Kazimierz Dziewoński Miasta Pomorza i zagadnienie zabytków urbanistycznych na Pomorzu. Ochrona Zabytków 7/4 (27),

Transkrypt

1 Kazimierz Dziewoński Miasta Pomorza i zagadnienie zabytków urbanistycznych na Pomorzu Ochrona Zabytków 7/4 (27),

2 OCHRONA ZABYTKÓW ROK Uli M IA STA POM ORZA I Z A G A D N IE N IE ZABYTK Ó W U R B A N IST Y C Z N Y C H N A POM ORZU KAZIMIERZ DZIEWOŃSKI П R 4 (27) W krótkim arty k u le poświęconym problem atyce jednego regionu trudno zajm ow ać się ogólnym i zagadnieniam i zabytków i ich ochrony. N iem niej z konieczności należy poświęcić kilka słów ogólnej charakterystyce zabytków urbanistycznych, przeciw staw iając je innym rodzajom zabytków, a w szczególności zabytkom architektonicznym ze w szystkich najbardziej do nich zbliżonym. C harakterystyka taka pozwoli najpierw na określenie typów zabytków, z którym i m am y do czynienia n a Pom orzu, a następnie, po zapoznaniu się z ich obecnym stanem, na sform ułow anie program u w zględnie zasad ich ochrony i użytkow ania oraz ew entualnej rekon strukcji. I. Określenie zabytku urbanistycznego. Za zabytek u rb a n i styczny uw ażam y w zasadzie uk ład p rzestrzenny całego osiedla ( a więc za rów no m iasta jak i wsi) lub iego fu nkcjonalnie w yodrębnionej części, pow stały 221 Ryc Plan Chełmna układ szachownicowy z XVIII w. (wg Bau und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen).

3 w wyniku przem ian dziejowych a stanowiący zamkniętą kompozycję plastyczną o dużej wartości historycznej lub artystycznej. Przez użycie term inu układ przestrzenny w m iejsce najczęściej stosowanego planu w yraźnie podkreślamy trójw ym iarowy charakter zabytków urbanistycznych. Słowo plan sugeruje bowiem kompozycję płaską względnie odwzorowanie układu bryłowego na płaszczyźnie. W myśl powyższej definicji pojedynczy budynek naw et najwartościowszy nie jest zabytkiem urbanistycznym; zabytkiem takim może być dopiero zespół budynków, spełniających określoną funkcję w ram ach osiedla i posiadających wspólną kompozycję plastyczną. W konsekwencji swojej złożoności zabytek urbanistyczny silniej od innych zabytków odbija etapy rozwoju społecznego zarówno od strony sił wytwórczych jak i stosunków produkcji oraz całej nadbudow y ideologicznej. Układ przestrzenny osiedla w chwili powstania reprezentuje i odzwierciedla konkretny etap rozwoju społecznego. Stanowiąc jednak złożony zespół różnorodnych budowli lub innych trw ałych inwestycji służy następnie zaspokojeniu potrzeb następnych form acji społeczno-gospodarczych. W ykorzystanie takie nie pozostaje oczywiście bez wpływu i śladu na samym zabytku. Dokonuje się adaptacja już istniejącego układu do nowych potrzeb. W rezultacie zabytki urbanistyczne z reguły zm ieniają się i jakby narastają w czasie. Forma ich nie pozostaje czysta nadana im jednorazowo; z samej swej istoty ulegają one stałym przem ianom treści oraz modyfikacjom formy. Czynnikiem stałym jest tutaj jedynie pewna nader abstrakcyjna i ogólna zasada przestrzennego powiązania różnorodnych, w rzeczywistości różnych co do funkcji i czasu powstania, stale przy tym zmieniających się elementów, takich jak budynki wszelkich typów, budowle inżynierskie, urządzenia uliczne (naziemne i podziemne), różne typy zieleni itp. Powyższe uwagi przynajm niej częściowo w yjaśniają trudności na jakie napotykam y w praktyce w pracy nad ochroną zabytków urbanistycznych. Uchwycić istotę kompozycji przestrzennej, która podlega ochronie, nie jest rzeczą łatwą. Niejednokrotnie trzeba przy tym decydować, czy nowowprowadzane elementy, np. odbudowa, przebudowa, rozbudowa lub budowa zupełnie nowych budynków zachowuje lub naw et twórczo rozwija i wzbogaca powstałą historycznie kompozycję, czy też przeciwnie, niszczy ją i przekreśla.1 Ponieważ układ przestrzenny każdego osiedla jest przy tym w ynikiem procesu historycznego trzeba dodatkowo ustalać czy posiada on tego rodzaju wartości kultu raln e i społeczne względnie gospodarcze, by uznać go za zabytek i zachowywać. Sprawa jest łatwa, gdy układ taki jest świadkiem wielkiej przeszłości historycznej, względnie doskonałym lub niezw ykłym osiągnięciem plastycznym staje się jednak trudniejsza, gdy zachowany układ nie posiada w y bitnych wartości a jego m etryka historyczna nie jest ani należycie opracowana ani w pełni wyjaśniona. Z samej istoty, z abstrakcyjnego charakteru zabytku urbanistycznego w ynika konieczność należytej jego inw entaryzacji oraz naukowej analizy i oceny. 1 Należy podkreślić, iż cały czas mówimy tu o zabytkach urbanistycznych w obrębie których mogą się znajdować (lecz nie muszą) zabytki architektoniczne, rzeźbiarskie, sztuki ogrodniczej lub inne. Ochrona tych ostatnich jest odrębnym zagadnieniem, wyrastającym poza obręb problematyki zabytków urbanistycznych. Temat niewątpliwie urbanistyczny, jakim jest ukształtowanie otoczenia budynków zabytkowych, należy w zasadzie do problemów ochrony zabytków architektonicznych, a tylko w wypadku położenia w obrębie zabytkowego układu urbanistycznego do ochrony tego ostatniego. 222

4 Rye Plan Kwidzynia z pocz. XIX w. (wg Bau und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen ). II. Urbanistyka zabytkowa Pomorza. Stan poznania zabytków u rbanistycznych Pom orza nie przed staw ia się niestety dobrze. O pracow a nia niem ieckie oparte były na m niej lub więcej św iadom ym negow aniu gospodarczego i kulturalnego w kładu Słow ian w zagospodarow aniu tych ziem. P rzy niezw ykle w u lg arn y m i w zasadzie błędnym w iązaniu pochodzenia o k reślonych form artystycznych z narodow ością doprow adziło to do zlekcew ażenia budow nictw a rom ańskiego oraz renesansow ego i barokow ego w inw entarzach zabytków opracow anych dla P ru s K rólew skich i Książęcych (Prus Zachodnich i W schodnich w edług n o m enklatury adm inistracyjnej z końca X IX w ieku) oraz, choć w m niejszym stopniu, rów nież w inw entarzach Pom orza Zachodniego (Środkow ego i W schodniego w edług nazew nictw a niem ieckiego). Starsze sto su n kowo obiektyw niej opracow ane in w e n ta rz e nie zaw ierają przy tym dokład n iejszej analizy rozw oju układu przestrzenn ego m iasta, nato m iast nowsze są b a r dziej tendencyjne i m niej w iarogodne. O pracow ania m onograficzne czy to historii politycznej i gospodarczej poszczególnych m iast, czy to analizy ich u k ładu przestrzennego w ykazują analogiczne braki. N auka polska natom iast w odniesieniu do Pom orza interesow ała się do roku 1939 głów nie dziejam i politycznym i, niew iele tylko uw agi p o św ięcając historii k u ltu ry m aterialnej, a w jej ram ach rozwojowi m iast pom orskich i ich układów przestrzennych. P race pow ojenne nie potrafiły dotąd odrobić tych daw nych zaniedbań. W r e zultacie uw agi dotyczące ch a ra k te ru i rozm ieszczenia zabytków urbanistycznych 223

5 Rye Plan Pasłęka (wg Städtebau, 1908). n a Pom orzu mogą w skazać jedynie na problem atykę badaw czą, natom iast nie m ogą rościć sobie p reten sji do n ależycie udok um entow anej syntezy p oglądów. O parte są one z konieczności na m a teria łach przeglądow ych zaczerpniętych z m ap topograficznych (w skali 1 : i 1 : z niem ieckich in w entarzy zabytków (pochodzących w znacznej większości sprzed roku 1914) oraz z n iektórych polskich i n ie m ieckich p u b lik acji m onograficznych. Ja k powszechnie w iadom o układ przestrzenny znakom itej większości m iast na ziem iach polskich u k ształto w ał się w sw ych zasadniczych elem entach w średniow ieczu (i to głów nie w okresie od poł. X III do poł. XVI w.). Tylko nieliczne m iasta pow stały później w dobie schyłkow ego feudalizm u. W okresie kapitalizm u obok pew nej, na naszych ziem iach niezbyt w ielkiej liczby m iast przem ysłow ych, tylko w w iększych m iastach zachodziły zasadnicze zm iany granic terytorialnych i u k ładu przestrzennego mimo, iż treść gospodarcza i społeczna w szystkich m iast uległa zasadniczej zm ianie. Dla ilustracji można zacytow ać dane zestaw ione przez H. F riederichsa (Das deutsche Städtebuch, t. 1, wyd. w r. 1939) dla terenu P rus W schodnich (a więc dla obszaru częściowo w ykraczającego poza obecne granice państw a polskiego). Otóż do poł. XVI w. sta tu t m iejski na tym obszarze otrzym ało 56 m iast, w okresie następnym do poł. X VIII w. 21 m iast (w zasadzie na obszarach poprzednio niezasiedlonych puszcz pogranicznych), zaś jeszcze później w okresie k a p ita lizm u tylko 1 m iasto. W podstaw ow ych typach planów m iast istnieją jednak różnice regionalne, w ynikające bądź ze szczególnych funkcji m iast danego terenu, bądź z różnic przebiegu procesu historycznego na poszczególnych ziem iach. W przeciw staw ieniu do pozostałych ziem polskich, na Pom orzu m ożna w skazać na dw a odrębne regiony, posiadające swoiste właściw ości w układzie przestrzennym m iast. Są to Pom orze Zachodnie, (obejm ujące w zasadzie teren y dzisiejszego w ojew ództw a szczecińskiego i w iększość pow iatów w ojew ództw a koszalińskiego) oraz Pom orze W schodnie łącznie z W arm ią i M azuram i (obejm ujące w zasadzie tereny woj. gdańskiego, olsztyńskiego oraz częściowo bydgoskiego i koszalińskiego). Z jednej strony m iasta Pom orza Zachodniego, znajdujące się do XVII w. we w ładaniu książąt szczecińskich a następnie pod panow aniem szwedzkim, nie uległy n a ogół w w ielkim procesie lokacji i uzyskiw ania pełnego m iejskiego sta tu tu praw nego tak w yraźnej konsolidacji i koncentracji przestrzennej jak n a pozostałych ziem iach polskich. N aw et w w yp ad ku pow stania odrębnego 224

6 członu lokacyjnego pozostałe elem enty zespołu grodowego nie zanikały tu taj, lecz utrzym yw ały się nadal i z czasem zespalały z nim w jed n o litą całość. W ielonarodow ościow a stru k tu ra m iasta w tym w ypadku sprzyjała u trzy m aniu i przetrw an iu daw nych elem entów osadniczych. Rów nież odm iennie ja k n a pozostałych ziem iach polskich k ształtow ały się m iasta na terenach feudalnego p ań stw a krzyżackiego. T utaj na odw rót niż na Pom orzu Zachodnim proces koncentracji zw iązany z lokacją m iast średniow iecznych przebiegł znacznie ostrzej i w yraźniej niż gdzie indziej. M iasta na ziem iach k rzy żackich m iały funkcje i zadania m ilita rn e i to zarów no w stosunkach w ew nętrznych jak i zew nętrznych. Proces konsolidacji układu przestrzennego był tu p rzep ro w a dzony św iadom ie celowo i bezw zględnie (świadczyć o tym może likw idacja dzielnic stareg o G dańska położonych na przedpolu zam Ryc Plan i widok Nidzicy (wg O. Kloeppla, 1926). k u i uforty fikow anego m iasta). E lem enty p rzedlokacyjne ulegały z reguły c a ł kow item u zniszczeniu, zaś silnie rozbudow any zam ek staw ał się główną, czasem (jak w M alborku lub G niewie) w ręcz p rzy g n iatającą sw ą w ielkością i położeniem częścią m iasta. O bw arow anie m iasta właściwego ostro i zdecydow anie oddzielało m iasto od jego otoczenia. R ozw ijające się przeciw ieństw o między m iastem i wsią znajdow ało w ten sposób znacznie silniejsze niż gdzie indziej odbicie w układzie m iasta. Na teren ach ujarzm ionych ogniem i m ieczem p lem ion pruskich zróżnicow anie to łączyło się przy tym z podziałam i etnicznym i ludności. K onsekw encje tych dwóch odm iennych dróg rozw oju w ystępow ały na jaw już w średniow ieczu, w m om entach konieczności pow iększenia najw ażniejszych m iast. O ile na Pom orzu Szczecińskim rozwój tery to rialn y m iast odbyw ał się łatw o, niejak o sam orzutnie prow adząc do scalenia w obrębie m iasta i jego obw arow ań daw nego zespołu grodow ego, o tyle na ziem iach krzyżackich rozbudow a m iasta dokonuje się drogą tw orzenia dodatkow ych, rów nie zw artych jak poprzednie now ych jednostek osadniczych. Św iadczyć może o tym z jednej stro n y Szczecin lub S ta rg a rd a z d rugiej G dańsk i Elbląg. W w ieku XVI na teren ie P ru s K siążęcych pow staje szereg nieco odm iennych osiedli m iejskich, które są w praw dzie nadal skupione dookoła placu targow ego lecz zupełnie nie posiadają obw arow ań (osiedla te określane są w lit. niem. nazw ą M arktflecken ) 225

7 Są one o tyle dla polskich historyków ciekawe, iż powstanie ich związane jest z kolonizacją puszczy m azurskiej i napływ em ludności polskiej z Mazowsza. W okresie późnego feudalizm u i n arastania kapitalizm u w głównych m iastach Pomorza, takich jak Gdańsk, Szczecin, Elbląg, Kołobrzeg i Toruń dokonuje się dodatkowe zespolenie całości układu miejskiego przez budowę wielkich, barokowych założeń obronnych oraz w wyniku zniszczeń wojennych. Natomiast m iasta mniejsze pozbawione znaczenia strategicznego rozw ijają się wówczas poza murami wyłącznie przez narastanie budynków na przedmieściach wzdłuż dróg dojazdowych do właściwego miasta. Układ wewnętrzny ośrodka miejskiego, lokowanego w średniowieczu, można sprowadzić do czterech typów: a) szachownicowego z placem targowym i blokam i zbliżanymi kształtem do kw adratu (ryc. 224), b) tzw. o w a l nicowego, w którym równoległe ulice prowadzące do rynku, zbiegają się przy bramach wjazdowych do miasta (ryc. 230); c) rzędów ego charakterystycznego dla m iast portowych, o blokach wydłużonych i ustawionych prostopadle do rzeki i nabrzeży wyładunkowych, z placem targow ym w postaci rozszerzonej ulicy (ryc. 225); oraz w miastach najmniejszych: d) placowego, gdzie bloki podporządkowane są kształtowi prostokątnego lub owalnicowego placu, stanowiącego rozszerzenie głównej drogi. Form a układu owalnicowego na Pomorzu Wschodnim nie może (jak to w y kazał E. Witt) być sprow adzana genetycznie do zabudowanego placu ow alnicowego. Powstała ona w wyniku dążenia do zapewnienia równej dostępności komunikacyjnej wszystkim działkom przyrynkowym. Świadczy o tym m. in. fakt częstego występowania na terenie Prus również formy przejściowej o postaci zgeometryzowanej, w której plan czysto szachownicowy został dostosowany do ówczesnych potrzeb przez przesunięcie bram y wjazdowej do miasta z osi ulicy na środek bloku dzielącego bramę od rynku. Odmiana ta wiąże się zresztą z budową przez Krzyżaków m urów miejskich o planie kwadratowym lub prostokątnym, w przeciwieństwie do tradycyjnie stosowanych na całym pozostałym terenie obwarowań bądź owalnych bądź w w yniku dostosowania się do terenu, nieregularnych, zawsze jednak o liniach płynnych, unikających zgodnie z zaleceniem średniowiecznych autorytetów sztuki budowlanej (Witruwiusz) kątow ych załam ań w m urach. Jeśli idzie o wielkie kompozycje przestrzenne doby baroku, to nie znajdują one odbicia w miastach Pomorza, które w tym okresie staje się terenem walk różnych państw feudalnych o panowanie nad Bałtykiem. Władcy Pomorza rezydują wówczas z reguły poza jego terenem. Jedynym i dokum entam i u rb a nistycznymi, charakterystycznym i dla tej epoki są próby wprow adzenia jednolitej zabudowy pierzei rynku (niezachowane w Koszalinie, część pierzei rynku w Gniewie). W okresie pełnego rozwoju kapitalizm u tereny fortyfikacji XVII i XVIIIwiecznych stają się w wielkich m iastach terenem rozbudowy śródmieścia prowadzonej świadomie w przeciw staw ieniu do nowych dzielnic m ieszkaniowych i przemysłowych, które zajęły najłatwiej dostępne tereny i przedpola miasta dotychczas mniej lub więcej chronionego przed stałym budownictwem, zabudowując się z punktu widzenia układu przestrzennego zupełnie przypadkowo i chaotycznie. Pewne próby unifikacji całości układu miejskiego w jeden konsekwentnie przemyślany układ, realizowany zresztą tylko fragmentarycznie, przynoszą dopiero lata m iędzywojenne tj. schyłkowy okres kapitalizm u. 226

8 Rye Plan Malborka z r (wg S. Puffendorfa, 1698). W ten sposób jedynym i w artościow szym i obiektam i urban isty k i kap italistycznej na Pom orzu są obszary daw nych obw arow ań średniow iecznych i barakow ych zajęte jeśli nie w całości to co najm niej w części na w ażniejsze a rte rie m iejskie, założenia zieleni publicznej oraz budow nictw o ad m in istra cyjne. K apitalizm stw orzył jed n ak na Pom orzu now y typ osadnictw a, którego założeń przestrzen n y ch nie m ożna całkow icie pom inąć. Są to osiedla w ypoczynkow e przeznaczone dla b u rżuazji k ąp ieliska nadm orskie w zględnie zdrojow iska. Do stałych elem entów kom pozycji plastycznej osiedli tego typu należą: m olo spacerow e w ybiegające w morze, i prom enada stanow iąca zazwyczaj głów ną oś osiedla oraz m niej lub więcej z nim i zw iązane przestrzennie: dom zdrojow y, łazienki oraz p ark zdrojow y. Dla lepszego zilustrow ania powyższej problem atyki urb an isty k i historycznej Pom orza w arto omówić kilka konkretnych przykładów. N a pierw szym m iejscu należy oczywiście postaw ić układy przestrzenne G dańska i Szczecina, które obrazują w pełni w szystkie fazy rozw ojow e m iast pom orskich. W obu m iastach śródm ieście obejm uje stare m iasto lokacyjne oraz tereny obw arow ań barokow ych. O ile jednak w Szczecinie p lan starego m iasta zachow uje częściowy układ przedlokacyjnego zespołu grodowego i z tego pow odu jest n ad er n ieregularny i skom plikow any o tyle w G dańsku został on całkow icie zatarty, natom iast m am y tu do czynienia z przejrzystym i konsekw entnie pow iązanym zespołem kilk u m iast lokacyjnych. Zniszczenie zabudow y okresu kapitalistycznego odsłaniając linię średniow iecznych obw a row ań ujaw niło niektóre z atarte dotąd w alory kom pozycji przestrzennej. U kład poziom y i pionow y ulicy Długiej i Długiego T argu w łącznie z dużej w artości zab ytkam i architektonicznym i, stanow iącym i głów ne akcen ty p la 227

9 styczne t. zw. Drogi Królewskiej stw arza z niej jeden z najpiękniejszych zabytków urbanistycznych w Europie. Do w ażnych choć mało znanych zabytków urbanistycznych Gdańska zaliczyć należy długi odcinek zachowanych obwarowań barokowych, biegnących w ielkim łukiem po wschodniej i południowej stronie zespołu m iast średniowiecznych. Natom iast w Szczecinie z obwarowań barokowych pozostały jedynie fragm enty architektoniczne; powstałe na ich miejscu szerokie bulw ary m iejskie łącznie z zespołem budynków użyteczności publicznej na wysokiej skarpie nadodrzańskiej stanowią wartościowy zabytek urbanistyczny sztuki końca X IX i początku XX w. W yjątkowej wagi zabytkiem urbanistycznym, nie m ającym żadnego odpowiednika w świecie jest zespół zamku i m iasta średniowiecznego w M alborku (ryc. 228). Nigdzie bowiem podporządkowanie kompozycji przestrzennej m iasta i zabudowy zespołowi zamkowemu nie zostały doprowadzone tak daleko i tak konsekwentnie do końca. Niestety w okresie walk w r zabudowa m ieszkaniowa m iasta średniowiecznego a naw et uzbrojenie ulic uległy całkowitemu zniszczeniu tak, że spraw a sposobu konserwacji zabytkowego układu właściwego m iasta jest w tej chwili całkowicie otw arta. Dobrymi przykładami silnie skoncentrowanego miasta średniowiecznego, powstałego po całkowitym zniszczeniu układu przedlokacyjnego są Kwidzyn (o planie owalnicowym ), względnie Chełmno (o planie szachownicowym ) (ryc. 224 i 225). W obu wypadkach wielkie zespoły grodu z podgrodziami zostały całkowicie zniszczone i porzucone, pozostając do dziś poza strefą zabudowy miejskiej. Klasycznym przykładem w pełni skrystalizowanego planu miasta krzyżackiego (prostokątny zarys obwarowań, osiowe założenie bram wjazdowych, dominacja zamku nad miastem) jest Nidzica (ryc. 227). Stare miasto Elbląga lub Pasłęk (ryc. 226) reprezentują obok Głównego Miasta w Gdańsku typ m iasta portowego o układzie prostokątnym, rzędowym. Wśród przykładów zabytków urbanistycznych Pomorza Wschodniego, W armii oraz M azur nje można pominąć Reszla. Posiada on nie tylko wyjątkowo dobrze zachowany zespół budowli gotyckich: zamku, fary, obwarowań, mostu, lecz stanowi przykład geometrycznie, częściowo naw et w brew rzeźbie terenu, wyznaczonego zespołu osadniczego m iasta lokacyjnego, osiedli rolnych z nim sprzężonych oraz 110 łanów m iejskich (z ich w ew nętrznym i podziałami). Późna likw idacja wspólnoty gruntów m iejskich (separacja przeprow a dzona w latach ) oraz stałość granic adm inistracyjnych pozwalają dziś na jedyną chyba w kraju (a może naw et w Europie) rekonstrukcję przestrzenną całego średniowiecznego zespołu osadniczego, zasadzanego całkowicie od nowa (dawne zniszczone grodzisko pruskie, położone na kępie pośrodku torfow iska i jeszcze w XVII wieku nazyw ane S tarym Reszlem znajdowało się w obrębie terenów nadanych m iastu w XIV wieku o dobre kilka kilom etrów od dzisiejszego miasta). Plany Słupska i Kamienia Pomorskiego (ryc. 229 i 230) stanowią dobre przykłady układów charakterystycznych dla Pomorza Zachodniego, w których cały wczesnośredniowieczny zespół grodowy jest zachowany, wchodząc w funkcjonalny kom pleks przestrzenny miasta. W wypadku Słupska mamy do czynienia z układem biegunowym, którego osią jest rzeka Słupia. Po jednej stronie stary gród z podgrodziem osadą na S tarym Mieście, po drugiej m iasto lokacyjne z zamkiem w pozycji blokującej przepraw ę przez rzekę. 228

10 Rye Plan Słupska (wg J. Siedlera, 1914). W Kam ieniu Pom orskim natom iast obok niegdyś otoczonego m uram i m iasta lokacyjnego położonego na cyplu nad Dziwną mamy obwarowane osiedle katedralne zajm ujące od XII w. miejsce książęcego grodu, następnie bronione bagnami, lecz poza tym otw arte osiedle na dawnym podgrodziu oraz wzgórze z kościołem św. M ikołaja, o niew yjaśnionych funkcjach osadniczych lecz w y bitnie obronnym położeniu osłaniającym miasto od wschodu. Całość układu m iejskiego odcięta była w XVII i XVIII w. od lądu pasmem dodatkowych barokowych obw arow ań ziemnych. Takiż układ w Stargardzie (ryc. 231) uległ silniejszej integracji, gdyż jeszcze w XIII i XIV w. został objęty jednolitym szeroko zabudowanym pierścieniem podwójnych murów i fosy. Miasto składa się w tym w ypadku z dwóch części rozdzielonych odnogą Iny: górnego i dolnego miasta. W mieście górnym można łatwo wyróżnić tereny dawnego grodu łącznie z podgrodziem (kościół św. Jan a broniący wjazdu na podgrodzie i nieistniejąca kaplica św. M arcina naprzeciw grodu) oraz powiązane z nimi m iasto lokacyjne o regularnym planie szachownicowym z częściowo zabudowanym rynkiem oraz olbrzym ią budowlą gotyckiego kościoła P anny Marii. Z zabytków Pomorza Zachodniego w arto jeszcze wspomnieć o planie Suchania z długim szydłowatym, częściowo zabudowanym placem targowym oraz z kościołem farnym po środku rynku. Jest to klasycznie przejrzysty, dobrze zachowany układ XII względnie XIII-wiecznej osady targowej. 229

11 Kończąc ten przegląd należy stwierdzić, iż w r założenia, które można zaliczyć do zabytków urbanistycznych Pomorza, dzieliły się na 5 grup składających się z: 1. szeregu w czesnośredniowiecznych zespołów grodow ych zachowanych w układzie przestrzennym niektórych miast Pomorza Zachodniego bądź w całości (Kamień Pomorski, Słupsk) bądź w dużych fragmentach (Szczecin) bądź w końcu, wyjątkowo w postaci olbrzymich na ogół niezabudowanych grodzisk (Wolin). 2. pokaźnej ilości lokacyjnych m iast średniowiecznych z dobrze zachowanym ogólnym układem miasta i najważniejszymi plastycznie budynkami oraz fragmentarycznie zachowaną zabudową mieszkaniową: częściowo gotycką, renesansową, barokową lub klasycystyczną. Obwarowania miejskie na ogół były zachowane tylko częściowo w wyjątkowych wypadkach niemal w całości (Stargard, Pyrzyce, Malbork), niejednokrotnie część ich była utopiona w zabudowie okresu kapitalistycznego. Tereny tych miast stanowiące z reguły centrum miasta kapitalistycznego, były przy tym nadmiernie zabudowane a użytkowanie handlowe, biurowe względnie przemysłowe w większym lub mniejszym stopniu zastąpiło w budynkach zabytkowych użytkowanie dla celów mieszkaniowych. Z punktu widzenia życia ludności tereny te nie zapewniały dobrych warunków bytowych mieszkańców, zaś komunikacja kołowa napotykała na bardzo duże trudności. Zjawiska te doprowadzały do stale postępującej degradacji a nawet likwidacji zabytkowego budownictwa. 3. typow ych dla m iasta kapitalistycznego zespołów śródm iejskich założonych w wielkich miastach portowych na terenach fortyfikacji barokowych. Założenia te wobec oporu prywatnych właścicieli gruntów z reguły nie były konsekwentnie przeprowadzone i w rezultacie miały charakter fragmentaryczny. 4. kilkunastu osiedli uzdrow iskow ych o mniej lub więcej konsekwentnie założonym planie i zabudowie, rozsianych wzdłuż wybrzeży Bałtyku. 5. olbrzym iej liczby osiedli w iejskich o bliżej nieustalonej wartości historycznej i plastycznej. III. Zniszczenia wojenne miast Pomorza i zagadnienia konserwatorskie. Zasób zabytków urbanistycznych Pomorza został w czasie II wojny Światowej poważnie uszczuplony. Wyrządzone szkody albo w ynikają bezpośrednio z działań wojennych albo z szybko postępującej dekapitalizacji w ynikającej z opuszczenia, zm iany użytkow ania, braku rem ontów lub doraźnie a bezmyślnie prowadzonej rozbiórki. Największe szkody poniosły silnie skoncentrowane i gęsto zabudowane ośrodki śródmiejskie dawne miasta lokacyjne. Tu z reguły zniszczenia w czasie walk, względnie zawalenie się z braku konserwacji jednego budynku powodowało również zniszczenie budynków przyległych. Stopień zniszczenia waha się od 25 do 100 /o. Ośrodków miejskich zupełnie nie zniszczonych w czasie wojny i zachowanych w całości na terenie Pom orza właściwie nie ma. O ile największe szkody poniosły zabytkowe zespoły budow nictw a mieszkaniowego, o tyle uzbrojenie ulic w przewody podziemne i naw ierzchnie uległo tylko częściowemu zniszczeniu a dziś stanowi najpoważniejszy argument gospodarczy za zabudową tych terenów na starej siatce ulicznej. Ogólnie rzecz biorąc, na Pomorzu mamy obecnie do czynienia z dwoma wypadkam i: albo zniszczenia są lokalne, a zagadnienie sprowadza się do zagospodarowania terenu dzielnicy zabytkowej (o czym później) i wykonania pewnej ilości plomb w zabytkowej zabudowie, albo zniszczenie obejm uje n a der poważne obszary, niejednokrotnie całą dzielnicę. Zagadnienie zabudowy plombowej stanowi właściwie problem konserwacji względnie rekonstrukcji zabytków architektonicznych a nie urbanistycznych. Z tego ostatniego punktu widzenia właściwie wystarczy, by odbudowywane budynki w swym ogólnym zarysie dostosowywały się do kompozycji przestrzennej historycznej całości, by się z niej nie wyłam ywały. 230

12 Ryc Plan Kamienia Pomorskiego z pocz. w. XVIII, układ owalnicowy (ze zbiorów Muzeum w Szczecinie). P om ijając jednak te m iasta, w których usunięcie śladów zniszczeń na te- ' re n ie dzielnic zabytkow ych ogranicza się do odbudow y pojedynczych b u d y n ków, należy zająć się bliżej problem atyką obszarów, na których zniszczenia są tak duże, iż zagadnienie sposobu ich użytkow ania i zabudow y, a naw et w ykorzystania sieci ulicznej może być przedm iotem dyskusji. W tych bowiem w ypadkach zagadnienie zm ian w dotychczasowym układzie przestrzennym jest gospodarczo stosunkow o łatw e do przeprow adzenia, a zatem realnie możliwe. Z urbanistycznego p u n k tu w idzenia należy przede w szystkim odpow iedzieć na pytanie, jakie funkcje spełniał dotychczas dany obszar w organizm ie całego m iasta a jak ie m a spełniać w przyszłości. W in teresu jący ch nas typow ych n a Pom orzu w ypadkach należy zdecydować, czy m iasto lokacyjne ma n adal pozostać głów nym ośrodkiem śródm iejskim, czy nie. Na pierw szy rzut oka zagadnienie to je st proste zachow ane uzbrojenie terenu, dostępność kom unikacyjna, w yrażająca się w koncentrycznym układzie dróg w stosunku do m iasta średniow iecznego, przesądzają spraw ę na rzecz pozostaw ienia m u n a dal funkcji śródm iejskiej. W rzeczywistości jednak istnieją pow ażne argum enty przeciw przyjęciu takiego rozw iązania. W w ielu w ypadkach, w których dw o rzec kolejow y je st bardziej odległy od m iasta lokacyjnego (ponad 500 m) już w okresie przedw ojennym a naw et wcześniej zaczął się proces przesuw ania centrum m iasta na obszary bardziej zbliżone do dw orca. Proces ten w w yniku zniszczeń został znakom icie przyspieszony. W m om encie, w któ ry m trzeba 231

13 było stworzyć dla m iasta ośrodki zastępcze, (co najm niej prowizoryczne) w y bierano z reguły tereny pomiędzy m iastem średniow iecznym a dworcem, których zabudowa, luźniejsza i bardziej ogniotrwała od zabudowy zabytkowej lepiej przetrw ała wojnę. W następnych latach taki nowy ośrodek m iejski wzm acniał się poprzez nowe budownictwo, które uciekało z terenów technicznie nieprzygotow anych (nieodgruzowanych) i wym agających, w rezultacie postu latów władz konserwatorskich, nakładów dodatkowej pracy i kosztów zarów no na dokum entację jak i w samym procesie budowy. Z tym ostatnim zagadnieniem trzeba się liczyć naw et w wypadku decyzji odbudowy ośrodka śródmiejskiego na dawnym miejscu. Odbudowa taka bowiem w praktyce napotyka na duże trudności, a im bardziej przewleka się w czasie, tym są one większe. Z tego względu, jeśli decydujem y się na odbudowę śródmieścia na terenie zabytkowym, należy uczynić wszystko, by przyśpieszyć jego odbudowę. Pierwszym krokiem w tym kierunku jest szybkie ustalenie w ym agań władz konserw atorskich oraz unikanie zwłoki w opracow aniu dokum entacji technicznej. Należy pamiętać, że opóźnianie dokum entacji budowy może łatwo doprowadzić do ostatecznej i nieodwracalnej lokalizacji nowego śródm ieścia na innych terenach przekreślając równocześnie możliwości odbudow y na daw nym miejscu. Oczywiście w takich wypadkach pozostaje jeszcze alternatyw a odbudowy starego m iasta jako jednej z kilku dzielnic mieszkaniowych. Rozwiązanie takie jest n aw et technicznie łatwiejsze zwłaszcza z punktu widzenia realizacji postulatów konserwatorskich. Należy jednak sprawdzić czy ustalone podstawy rozw ojow e danego m iasta, jego funkcje m iastotwórcze zapew niają rozw inięcie w najbliższych latach odpowiedniej wielkości budow nictw a m ieszkaniowego. Odbudowa ośrodka średniowiecznego jako dzielnicy czysto m ieszkaniowej wym aga bowiem z reguły budowy izb mogących pomieścić w dzisiejszych w arunkach od mieszkańców. W mniejszych m iastach tylko w w ypadku pow stania dużego i ważnego gospodarczo zakładu przem y słowego można w najbliższym dziesięcioleciu przewidywać budownictwo tej skali. Istnieje oczywiście możliwość całkowitej rezygnacji z odbudowy zabytku i zam ienienia go w należycie zabezpieczony i urządzony obiekt m uzealno-turystyczny. W wypadku jednak zabytku urbanistycznego decyzja taka musi w iązać się z zagospodarowaniem terenu jako obszaru zieleni publicznej. Rozw iązanie tego rodzaju dotychczas u nas nie stosowane posiada pewne cechy atrakcyjne. Jest ono tanie i proste w realizacji oraz umożliwia pełne zbadanie naukow e danego obiektu. Wadą jego będzie w razie realizacji bieżący koszt utrzym ania. W małym mieście obiekt turystyczny założenie zielone ta k dużych rozm iarów z reguły przekroczy miejscowe potrzeby oraz możliwości finansowe. Stąd rozwiązanie takie może znaleźć zastosowanie wyłącznie w odniesieniu do zabytków o bardzo dużej wartości, względnie tam, gdzie obszar zabytkowy nie jest zbyt duży w stosunku do całości terenów miejskich, a więc w zasadzie w wielkich miastach. Natomiast powinno ono choćby przejściowo być stosowane w tych wypadkach, w których pełne zbadanie obszaru miasta metodami archeologicznymi, wymagającymi wieloletniej pracy, je st podstaw ow ym postulatem nauki. Należy je zawsze stosować do dotąd niezabudowanych obiektów wczesnohistorycznych grodzisk, cm entarzysk itd. We wszystkich tych wypadkach należy jednak być ostrożnym w zadrzewianiu terenu, gdyż może ono równie silnie utrudniać badania naukow e jak bu- 232

14 dynki. Dla przykładu podaję, iż m oim zdaniem, m ożna by takie rozw iązanie zastosować zarów no w M alborku, gdzie na terenie m iasta zachow ały się poza m u ram i tylko dw a obiekty: ratusz i kościół farny, a zniszczeniu uległy nie tylko domy lecz i uzbrojenie uliczne, jak i w niektórych fragm entach S targardu. Rozw iązanie to pow inno być zastosow ane rów nież do części obszaru S tarego M iasta w Szczecinie, w którym zbadanie archeologiczne olbrzymiej w arstw y kulturow ej z o kresu wczesnego średniow iecza posiada zasadnicze znaczenie z p u n k tu w idzenia naukow ego poznania okresu kształtow ania się naszej państw ow ości. U stalenie przyszłych funkcji dzielnicy lub obszaru zab y tk o wego nie w yczerpuje ak tu alnych zagadnień ochrony za b y t Rye Plan Stargardu (wg J. Siedlera, 1914). ków urbanistycznych. U stalenie takie stanow i tylko p u n k t w yjściow y dla opracow ania program u i p lanu zagospodarow ania obszaru zabytkow ego. Na tym etapie prac na pierw sze m iejsce w ysuw a się zagadnienie in w e n ta ryzacji i naukow ej doku m entacji zabytków danego m iasta. O pracow ania p o w inny objąć nie tylko obecny kształt zachow anych elem entów zabytkow ych, lecz rów nież obiekty zniszczone oraz historyczne przem iany całości oraz p o szczególnych elem entów. Idzie bowiem zarów no o zestaw ienie zachow anych w artości ja k o ustalen ie zakresu i skali zam ierzonych rek o n stru k cji. N ależy jednak przestrzec przed zbyt pochopnym podejm ow aniem w ielkich re k o n stru k c ji zabytków średniej lub zgoła pom niejszej w artości. Z w y ją t kiem zespołów u rb anistycznych bardzo w ysokiej w artości, ja k n a p rz y kład ciąg u D rogi K rólew skiej i otoczenia kościoła M ariackiego w G d a ń sku, należy ograniczać re k o n stru k cję do obiektów o dgryw ających dom i nującą rolę w układzie przestrzennym m iasta, pam iętając jednak przy tym, że dom inanta urbanistyczna może naw et zm ienić swój kształt bez uszczerbku dla układu i harm onii całości. Tak daleko posunięta ostrożność jest p otrzebna ze w zględu na skalę zadań oraz ilość zabiegów konserw atorskich potrzebnych dla u rato w an ia, zabezpieczenia i zagospodarow ania jeszcze istniejących n ie je d n o kro tn ie w ysokiej w artości zabytków urbanistycznych i architek to nicznych P o morza. U stalenie zachow anych i przeznaczonych do rek o n stru k cji obiektów s tw a rza podstaw ę dla pro jek to w an ia uzupełnień potrzebnych zarów no d la w y k o nania program u w ynikającego z ustalonych już funkcji jak i z plastycznego punktu w idzenia. W projektow aniu nowej zabudow y należy uważać, by przy za 233

15 chowaniu istoty historycznej kompozycji przestrzennej zapewnić m ieszkańcom zdrowe i wygodne w arunki życia. Spełnienie tego postulatu wym aga rozluźnienia zabudowy oraz w wielu wypadkach zwiększenia odstępów między budynkami. Jeśli to niemożliwe, to lepiej ograniczyć zabudowę do jednej strony ulicy lub pozostawić część bloków bez zabudowy, zamieniając je na place, skw ery lub inne tereny użyteczności publicznej (przedszkola, żłobki itp.). W tym miejscu pozwolę sobie zwrócić uwagę na fakt, iż do tradycji u rb a nistyki polskiej należy rynek, stanowiący plac otwarty. Tradycja ta powstała w okresie Odrodzenia (Zamość) a utrw aliła się w dobie Oświecenia i Klasycyzmu, kiedy świadomie i celowo oczyszczono wiele średniowiecznych rynków z zabudowy. Z konsekwencji plastycznych można zdać sobie spraw ę porów nując rynki Krakowa i Wrocławia. Kompozycja przestrzenna polskiego rynku stoi w ten sposób pośrodku pomiędzy najczęściej ciasno zabudow anym i rynkami m iast Europy środkowej i północnej a otw artym i o jednolitej zabudowie rynkam i włoskimi i francuskimi. Z tego względu, w wielu wypadkach przy odbudowie może być celowym zrezygnowanie z rekonstrukcji zabudowy domów znajdujących się n a rynku. Jeśli idzie o obszary daw nych obwarowań, to zgodnie z postulatam i konserwatorskim i oraz dobrą i postępową tradycją urbanistyczną należy dążyć do zam iany ich w tereny zieleni, zakładając równocześnie w ich obrębie arterie odciążające stosunkowo wąskie i trudne do należytego rozszerzenia ulice starego miasta. W zakresie domów m iejskich niew ątpliw ie w arto wydobyć na jaw wszystkie zachowane, autentyczne fragm enty takich zabytków, natom iast ponownie należy przestrzec przed niesłuszną, kosztowną a historycznie i plastycznie niejednokrotnie w ątpliw ej wartości rekonstrukcją. W odbudowie zabytków urbanistycznych ważną rolę odgrywa jak gdzie indziej właściwe etapowanie i powiązanie z rytm em i dynam iką rozwoju społeczno-gospodarczego całego kraju i danego miasta. Należy dążyć do tego, by najwartościowsze historycznie i plastycznie elem enty układu przestrzennego były możliwie szybko ujawniane, stw arzając widoczny i czytelny zespół. Wówczas bowiem przeciętny obywatel zdolny jest do oceny istotnej wartości zabytku, zaczyna sam walczyć o jego dobry stan i ochronę, o doprowadzenie odbudowy do końca. W wielu wypadkach właściwym rozwiązaniem pierwszego etapu odbudowy jest ograniczenie jej do pierzei rynku oraz głównej ulicy przecinającej teren miasta lokacyjnego. Rozwiązanie takie nawiązuje przy tym do historycznego rozwoju zabudowy m iasta. Niezależnie jednak od zagadnień nowego budow nictw a n a terenach zabytkowych, czy to plombowego, czy obejmującego większe obszary całkowicie zniszczone, istnieje na Pomorzu, jak gdzie indziej w ielki problem bieżącego gospodarow ania zasobami zabytków urbanistycznych. Nie chodzi tu o najważniejsze zabytki tymi społeczeństwo i władze zawsze się będą troskliwie interesować i opiekować, ale o te liczne i typowe obiekty, znajdujące się w każdym mieście, które przy braku opieki ze strony przeciętnego obywatela łatwo ulegają zlekceważeniu i zaniedbaniu, za którymi nieodwołalnie podąża zniszczenie. Obudzenie troski o nie wśród obywateli, a przede wszystkim w śród bezpośrednich użytkowników, prowadzące do utrzym yw ania ich w stanie użytkowym jest w arunkiem ich istnienia. Jest rzeczą oczywistą, że z chwilą gdy omawiamy zagadnienia zagospodarowania, zabytek urbanistyczny, stanowiący abstrakcyjny układ przestrzenny, zamienia się w zespół konkretnych budynków i innych mniej lub 234

16 więcej trw ałych budowli i urządzeń. Z punktu widzenia zagospodarowania budynki dominujące w układzie urbanistycznym na ogół nie stw arzają specjalnych zagadnień i trudności; zasadniczym problem em jest zagospodarow anie olbrzym iej m asy budynków m ieszkaniowych lub innych, stanow iących właściwie tylko tło i ram y dla owych dominant i akcentów. Zagadnienie ich zagospodarowania sprowadza się praktycznie do zagadnienia nie dopuszczenia do dekapitalizacji, zruderowania, ruiny i rozbiórki. Niestety w wyniku zaniedbań gospodarczych i zniszczeń II Wojny Światowej proces dekapitalizacji zasobów zabytkowego budownictwa mieszkaniowego na Pomorzu jest nader silnie zaawansowany zwłaszcza wobec faktu, iż duża część budynków wykonanych w technice szachulcowej narażona jest w swej części ko nstrukcyjnej n a zniszczenie grzybem. Prow adzona od kilku lat akcja kapitalnych remontów nie przebiega równomiernie a władze konserwatorskie nie potrafiły na tym odcinku dojść do tak bliskiej współpracy z organam i gospodarki kom unalnej jaką zapewniły sobie ze strony Zakładu Osiedli Robotniczych (ZOR-u), zajmującego się realizacją skupionego budownictwa mieszkaniowego (tzw. budownictwa osiedlowego). W rezultacie mamy obecnie większe sukcesy na odcinku rekonstrukcji dzielnic zabytkowych (Warszawa, Poznań, Opole, Pyskowice, Wodzisław, na Pomorzu: Gdańsk), niż w zagospodarowaniu istniejącego zabytkowego budow nictw a miejskiego przede wszystkim mieszkaniowego. Ostatnio zrealizow ana akcja uporządkow ania Starego M iasta i K rakow skiego Przedmieścia w Lublinie stoi na pograniczu obu typów działania oby była zwiastunem nowych form zagospodarowania zachowanych zespołów urbanistycznych. Z drugiej strony należy jednak pamiętać, że akcja lubelska była akcją w yjątkow ą, opartą na mobilizacji nadzwyczajnych środków inw e stycyjnych. W praktyce trzeba zastosować nieco inne formy działania, oparte na skrom niejszych kredytach i uaktyw nieniu lokalnych sił i możliwości. Ponadto akcja zagospodarowania miasta nie może być jednorazowym wysiłkiem lecz stałą, staranną i troskliwą pracą. Powinna ona obejmować zresztą nie tylko budynki, lecz całość urządzeń kom unalnych a w tym również nawierzchnie ulic i zadrzewienie. Dla właściwego zagospodarowania zabytku urbanistycznego m a również poważne znaczenie dbałość o właściwe, uw zględniające walory estetyczne kompozycji urbanistycznej, wprowadzenie elem entów przejściowych: kiosków lub straganów, tablic z ogłoszeniami, okolicznościowych dekoracji. Do tego wszystkiego jednak potrzebna jest, jak już wspomniano, znajomość i zrozumienie walorów zabytkowych ze strony społeczeństwa i władz lokalnych. Dla właściwego gospodarowania zasobami zabytkowymi Pomorza specjalna akcja popularyzacyjna ze strony władz konserwatorskich oraz naukowców, zajmujących się historią sztuki i urbanistyki jest z pewnością potrzebna i konieczna. Należy tu nadmienić, że mamy na tym odcinku duże zaniedbania. Dla przykładu można powiedzieć, że akcja inwentaryzacyjna prowadzona bezpośrednio po wojnie przez Zakład Urbanistyki Politechniki W arszawskiej została kilka lat tem u przerw ana a zebrane m ateriały dotychczas nie są opracowane naukowo i wykorzystane dla zapoznania społeczeństwa pomorskiego z wartościami historycznymi i plastycznymi, z którymi codzień się spotyka, pośród których żyje. 235