry to rial ne go. Wy bo ry prze pro wa dza si na pod sta - wie za sad i pro ce dur za pi sa nych w usta wie, zwa nej or dy na cjà wy bor czà. Dzi ki udzia o wi w wy bo - rach ka dy oby wa tel ma mo li woêç wp y wa nia na funk cjo no wa nie w a dzy usta wo daw czej oraz w a dzy wy ko naw czej. w Przy na le noêç do or ga ni za cji spo ecz nych i po li tycz nych udzia w sto wa rzy sze niach i par tiach po - li tycz nych da je mo li woêç uczest ni cze nia w y ciu spo ecz nym i po li tycz nym kra ju. Dzia al noêç w par tiach po li tycz nych da je mo li woêç wp y wa nia na pro gram par tii, któ ra w przy sz o Êci mo e si gnàç po w a dz. Cz o nek par tii po li tycz nej ma wp yw na do bór kan dy da tów na po s ów, se na to rów i rad nych. w Ini cja ty wy oby wa tel skie oby wa te le or ga ni zu jà si w ce lu zre ali zo wa nia okre Êlo ne go przed si wzi - cia, na przy k ad oby wa tel skie ko mi te ty bu do wy po mni ków, or ga ni za cji ob cho dów rocz ni co wych. w Zgro ma dze nia i ma ni fe sta cje to zbio ro we, pu blicz ne wy stà pie nia oby wa te li w ce lu wy ra e nia po par cia lub sprze ci wu wo bec w a dzy. Hi sto ria po ka za a, e ta ka for ma wy wie ra nia na ci sku na w a dze jest cz sto bar - dzo sku tecz na. Ma so we ma ni fe sta cje w 1989 ro ku do pro wa dzi y do upad ku re i mów ko mu ni stycz nych wnie miec kiej Re pu bli ce De mo kra tycz nej (NRD) i Cze cho s o wa cji. Pol ska kon sty tu cja w ar ty ku le 57 gwa ran - tu je ka de mu oby wa te lo wi wol noêç or ga ni zo wa nia po ko jo wych zgro ma dzeƒ oraz uczest ni cze nia w nich. w Li sty otwar te i pe ty cje s u à do wy ra e nia po par cia lub sprze ci wu wo bec w a dzy. Li sty otwar te sà naj cz Êciej pu bli ko wa ne w pra sie i skie ro wa ne sà nie tyl ko do okre Êlo ne go ad re sa ta, ale tak e do opi - nii pu blicz nej. Pe ty cje to naj cz Êciej pi sem ne proê by lub à da nia skie ro wa ne do in sty tu cji paƒ stwo wych, sa mo rzà do wych lub osób zaj mu jà cych klu czo we sta no wi ska w paƒ stwie. Ordynacja wyborcza Or dy na cja wy bor cza to usta wa, któ ra re gu lu je ogó za sad, pro ce dur i in sty tu cji zwià za nych z or ga ni za - cjà i prze pro wa dze niem wy bo rów w paƒ stwie. Or dy na cja re gu lu je spo sób usta la nia wy ni ków wy bo rów, czy li sys tem wy bor czy. Rodzaje systemów wyborczych Wi kszoêciowy kraj jest podzielony na okr gi wyborcze, w których wybiera si jednego, czasami kilku kandydatów wyborcy g osujà na konkretne osoby; zwyci a kandydat, który zbierze najwi cej g osów Proporcjonalny kraj podzielony jest na okr gi, w których wybiera si kilku lub kilkunastu przedstawicieli, a mandaty dzielone sà mi dzy partie w zale noêci od uzyskanego przez nie poparcia wyborcy g osujà na listy kandydatów zg oszone przez partie polityczne Mieszany àczy elementy ordynacji wi kszoêciowej i proporcjonalnej ka dy wyborca dysponuje dwoma g osami jeden oddaje na konkretnego kandydata w okr gu jednomandatowym, a drugi na list partyjnà. 24

10 Modele ustrojowe paƒstw demokratycznych 2.5. Mo de le ustro jo we paƒstw de mo kra tycz nych Czym jest ustrój po li tycz ny? Ustrój po li tycz ny (zwany tak e systemem politycznym) jest to zbiór re gu la cji praw nych do ty czà cych or - ga ni za cji, kom pe ten cji oraz wza jem nych re la cji mi dzy or ga na mi w a dzy paƒ stwo wej. W paƒ stwach de mo kra tycz nych wy st pu jà na st pu jà ce sys te my po li tycz ne: pre zy denc ki, pó pre zy denc ki, par la men tar no -ga bi ne to wy, kanc ler ski i par la men tar no -ko mi te to wy. Sys tem pre zy denc ki w Ta ka for ma ustro jo wa po wsta a w Sta nach Zjed no czo nych. Jej pod sta wà jest za o e nie roz dziel no Êci w a dzy oraz wzgl d nej rów no Êci kom pe ten cji w a dzy usta wo daw czej i wy ko naw - czej. w Or ga ny w a dzy usta wo daw czej i wy ko naw czej sà wy a nia ne w dro dze od r b nych, po wszech - nych wy bo rów. w Ist nie je tyl ko je den or gan w a dzy wy ko naw czej pre zy dent, któ ry pe ni funk cje g o wy paƒ stwa i pre mie ra. w Pre zy dent nie po sia da ini cja ty wy usta wo daw - czej, nie mo e roz wià zaç par la men tu, a par la - ment nie mo e oba liç pre zy den ta. Pre zy dent mo e zg o siç sprze ciw wo bec usta wy uchwa lo - nej przez par la ment (we to za wie sza jà ce), jed - nak mo e ono zo staç od rzu co ne przez par la - ment od po wied nià licz bà g o sów. Sys tem pó pre zy denc ki (mie sza ny) w Naj bar dziej zna nym przy k a dem te go sys te mu jest Fran cja. w Wy bie ra ny w wy bo rach po wszech nych pre zy - dent po sia da naj wy szy au to ry tet, a par la ment nie pe ni ju nad rz d nej funk cji. W a dza przede wszyst kim le y w ge stii pre zy den ta i rzà du. w Pre zy dent po wo u je i od wo u je rzàd, kie ru je po - li ty kà za gra nicz nà i obron nà kra ju, dys po nu je pra wem roz wià za nia par la men tu oraz pra wem we ta wo bec je go ustaw. w Rzàd od po wia da po li tycz nie przed pre zy den - tem i par la men tem. W sy tu acji, gdy rzàd i pre - zy dent re pre zen tu jà t sa mà opcj po li tycz nà, pre zy dent sta je si re al nym sze fem rzà du (po - mi mo ist nie nia urz du pre mie ra). Sie dzi ba Kon gre su Sta nów Zjed no czo nych, czy li w a dzy usta wo daw czej. Kon gres sk a da si z dwóch izb: Izby Re pre zen tan tów i se na tu, któ re ma jà po dob ne upraw nie nia. Pa ac Bur bo nów, sie dzi ba jed nej z izb fran cu skie go par la men tu Zgro ma - dze nia Na ro do we go. We Fran cji tyl ko Zgro ma dze nie wy bie ra ne jest w wy - bo rach bez po Êred nich przez oby wa te li. Dru ga izba se nat, wy a nia na jest w wy bo rach po Êred nich przez elek to rów, wy bra nych przez w a dze lo kal ne i nie któ re in sty tu cje cen tral ne. Upraw nie nia pra wo daw cze par la men tu fran cu skie go sà ogra ni czo ne do ob sza rów wy raê nie okre Êlo nych w kon sty - tu cji, mi dzy in ny mi bu d e tu, obro ny, praw oby wa tel skich, pra wa pra cy. Barack Obama pre zy dent Sta nów Zjed - no czo nych od 2009 r. Ame ry kaƒ ska kon sty - tu cja za k a da a rów no wa g mi dzy pre zy - den tem a Kon gre sem. Jed nak w prak ty ce to pre zy dent dys po nu je szer szym za kre sem w a dzy. Sys tem pó pre zy denc ki we Fran cji wpro wa - dzi w 1958 ro ku Char les de Gaul le, któ ry na st p nie pe ni funk cj pre zy den ta w la - tach Je go ce lem by o stwo rze - nie sys te mu, któ ry ogra ni czy wszech w a dz par la men tu i ro l par tii po li tycz nych oraz wzmoc ni po zy cj w a dzy wy ko naw czej, w szcze gól no Êci pre zy den ta. 25

11 Paƒstwo Sys tem par la men tar no -ga bi ne to wy w Sys tem ten wy wo dzi si z Wiel kiej Bry ta nii. Je go pod sta w sta no wià za sa dy rów no upraw nie nia w a dzy wy ko naw czej i usta wo daw czej oraz po - wià za nie i wza jem na kon tro la tych w adz. w Ist nie jà dwa or ga ny w a dzy wy ko naw czej: g o - wa paƒ stwa (mo nar cha, pre zy dent), któ ra pe - ni przede wszyst kim funk cje re pre zen ta cyj ne, oraz rzàd na cze le z pre mie rem, b dà cy g ów - nym or ga nem w a dzy wy ko naw czej. w Ist nie jà ró ne Êrod ki wza jem ne go od dzia y - wa nia or ga nów w a dzy wy ko naw czej i usta - wo daw czej. Rzàd po no si od po wie dzial noêç po li tycz nà przed par la men tem (mo e zo staç od wo a ny), a jed no cze Ênie dys po nu je pra - wem roz wià za nia par la men tu. Rzàd ma tak e pra wo zg a sza nia pro jek tów ustaw (ini cja ty wa usta wo daw cza). w Oprócz Wiel kiej Bry ta nii sys tem par la men tar - no -ga bi ne to wy wy st pu je m.in. w kra jach skan dy naw skich, kra jach Be ne luk su i we W o - szech. Gmach Par la men tu bry tyj skie go. W a dza usta wo daw cza w Wiel kiej Bry ta nii na le y do Par la men tu, któ ry sk a da si z Izby Gmin i Izby Lor dów. Izba Gmin jest wy a nia na w wy bo rach po wszech nych, na to miast Izba Lor dów sk a da si z lor dów du chow nych i Êwiec kich mia no wa nych do y wot nio przez mo nar ch na wnio sek pre mie ra al bo dzie dzicz nych. Uchwa la nie ustaw i kon tro la rzà du na le y do Izby Gmin. Izbie Lor dów przy s u gu je pra wo we - ta za wie sza jà ce go wo bec uchwa Izby Gmin oraz spra wo wa nie funk cji sà du ape la cyj ne go. Sys tem par la men tar no -ko mi te to wy w Kla sycz nym przy k a dem ta kie go sys te mu jest Kon - fe de ra cja Szwaj car ska. W sys te mie tym nie obo - wià zu je za sa da trój po - dzia u w a dzy. w Wy bie ra ny w wy bo rach po wszech nych par la ment Flaga Szwajcarii dys po nu je pe nià w a dzy paƒ stwo wej. Wszyst kie in ne or ga ny sà mu pod - po rzàd ko wa ne. w Rzàd jest po wo y wa ny przez par la ment i sta no - wi je go ko mi tet wy ko naw czy. Rzàd nie mo e roz wià zaç par la men tu, dys po nu je jed nak ini - cja ty wà usta wo daw czà. w Na cze le rzà du stoi pre zy dent, któ ry jed nak nie ma wy od r b nio nych upraw nieƒ. Funk cj pre zy - den ta pe ni je den z cz on ków rzà du wy bie ra ny na rok przez par la ment. Sys tem kanclerski w Sys tem kanc ler ski jest od mia nà sys te mu par la - men tar no -ga bi ne to we go. w W a dza usta wo daw cza na le y do par la men tu, a w a dza wy ko naw cza do rzà du z kanc le rzem na cze le oraz do pre zy den ta. w W sys te mie tym szcze gól nà ro l od gry wa kanc lerz, któ ry usta la kie run ki po li ty ki we wn trz nej oraz za gra nicz nej, kie ru je rzà dem (mi ni stro wie od po wia da jà tyl ko przed nim), nad zo ru je po li - ty k go spo dar czà paƒ stwa, swo bod nie de cy du - je o sk a dzie rzà du. Je go od wo a nie jest trud ne, gdy mu si byç po à czo ne z wy bo rem no we go kanc le rza. w Pre zy dent pe ni g ów nie funk cje re pre zen ta cyj - ne. Kró lo wa El bie ta II z dy na stii wind - sor skiej. Jest ona g o wà paƒ stwa oraz g o wà Ko Êcio a an gli kaƒ skie go i pre zbi te riaƒ skie go w Szko cji. Teo re - tycz nie upraw nie nia mo nar chy sà sze ro kie, jed nak w zwiàz ku z tym, e nie mo e dzia aç sam de cy zje po - dej mu je w je go imie niu cz o nek rzà - du lub mo nar cha dzia a na wnio sek mi ni stra. Fak tycz nie w a dza kró la ogra ni cza si do: pra wa do udzie la - nia rad, pra wa do za ch ca nia i pra - wa do ostrze ga nia. Kanc lerz Nie miec An ge la Mer kel pod czas spo tka nia z pre zy den tem Fran cji Ni co la sem Sar ko zy. W sys te mie kanc ler skim szef rzà du de cy du je o kszta - cie po li ty ki za gra nicz nej paƒ stwa. 26

12