Henryk Dziurla Zagadnienie odbudowy zamku w Szczecinie. Ochrona Zabytków 7/4 (27),

Transkrypt

1 Henryk Dziurla Zagadnienie odbudowy zamku w Szczecinie Ochrona Zabytków 7/4 (27),

2 Z A G A D N IE N IE O D BUDOW Y Z A M K U W SZCZECINIE HENRYK DZIURLA Do w ażnych zadań konserw atorskich w w ojew ództw ie szczecińskim należy odbudow a Z am ku Szczecińskiego. Je d e n z najw iększych obiektów zabytko w ych n a Pom orzu Zachodnim, o łącznej k u b atu rze m 3, czołowy pom nik arch itek tu ry, siedziba k siążąt pom orskich o bogatej historii zw iązanej z życiem słow iańskiego Pom orza i jego kontaktam i z Polską, uległ w czasie t działań w ojennych zniszczeniu. P rze cię tn y stan zniszczenia w ynosi około 60 /o. Zam ek usytuow any obronnie n a n atu raln ej skarpie nadodrzańskiej, w m iejscu, gdzie rzeka tw orzyła n iegdyś głębokie zakole, n a północnej g ra nicy starego m iasta, w łączony w system średniow iecznych obw arow ań m ie j skich stanow i dom inujący ak c en t w u rb a n isty ce starego Szczecina. Z zachow aną stosunkow o czytelnie od stro n y północnej fosą zam ek łączy się bezpośrednio ze stary m m iastem poprzez p rzylegającą do niego od stro n y południowej w ąską ulicą K uśnierską, od stro n y zachodniej ulicą Rycerską. Od wschodu u stóp w ysokiego m u ru oporowego ugrupow ały się zabudow ania najstarszej części m iasta. Dzieje zam ku sięgają czasów w czesnohistorycznych. Z ajął on m iejsce grodu, w którego bliskości znajdow ała się sły n n a pogańska św iątynia Trzygłow a oraz podgrodzie. W 1249 ro ku za panow ania B arnim a I-go przekazano m ieszczanom gród i zburzono obw a row ania, zostaw iając księciu tylko,,dw ór. W roku 1346 B arnim III zakłada tu taj znów rezydencję oraz buduje kaplicę św. O ttona. Otoczono rów nież w tedy całość obronnym i m uram i. P ow stałe budow le zajm ow ały m niej więcej tere n północnego skrzydła obecnego zam ku. Za K azim ierza VI-go (około 1430 r.) zam ek został jeszcze dodatkow o um ocniony, co było pow odem ciągłych zatarg ó w z m ieszczaństw em, tak że książę na łożu śm ierci w ydał rozkaz rozeb rania um ocnień (1434 r.). P ierw szą budową, która ^ yc 236. Szczecin zamek wg miedziorytu Meriana częściow o zachow ała się do z 1652 r. 241

3 Rye Szczecin zamek, fragment sklepienia w zachowanej sali skrzydła Bogusława X. czasów obecnych jest, pow stałe za Bogusław a X-go skrzydło południow e (zwane skrzydłem B ogusław a). Skrzydło to, z dw om a w ieżam i zegarow ą i w ięzienną posiadało elew acje zdobione późnogotyckim i m asw erkam i, z których fragm enty zachow ały się na w ieży w ięziennej. B ogate dekoracje szczytów ja k i większość reprezen tacy jn y ch w nętrz, pam iętających w ielkie uroczystości zw iązane ze ślubem B ogusław a X-go z A nną Jagiellonką, zostały w późniejszych czasach przez p ruskich zaborców częściowo zburzone i przebudow ane. Do n a szych czasów zachow ały się tylko dwie m ałe sale o późnogotyckich siatkow ych sklepieniach Słynna sala z bogato profilow anym belkow aniem drew nianego stropu uległa w ostatniej w ojnie spaleniu. Syn B ogusław a X-go B arnim XI buduje skrzydło w schodnie, które n iestety nie przetrw ało w pierw otnej form ie do naszych czasów. G eneralna przebudow a zam ku n astępuje w dobie rozkw itu renesansu w latach za panow ania Ja n a F ryderyka. Na dw orze działają w tedy włoscy architekci i artyści. O kres ten n ad ał obecny c h a ra k te r zam kow i. C a łość założenia u ję ta w czw orobok z zachow aniem daw nego skrzydła B ogusław a X-go została zwieńczona typow ą na naszych terenach atty k ą (tzw. attyką polską). W koło dziedzińca obiega krużganek. E lem enty architektoniczne ja k grzebień atty k i, ob ram ow ania okien, pilastro w an ia i gzym sy zostały w y konane w piaskow cu. M iejsce rozebranego kościoła św. O ttona zajęła kaplica w łączona w jednolite rozw inięcie elew acji skrzydła północnego. K aplica ta stanow i na te re nach Polski jedyne tego typu rozw iązanie w n ętrza renesansow ego b u d o w n i ctw a sakraln eg o z trzem a kondygnacjam i ark adow anych em por. Do ciekaw ych rozw iązań należą rów nież we w schodniej części skrzydła północnego reprezentacyjne w nętrza o sklepieniach w spartych na jednym filarze w zględnie kolum nie. U legły one rów nież w ostatniej w ojnie pow ażnem u zniszczeniu. W nętrza w skrzydle zachodnim oraz w pozostałej części sk rzy d ła 242

4 w schodniego zostały po zaborze pruskim kom pletnie przebudow a ne (z zachow aniem jed n ak m urów k ap italn y ch z daw nym i otw oram i), tak że nie stanow ią one żadnego m ateriału do rekonstrukcji i pozw alają na dość sw obodną ich przebudow ę i adaptację. W ostatnim interesującym nas okresie rozbudow y zam ku pow stał za F ilipa Ii-go budynek m uzeum książęcego usytuow any w zachodn iej części założeń zam kow ych. Z budow any w roku 1619 jeszcze w form ie renesansow ej należy do bardzo w czesnych m uzeów założonych w północnej Europie. Przez budow ę tego skrzydła, w którym później m ieściła się m ennica, pow stał drugi, m ały dziedziniec zw any m enniczym. Po w ygaśnięciu rodu książąt pom orskich w 1637 roku i zajęciu Pom orza przez Szwedów a później przez P ru sak ó w kończy się pom yślna h isto ria rozbudow y zam ku. W ykonyw ane przebudow y przyn iosły jed y n ie szkodę tem u cennem u obiektow i. Przebudow a i zburzenie bogatych szczytów skrzydła Ryc Szczecin zamek, fragment stropu sali w skrzydle Bogusława X. B ogusław a X-go, dobudow anie narożnej, północno-w schodniej w ieży, oraz północnej loggii niesharm onizow anej z całością, podw yższenie skrzydła północnego, częściowe zniesienie attyki, rozbiórka krużganków na dziedzińcu, oraz dobud ow a ry za litu w skrzydle m enniczym, zubożyły zam ek oraz z atarły w d u żej m ierze jego daw ną w artość plastyczną. K apitalistyczna rozbudow a m iasta w X IX w ieku spow odow ała kom pletną zabudow ę otoczenia zam ku, zacierając już zupełnie jego dom inującą rolę i czytelność w rozplanow aniu starego m iasta. W czasie o statn ich działań w ojennych zam ek został częściowo zbom bardow a n y a w 1945 ro k u kom pletnie w ypalony. Z burzone zostało rów nież sta re miasto. Bezzw łocznie po zaprzestaniu działań w ojennych w ładze ludow e zwróciły uw agę na ten cenny zabytek naszej k u ltu ry na Ziem iach Odzyskanych. Już w 1946 ro k u przystąpiono do zabezpieczenia obiektu. N ad całością założono tym czasow e dachy, pow iązano spękane p a rtie m urów i sklepień, oraz przystąpiono do prac badaw czych. B adania archeologiczne potw ierdziły istnienie tu ta j w czesnośredniow iecznego osadnictw a, odsłoniły frag m en ty daw nej arch itek tu ry zam kow ej, odkryły w podziem iach kaplicy k ry p tę z sarkofagam i książąt pom orskich, k tó re w bieżącym roku po gruntow nej k o n se rw a c jił, 1 Patrz: St. Szymański, Sarkofagi ostatnich Gryfitów. Ochr. Zab., 1950, z. 1, s

5 9 m aja w Dniu Zwycięstwa zostały uroczyście przekazane społeczeństwu w nowych, odpowiednio przystosow anych pomieszczeniach podziemi zam kowych. Już w trakcie badań przystąpiono do w ykonania w stępnych projektów odbudowy zamku. Projekty oparto na inw entaryzacji obiektu a elementy niezachowane zaprojektowano na podstawie analogii z istniejącymi obiektami (np. kam ienica Loitzów w Szczecinie), oraz na podstawie bogatego m ateriału ikonograficznego (np. sztych M eriana z 1652 roku). (Ryc. 236). Generalnym założeniem była rekonstrukcja zam ku według stanu z pierw szej połowy XVII wieku, a więc z odtworzeniem zniszczonych partii póżnogotyckiego skrzydła Bogusława X-go, oraz zrekonstruowaniem renesansowego charakteru pozostałej części zamku. Do elementów, które trzeba było drogą dodatkowych badań obiektu, względnie na podstawie analizy m ateriału ikonograficznego i historycznego uzupełnić, należą: m aswerkowe dekoracje szczytów w formie występującej na Pom orzu w okresie przejściowym między gotykiem a renesansem, pionowe elem enty grzebienia attyki (woluty poza skrzydłem północnym na pozostałych praw ie w całości się zachowały), oraz renesansowe krużganki na dziedzińcu. Ze zburzonych w czasie ostatniej w ojny w nętrz planuje się w skrzydle południowym przeprowadzenie pełnej rekonstrukcji sali z drewnianym stropem zwanej też salą Bogusława X-go. Ciekawie rozwiązane wnętrza we wschodniej części skrzydła północnego, których fragm enty również zawaliły się, w ym a gają tylko częściowej rekonstrukcji. Stosunkowo dobrze zachowane w nętrze kaplicy zamkowej nie będzie nastręczało przy odbudowie poważniejszych trudności (ryc. 238). Jak z powyższego wynika wyszliśmy z założenia wydobycia z obiektu wszystkich wartościowych cech i elem entów architektonicznych często niszczonych i świadomie zaniedbywanych w okresie pruskiego panowania, które świadczą o słowiańskiej kulturze na ziemiach pomorskich i jej ścisłych związkach z Polską. W celu jak najw ierniejszego odtw orzenia brakujących do odbudowy elementów prowadzi się nadal na zamku skrupulatne badania. Wykopy i zbicia tynków pokazują nam ślady zniszczonych krużganków, wydobyte elementy architektoniczne ułatw iają odtworzenie profilowań maswerkowych szczytów, zniszczonych partii attyki, gzymsów, obramowań itd. Równocześnie prowadzi.się z pomyślnymi w ynikam i badania nad renesansowym i tynkam i na Pomorzu Zachodnim wszystko po to, aby zamek po odbudowie, o ile-możności, najw ierniej dokum entował świetność swojej zabytkow ej architektury. Jednym z podstawowych przygotowań do sporządzenia planów odbudowy jest oczywiście znalezienie dla obiektu nowej funkcji i nadanie mu nowej, związanej z obecnym życiem treści. Zagadnienie to przy adaptacji zabytkowych obiektów nastręcza nieraz poważne trudności. Jeżeli chodzi o Zamek Szczeciński to wydaje się, że problem adaptacji został wyjątkowo szczęśliwie rozwiązany. Na zamku pow stanie zespół, który przejm ie dużą część k u ltu ralnego program u na Pomorzu Zachodnim. Znajdą w nim pomieszczenie działy muzeum, sala widowiskowo-odczytowa na 800 osób wraz z odpowiednim zapleczem, filharmonia, biblioteki i pracownie naukowe. W nętrza o specjalnej w artości artystycznej, jak np. sala Bogusława X-go, zostaną zachowane w swoim daw nym charakterze i po otrzym aniu stylowego wyposażenia będą służyły celom reprezentacyjnym i m uzealnym. Niezabytkowe w nętrza jak druga 244

6 Ryc Szczecin zamek, zwieńczenie attyki skrzydła zachodniego. i trzecia kondygnacja skrzydła B ogusław a X-go pomieszczą salę w idow iskow ą ze sceną i w idow nią. Zaplecze dla w idow ni znajdow ać się będzie w przylegającej części skrzydła w schodniego, którego w nętrze rów nież nie zachow ało zabytkow ego ch arak teru i n adaje się na sw obodniejszą adaptację. Pozostała część skrzydła w schodniego oraz w schodnia część północnego z zabytkow ym i w nętrzam i o w ysokiej klasie artystycznej pom ieszczą m uzeum oraz bibliotekę. Dalsza część skrzydła północnego w raz z kaplicą, oraz część zachodniego przeznaczona jest na cele filharm onii. Pozostałe w nętrza łącznie ze skrzydłem m enniczym zajm ą pracow nie naukow e, oraz m ieszkania dla pracow ników zw iązanych z ad m in istracją zam ku. Całość odbudow y m ieści się w sześciu etapach i jej ukończenie zgodnie z ogólnym planem odbudow y śródm ieścia i starego m iasta w Szczecinie w inno nastąp ić w roku I960. P ierw szym etapem będzie odbudow a skrzydła B ogusław a X-go przeznaczonego w głów nej m ierze na om aw ianą już salę im p rezow o-odczytow ą. O dbudow any zam ek 1 skoncentruje życie k u ltu raln e Pom orza Zachodniego, p rzy czym swą form ą arch itek to n iczn ą będzie dokum entow ał b ogatą i w spaniałą przeszłość słow iańskiego Pom orza, a jako głów ny akcent w u rb anistyce starego m iasta, z daleka już w idoczny z przypływ ających do p o rtu statków, stanie się sym bolem naszego m orskiego odrodzonego Szczecina. 1 Projekt opracowali w 1951 r. inż. Onitsch i inż. Sulikowski. Dalszą dokumentację w ramach P.K.Z. opracował inż. St. Latour. 245