Wybory prezydenta w Republice Weimarskiej teoria i praktyka

Transkrypt

1 MICHA BO EK Wybory prezydenta w Republice Weimarskiej teoria i praktyka Uwagi wstêpne Bez ma³a dwa wieki temu jeden z najznamienitszych pisarzy politycznych prze- ³omu XVIII i XIX stulecia, Benjamin Constant, proroczo zawyrokowa³, i a do momentu, w którym postanowienia konstytucyjne nie zostan¹ poddane weryfikacji w praktyce politycznej, zawarte w nich rozwi¹zania pozostan¹ nic niewartymi s³owami zapisanymi na kartce papieru 1. Wszak dopiero rzeczywistoœæ ustrojowa twierdzi³ ów teoretyk jest prawdziwym miernikiem ich faktycznej wartoœci. Ta sk¹din¹d oczywista dziœ konstatacja, poczyniona wszelako niemal u progu rozwoju wspó³czesnego konstytucjonalizmu, nader szybko znalaz³a swe potwierdzenie 2. Z czasem bowiem okazywa³o siê, e najró niejsze postanowienia konstytucyjne przyjmowane w uroczystej formie, z którymi ich autorzy oraz szeroko pojête elity polityczne wi¹za³y ogromne nadzieje i na rzecz których, zanim jeszcze zd¹ y³y znaleÿæ praktyczne zastosowanie, wyg³aszano liczne akty strzeliste, w najlepszym razie 1 B. Constant: Grundprinzipien der Politik, die auf alle repräsentativen Regierungssysteme und insbesondere auf die gegenwärtige Verfassung Frankreichs angewandt werden können. W: Benjamin Constant. Werke in vier Bänden. Bd. 4: Politische Schriften. Red. A. Blaeschke, L. G a l l. Berlin 1972, s Por. J. Baszkiewicz: Powszechna historia ustrojów pañstwowych. Gdañsk 1998, s

2 108 Micha³ Bo ek pozostawa³y pustymi formu³ami, zgo³a nieprzystaj¹cymi do rzeczywistoœci ustrojowej, a niejednokrotnie ca³kowicie siê zeñ rozmijaj¹cymi. Kiedy ju zaœ dochodzi³o do ich realizacji w praktyce, to nie tylko proces ich stosowania nie przynosi³ oczekiwanych powszechnie rezultatów, lecz co gorsza tak e skutki ich urzeczywistnienia bywa³y wysoce szkodliwe z punktu widzenia obiektywnych interesów pañstwa i jego obywateli. Ów rozdÿwiêk zachodz¹cy miêdzy sfer¹ normatywn¹ a p³aszczyzn¹ praktyki politycznej ze szczególn¹ ostroœci¹ da³ o sobie znaæ w ubieg³ym stuleciu. Pozostawiaj¹c na uboczu analizê przyczyn tego zjawiska, jako e omawianemu zagadnieniu mo na by³oby poœwiêciæ niejedno obszerne studium, a nawet odrêbn¹ monografiê, wypada tu tylko nadmieniæ, i rozbie noœæ wystêpuj¹ca pomiêdzy warstw¹ normatywn¹ a stanem rzeczywistym dotyczyæ mo e zarówno ogó³u postanowieñ konstytucyjnych, ich czêœci, jak i pojedynczych rozwi¹zañ 3. Zasadniczym celem niniejszego opracowania jest ukazanie zasygnalizowanego wczeœniej problemu na przyk³adzie jednego z uregulowañ zawartych w konstytucji Rzeszy z 11 sierpnia 1919 roku (Verfassung des Deutschen Reiches vom 11. August 1919), zwanej powszechnie konstytucj¹ weimarsk¹. Chodzi tu o przewidziany w art. 41 weimarskiej ustawy zasadniczej konstytucyjny mechanizm wyboru g³owy pañstwa. Jest to przyk³ad o tyle znamienny, e postanowienie poœwiêcone trybowi elekcji prezydenta nale a³o bez w¹tpienia do tych, którym jak niebawem zobaczymy w przededniu formowania ³adu ustrojowego Republiki Weimarskiej przypisywano szczególne znaczenie ze wzglêdu na ogóln¹ koncepcjê i ostateczny kszta³t projektowanego wówczas modelu rz¹dów. Wagê zagadnienia podnosi ponadto fakt, i rozstrzygniêcie dylematu dotycz¹cego trybu obsady g³owy pañstwa w du ym stopniu rzutuje na sposób ukszta³towania jej stanowiska, co z kolei nie pozostaje bez wp³ywu na kszta³t ca³ego systemu rz¹dów. Tak zakreœlony cel analizy wymagaæ wiêc bêdzie odniesienia siê w pierwszej kolejnoœci do ogólnych zasad dotycz¹cych przyjêtego mechanizmu elekcyjnego, zaprezentowania za³o eñ teoretycznych le ¹cych u jego podstaw, wi¹zanych z nim nadziei, a nastêpnie skonfrontowanie ich z wystêpuj¹c¹ w tym wzglêdzie rzeczywistoœci¹ ustrojowo-polityczn¹. Teoria Pierwsza w dziejach Niemiec, uchwalona 31 lipca 1919 roku przez obraduj¹ce w Weimarze Zgromadzenie Narodowe, republikañska ustawa zasadnicza przy- 3 Zob. szerzej ciekawy tekst na ten temat pióra H.H. Ruppa o wymownym doœæ tytule: Kritische Bemerkungen zum Verhältnis von Verfassungsrecht und Verfassungswirklichkeit. W: Einigkeit und Recht und Freiheit. Festschrift für Karl Carstens zum 70. Geburtstag. Bd. 2. Red. B. Börner, H. Jahrreiß, K. Stern. Köln Berlin Bonn München 1984, s

3 Wybory prezydenta w Republice Weimarskiej teoria i praktyka 109 jê³a zasadê wyborów powszechnych jako sposób obsady urzêdu prezydenta. Zgodnie z art. 41 ust. 1 tego aktu, Prezydent Rzeszy mia³ byæ wybierany przez ca³y naród niemiecki. Ta cokolwiek lakoniczna formu³a znalaz³a nastêpnie swe rozwiniêcie w uchwalonej 4 maja 1920 roku ustawie o wyborze Prezydenta Rzeszy (Gesetz über die Wahl des Reichspräsidenten) 4, czyni¹cej zreszt¹ zadoœæ dyspozycji zawartej w art. 41 ust. 3 konstytucji. W myœl postanowieñ owej ustawy 5, elekcji g³owy pañstwa dokonywaæ mieli w wyborach bezpoœrednich i w g³osowaniu tajnym wszyscy obywatele Rzeszy posiadaj¹cy czynne prawo wyborcze do Reichstagu. Wybór prezydenta nastêpowa³ bezwzglêdn¹ wiêkszoœci¹ wa nie oddanych g³osów. Gdyby natomiast aden z kandydatów nie uzyska³ wymaganej wiêkszoœci, wówczas odbywa³a siê druga tura g³osowania, w której do wyboru wystarcza³o ju tylko zdobycie zwyk³ej wiêkszoœci wa nie oddanych g³osów. Prawo wybieralnoœci na urz¹d Prezydenta Rzeszy przys³ugiwa³o, wed³ug konstytucji, ka dej osobie posiadaj¹cej obywatelstwo niemieckie, która najpóÿniej w dniu wyborów ukoñczy³a trzydziesty pi¹ty rok ycia (art. 41 ust. 2). Mimo e regulacja konstytucyjna ogranicza³a siê do wyraÿnego wskazania zaledwie dwu przes³anek warunkuj¹cych zdolnoœæ ubiegania siê o stanowisko g³owy pañstwa, to jednak znakomita wiêkszoœæ przedstawicieli ówczesnej niemieckiej doktryny prawa pañstwowego nie traktowa³a katalogu zawartego w art. 41 ust. 2 w kategoriach zamkniêtego. Doœæ powszechnie bowiem podkreœlano, i niezale nie od wieku i obywatelstwa kandydat zamierzaj¹cy stan¹æ w szranki wyborcze powinien ponadto legitymowaæ siê czynnym prawem wyborczym do Reichstagu 6. Co siê zaœ tyczy czasu trwania kadencji g³owy pañstwa, to trzeba z ca³¹ moc¹ podkreœliæ, i konstytucja weimarska posz³a tu wyraÿnie za wzorem rozwi¹zañ obowi¹zuj¹cych w tym wzglêdzie w III Republice Francuskiej, sytuuj¹c okres pe³nomocnictw prezydenta na poziomie siedmiu lat i nie wprowadzaj¹c jakichkolwiek ograniczeñ w zakresie dopuszczalnoœci reelekcji (art. 43 ust. 1). Wœród kompetentnych badaczy zagadnienia dominuje pogl¹d, i g³ównym inspiratorem wprowadzenia do tekstu konstytucji weimarskiej g³osowania powszech- 4 Nawiasem mówi¹c, dwukrotnie póÿniej nowelizowanej: w grudniu 1923 r. i w marcu 1925 r. 5 Por. tekst ustawy o wyborze Prezydenta Rzeszy w brzmieniu nadanym mu w wyniku nowelizacji z 31 grudnia 1923 r. F. Poetzsch-Heffter: Vom Staatsleben unter der Weimarer Verfassung. I. Teil (vom 1. Januar 1920 bis 31 Dezember 1924). Jahrbuch des öffentlichen Rechts der Gegenwart 1925 (Bd. 13), s Por. F. R o ß: Die staatsrechtliche Stellung des Staatsoberhauptes nach der Weimarer Verfassung vom 11. August 1919 und dem Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland vom 23. Mai München 1962 (Diss.), s Z grona licz¹cych siê wówczas w Niemczech autorów odmienny punkt widzenia prezentowa³ jedynie G. Anschütz. Kategorycznie stwierdza³ on, i przes³anki wybieralnoœci zosta³y uregulowane na poziomie konstytucji w sposób wyczerpuj¹cy, w zwi¹zku z czym jakakolwiek próba ich modyfikacji w postaci rozszerzenia o dodatkowe wymogi by³aby niedopuszczalna. Zob. G. Anschütz: Die Verfassung des Deutschen Reichs vom 11. August Ein Kommentar für Wissenschaft und Praxis. Berlin 1930 (Wyd. 13), s. 224.

4 110 Micha³ Bo ek nego jako trybu wyboru prezydenta by³ Max Weber 7. W wydanej w grudniu 1918 roku a wiêc niespe³na miesi¹c po og³oszeniu w Niemczech republiki pracy zatytu³owanej Deutschlands künftige Staatsform jednoznacznie opowiedzia³ siê on za przyjêciem w przysz³ej republikañskiej ustawie zasadniczej g³osowania powszechnego jako sposobu obsady urzêdu g³owy pañstwa. Elekcja powszechna zdaniem tego teoretyka zapewniæ mia³a bowiem prezydentowi nieporównywalnie wiêkszy autorytet, ani eli wybór opieraj¹cy siê na parlamencie 8. Do swej koncepcji przekona³ nastêpnie sk³aniaj¹cego siê pocz¹tkowo ku parlamentarnej formule wyborów g³owy pañstwa g³ównego architekta weimarskiego porz¹dku ustrojowego, czyli Hugo Preussa 9. Decyzja twórców weimarskiej ustawy zasadniczej o wprowadzeniu powszechnej elekcji g³owy pañstwa stanowi³a wypadkow¹ wielu czynników 10. Ponad wszelk¹ w¹tpliwoœæ mo na jednak stwierdziæ, i w istocie traktowaæ j¹ nale y jako logiczn¹ konsekwencjê ogólnych wyobra eñ autorów konstytucji na temat stanowiska g³owy pañstwa i roli, jaka wedle ich przeœwiadczenia powinna przypaœæ jej w udziale w strukturze ustrojowej przysz³ej Republiki Weimarskiej 11. Wyobra enia te z kolei w du ym stopniu kszta³towa³y siê w wyniku nader mocno zakorzenionych w œwia- 7 Por. np. F.K. Fromme: Von der Weimarer Verfassung zum Bonner Grundgesetz. Die verfassungsrechtlichen Folgerungen des Parlamentarischen Rates aus Weimarer Republik und nationalsozialistischer Diktatur. Berlin 1999 (Tübingen 1960), s. 50; W. Kaltefleiter: Die Funktionen des Staatsoberhauptes in der parlamentarischen Demokratie. Köln Opladen 1970, s. 131; H. Landgraf: Reichspräsident Bundespräsident. Aus den Debatten 1919 und 1948/49 über den Wahlmodus. Geschichte in Wissenschaften und Unterricht 1959, H. 10, s M. We b e r: Deutschlands künftige Staatsform. W: Gesammelte politische Schriften. München 1921, s Na marginesie dodajmy jeszcze, e interesuj¹cy nas autor zdawa³ siê przypisywaæ ogromne znaczenie prawu obywateli do wybierania swoich przywódców, skoro sk³onny by³ okreœlaæ je mianem wielkiej karty demokracji. Por. Te n e: Der Reichspräsident. W: Gesammelte..., s Por. W. Apelt: Geschichte der Weimarer Verfassung. München 1946, s. 57; F.K. Fromm e: Von der Weimarer..., s Jest rzecz¹ znamienn¹, i wszystkie przed³o one oficjalnie w Zgromadzeniu Narodowym projekty przysz³ej konstytucji Rzeszy przewidywa³y wybór prezydenta w g³osowaniu powszechnym. Zob. F. R o ß: Die staatsrechtliche..., s Swoj¹ drog¹ o wiele wiêksze zró nicowanie pogl¹dów panowa³o w tej dziedzinie w krêgu przedstawicieli poszczególnych stronnictw zasiadaj¹cych w sk³adzie weimarskiej konstytuanty. Wyj¹wszy stanowisko deputowanych Niezale nej Partii Socjaldemokratycznej (Unabhängige Sozialdemokratische Partei USPD), którzy w ogóle kwestionowali potrzebê ustanawiania monokratycznej g³owy pañstwa, przeciwko wprowadzeniu g³osowania powszechnego jako formy elekcji prezydenta, oponowali tak e wbrew woli wiêkszoœci cz³onków swej partii niektórzy reprezentanci Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (Sozialdemokratische Partei Deutschlands SPD). Por. szerzej W. Apelt: Geschichte..., s. 200; H. Landgraf: Reichspräsident..., s Szerzej na temat genezy urzeczywistnionego w konstytucji weimarskiej modelu stanowiska g³owy pañstwa por. W. Kaltefleiter: Die Funktionen..., s ; H. P o h l: Wahl, Amtsdauer und persönliche Rechtsstellung des Reichspräsidenten. W: Handbuch des Deutschen Staatsrechts. Bd. 1. Red. G. Anschütz, R. Thoma. Tübingen 1930, s

5 Wybory prezydenta w Republice Weimarskiej teoria i praktyka 111 domoœci ówczesnych elit politycznych reminiscencji z czasów cesarstwa. W adnym bodaj innym elemencie nowego ³adu ustrojowego wp³yw dotychczasowej niemieckiej tradycji konstytucyjnej nie uwidoczni³ siê tak wyraÿnie, jak w³aœnie w odniesieniu do instytucji Prezydenta Rzeszy. Krótko mówi¹c, w obliczu klêski dawnego porz¹dku i uroczystego proklamowania ustanowienia na jego gruzach demokratycznej republiki, starym konstrukcjom ustrojowym okresu cesarstwa postanowiono nadaæ now¹, republikañsk¹ postaæ, o tyle jednak w tym wypadku zmienion¹, i prezydentowi jako nastêpcy cesarza zamierzano stworzyæ mo liwoœæ powo- ³ywania siê na najwy sz¹ w pañstwie demokratycznym formê legitymacji, jak¹ zapewnia mandat do sprawowania w³adzy otrzymany w g³osowaniu powszechnym 12. Warto w tym miejscu odnotowaæ, i podstawowym za³o eniem weimarskiej ustawy zasadniczej by³a rewolucyjna jak na owe czasy w pañstwie niemieckim i tradycjê ustrojow¹ okresu cesarstwa zasada suwerennoœci ludu 13. Co wiêcej, zasada ta zosta³a ujêta w konstytucji Republiki Weimarskiej w sposób doœæ specyficzny, dziêki czemu ukszta³towano wysoce oryginaln¹ konstrukcjê ustrojow¹. Jej istot¹ by³ kompromis miêdzy nadal obecn¹ w krêgu ówczesnych elit politycznych tradycj¹ monarchiczn¹ z jednej strony, a rewolucyjn¹ wówczas na gruncie niemieckim zasad¹ suwerennoœci ludu z drugiej strony. Konstytucyjnym tego wyrazem by³o po³¹czenie demokracji poœredniej w postaci dwu wybieranych przez lud organów Sejmu Rzeszy i Prezydenta Rzeszy, z mechanizmami w³aœciwymi demokracji bezpoœredniej i z jednym organem naczelnym suwerenem, tj. ogó³em wyborców 14. Instytucj¹ zaœ, która najpe³niej uosabia³a istotê owego kompromisu, by³ pochodz¹cy z wyborów powszechnych i wyposa ony w iœcie cesarskie uprawnienia Prezydent Rzeszy (Ersatz-Kaiser). Innymi s³owy, urz¹d prezydenta stanowi³ swoisty pomost miêdzy tradycj¹ monarchii konstytucyjnej okresu cesarstwa a opartym na zasadzie suwerennoœci ludu demokratycznym ³adem ustrojowym republikañskiej Rzeszy. Ogólnie rzecz bior¹c nale y przyj¹æ, i zasadnicz¹ przyczyn¹ le ¹c¹ u podstaw decyzji o wprowadzeniu powszechnych wyborów prezydenta by³ wyraÿny zamiar wyeksponowania jego stanowiska w strukturze aparatu pañstwowego w drodze stworzenia mu niejako ju na wstêpie odpowiedniej podstawy dla realizacji sta- 12 Tak m.in. F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s E. Zwierzchowski: Prawnoustrojowe stanowisko kanclerza NRF. Katowice 1972, s ; Por. tak e Te g o : Wprowadzenie do nauki prawa konstytucyjnego pañstw demokratycznych. Katowice 1992, s K. Grzybowski: Dyktatura Prezydenta Rzeszy. Studium nad art. 48 ust. 2 konstytucji weimarskiej i rozwojem pañstwa autorytatywnego w Niemczech. Kraków 1934, s. 4. Por. te M. H ä t - tich: Plebiszit und Repräsentation in Verfassung und Staatspraxis 1919 bis W: : Parlamentarische Demokratie in Deutschland. Bonn 1970, s ; K. Stern: Das Staatsrecht der Bundesrepublik Deutschland. Bd. 5: Die geschichtlichen Grundlagen des Deutschen Staatsrechts. München 2000, s. 569.

6 112 Micha³ Bo ek wianych przed nim zadañ. Te zadania z kolei przynajmniej po czêœci wynika- ³y z kszta³tu projektowanego systemu rz¹dów. Z przyczyn obiektywnych jedynym realnie wchodz¹cym w grê modelem ustrojowym móg³ byæ natomiast system parlamentarny wprowadzony na gruncie niemieckim na szczeblu centralnym niemal równoczeœnie z pora k¹ Rzeszy w pierwszej wojnie œwiatowej, k³ad¹cej kres istnieniu cesarstwa 15. Ca³kowity brak tradycji parlamentarnej w Niemczech musia³ zatem rodziæ okreœlone konsekwencje polityczne. Jedn¹ z nich by³a obawa wiêkszoœci si³ politycznych przed nadmiernie uprzywilejowan¹ pozycj¹ cia³a przedstawicielskiego w systemie naczelnych organów pañstwowych. Nieufnoœæ wobec parlamentu potêgowa³a ponadto rozpowszechniona wówczas w doktrynie niemieckiej krytyka francuskiej wersji systemu parlamentarnego, której rysem charakterystycznym by³a przewaga parlamentu nad rz¹dem, czemu towarzyszy³a daleko posuniêta neutralizacja polityczna g³owy pañstwa. Szczególnie wielu zwolenników zyska³y w gronie ówczesnych elit politycznych pogl¹dy jednego z teoretyków systemu parlamentarnego tamtego okresu, Roberta Redsloba. Punktem wyjœcia dla rozwa añ tego autora by³a konstatacja, i w rzeczywistoœci istniej¹ dwie postacie systemu parlamentarnego: prawdziwa i nieprawdziwa. O pierwszej z nich, jego zdaniem, mo na mówiæ wtedy, gdy w stosunkach miêdzy legislatyw¹ i egzekutyw¹ panuje równowaga, czego egzemplifikacjê stanowi³a dlañ brytyjska wersja systemu parlamentarnego. Druga z nich wedle jego opinii zachodzi wtedy, kiedy miejsce owej równowagi zastêpuje dominacja legislatywy nad egzekutyw¹ stan znany z obserwacji praktyki ustrojowej wystêpuj¹cej w III Republice Francuskiej 16. Jak powszechnie wiadomo, tezy R. Redsloba stanowi³y jedno ze Ÿróde³ intelektualnych dla twórców konstytucji weimarskiej w konstruowaniu kszta³tu modelu rz¹dów, a w szczególnoœci stanowiska ustrojowego g³owy pañstwa. Pod ich przemo nym oddzia³ywaniem pozostawa³ zw³aszcza g³ówny twórca weimarskiej ustawy zasadniczej H. Preuss 17. Nie powinien w zwi¹zku z tym dziwiæ fakt, e wœród projektodawców nowego niemieckiego ³adu ustrojowego panowa³o g³êbokie przekonanie o koniecznoœci stworzenia instytucjonalnych barier przeciwdzia³aj¹cych przerostowi w³adzy ze strony parlamentu 18. Najbardziej natomiast predestynowan¹ do tego instytucj¹ zdawa³ siê byæ urz¹d prezydenta. Twórcom konstytucji weimarskiej od samego pocz¹tku przyœwieca³ cel wykreowania prezydenta na organ równorzêdny tak co do 15 Por. np. F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s ; F. G l u m: Das parlamentarische Regierungssystem in Deutschland, Großbritannien und Frankreich. München Berlin 1965, s ; C. Schmitt: Verfassungslehre. Berlin 1957 (1928), s ; E. Zwierzchowski: Prawnoustrojowe..., s Zob. R. Redslob: Die parlamentarische Regierung in ihrer wahren und in ihrer unechten Form. Tübingen 1918, zw³aszcza s Szerzej por. F. G l u m: Das parlamentarische..., s ; F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s ; W. Kaltefleiter: Die Funktionen..., s F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s. 39.

7 Wybory prezydenta w Republice Weimarskiej teoria i praktyka 113 Ÿród³a w³adzy, jak i jej zakresu w stosunku do Reichstagu 19. Skoro wiêc instytucja prezydenta w za³o eniu autorów nowego, republikañskiego porz¹dku ustrojowego Rzeszy pomyœlana zosta³a jako przeciwwaga dla pochodz¹cego z wyborów powszechnych Sejmu Rzeszy czynnik równowa ¹cy i kontroluj¹cy ów organ 20 to by³o rzecz¹ bezsporn¹, e oprócz niezbêdnych ku temu instrumentów w postaci zestawu kompetencji g³owa pañstwa dysponowaæ musi analogiczn¹ do Reichstagu legitymacj¹ 21. Tê zaœ zagwarantowaæ móg³ jedynie wybór w g³osowaniu powszechnym. Wierzono g³êboko, i tylko tym sposobem mo na bêdzie zapewniæ prezydentowi autorytet porównywalny z tym, jaki posiada brytyjski monarcha 22, dziêki czemu zyska on nale yty stopieñ niezale noœci w kontaktach z parlamentem 23. Mo na nawet przyj¹æ, i dla twórców ustawy zasadniczej z 1919 roku powszechny tryb wyboru stanowi³ warunek wstêpny i zarazem uzasadnienie dla wyposa enia prezydenta w wiele wa kich z politycznego punktu widzenia kompetencji. W ka dym razie tworzy³ on niezbêdny element ca³oœciowo zaprojektowanej koncepcji stanowiska g³owy pañstwa. Przyjêcie bowiem odmiennego rozwi¹zania w zakresie sposobu obsady urzêdu prezydenta, tzn. z³o enie decyzji w tym wzglêdzie w rêce parlamentu, si³¹ rzeczy niweczy³oby ow¹ koncepcjê, a prezydent zamiast byæ przeciwwag¹ dla izby, sta³by siê odeñ ca³kowicie zale ny. Mog³oby przeto dojœæ do sytuacji porównywalnej z t¹, z jak¹ miano wówczas do czynienia we Francji, gdzie prezydent wybierany przez obie izby parlamentu w pe³ni podporz¹dkowa³ siê woli cia³a przedstawicielskiego. Inaczej mówi¹c, twórcy konstytucji weimarskiej z Hugo Preussem na czele akceptuj¹c podstawowe za³o enia systemu rz¹dów parlamentarno-gabinetowych i zamierzaj¹c oprzeæ na nich schemat ustrojowy republikañskiej Rzeszy, powszechnie odrzucali tê jego postaæ, któr¹ wprowadzi³a konstytucja III Republiki Francuskiej i ukszta³towana na bazie jej postanowieñ praktyka ustrojowa. Zasadnicze Ÿród³o s³aboœci i braku efektywnoœci francuskiej odmiany systemu parlamentarnego upatrywali oni natomiast w sparali owaniu in- 19 Œwiadczy o tym dobitnie przebieg dyskusji toczonej na forum Zgromadzenia Narodowego i wyg³aszane w jej trakcie opinie w kontekœcie interesuj¹cej nas kwestii. Co wa ne, stanowisko takie wielokrotnie prezentowa³ czy to w formie uwag do³¹czanych w charakterze uzasadnienia do opracowywanych przez siebie kolejnych projektów przysz³ej konstytucji, czy to przy okazji wyst¹pieñ w toku prac weimarskiej konstytuanty i jej wyspecjalizowanych komisji spiritus rector konstytucji z 1919 r., H. Preuss. Por. H. Landgraf: Reichspräsident..., s Zob. te przypis nastêpny. 20 Por. F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s. 39, 49; F. G l u m: Das parlamentarische..., s ; W. Kaltefleiter: Die Funktionen..., s. 143; H. P o h l: Wahl..., s F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s Nader celnie uj¹³ to F. Glum (Das parlamentarische..., s. 165) pisz¹c, i wybór w g³osowaniu powszechnym mia³ zapewniæ prezydentowi status, jaki wskutek historycznego rozwoju i wytworzonej na jego bazie tradycji posiada ka dorazowo brytyjski monarcha. Por. tak e W. Kaltefleiter: Die Funktionen..., s G. Anschütz: Die Verfassung..., s Z dziejów prawa

8 114 Micha³ Bo ek stytucji g³owy pañstwa wskutek uczynienia jej przez akt wyborczy bez reszty podporz¹dkowan¹ decyzji organów w³adzy ustawodawczej 24. W rezultacie istota systemu rz¹dów parlamentarnych nad Sekwan¹ zosta³a w ich ocenie ca³kowicie wypaczona, gdy równowaga w stosunkach legislatywy z egzekutyw¹, stanowi¹ca dla wiêkszoœci uczestników prac Zgromadzenia Narodowego conditio sine qua non w³aœciwie funkcjonuj¹cego modelu parlamentarno-gabinetowego, uleg³a zachwianiu na korzyœæ tej pierwszej 25. Reasumuj¹c tê czêœæ rozwa añ nale y podkreœliæ, e plebiscytarny tryb wyboru prezydenta traktowany by³ przez autorów konstytucji weimarskiej nie tylko w kategoriach jednego z elementów ogólnie zaprojektowanego modelu prezydentury. Stanowi³ on bowiem niezbêdn¹ czêœæ nieco wiêkszej ca³oœci, a mianowicie ogó³u rozwi¹zañ sk³adaj¹cych siê na kszta³t okreœlonego w tym wypadku parlamentarnego modelu rz¹dów 26. Bez niej podstawowy kanon prawid³owo dzia³aj¹cego mechanizmu formu³y rz¹dów parlamentarno-gabinetowych, czyli równowaga w relacjach legislatywy z egzekutyw¹ która jednak w warunkach niemieckich sprowadzona zosta³a do przeciwstawienia sobie parlamentu z jednej, i g³owy pañstwa z drugiej strony nie móg³by zostaæ zrealizowany. W konsekwencji, stosownie do za³o eñ teorii cytowanego ju R. Redsloba, system rz¹dów parlamentarnych w sposób nieuchronny musia³by przybraæ sw¹ niew³aœciw¹ postaæ 27. Dodajmy jeszcze dla pe³nego obrazu, i przeciwko przekazaniu decyzji o wyborze g³owy pañstwa do parlamentu przemawia³a wówczas silnie oddzia³uj¹ca na wyobra enia konstytucyjne twórców nowego porz¹dku ustrojowego sceptyczna postawa wobec partii politycznych jako g³ównych aktorów ycia politycznego 28. Po czêœci stanowi³o to dziedzictwo tradycji liberalnej, nakazuj¹cej traktowanie deputowanych w kategoriach reprezentantów ca³ego narodu, a nie okreœlonej si³y politycznej lub jej sympatyków. W o wiele wiêkszym jednak stopniu do g³osu dosz³a tu wyniesiona z tradycji pañstwa zwierzchniego (Obrigkeitstaat) ogólna niechêæ do 24 P. Haungs: Reichspräsident und parlamentarische Kabinettsregierung. Eine Studie zum Regierungssystem der Weimarer Republik in den Jahren 1924 bis Köln Opladen 1968, s Por. F. G l u m: Das parlamentarische..., s ; W. Kaltefleiter: Die Funktionen..., s Najlepsz¹ ilustracjê powy szej uwagi stanowi¹ s³owa H. Preussa zamieszczone w uzasadnieniu do projektu przysz³ej konstytucji jego autorstwa. Stwierdzi³ on w nich m.in., i w³aœciwie skonstruowany schemat systemu parlamentarnego zak³ada równowagê dwu najwy szych organów w pañstwie: parlamentu oraz g³owy pañstwa. Jej warunkiem jest jednak to, aby organy te posiada³y jednakowe Ÿród³o w³adzy. W pañstwach o republikañskiej formie rz¹dów, w których wszelka w³adza pañstwowa pocz¹tek swój bierze z woli narodu, pozycja prezydenta tylko wtedy równa bêdzie pod wzglêdem legitymacji stanowisku pochodz¹cego z wyborów powszechnych parlamentu, je eli tak jak w przypadku izby o jego wyborze decydowaæ bêdzie bezpoœrednio naród. Por. szerzej F. G l u m: Das parlamentarische..., s. 164, a tak e H. P o h l: Wahl..., s Por. R. Redslob: Die parlamentarische..., s. 7, 40 50, , Zob. tak e F. Glum: Das parlamentarische..., s Szerzej na ten temat por. F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s

9 Wybory prezydenta w Republice Weimarskiej teoria i praktyka 115 samej instytucji partii politycznych 29. Nie wolno wszak traciæ z pola widzenia faktu, e jednym z naczelnych za³o eñ pañstwa zwierzchniego, które uosabia³a II Rzesza, by³ ponadpartyjny charakter w³adzy wykonawczej 30. Ustanowienie systemu parlamentarno-gabinetowego powodowa³o, i warunkiem powstania rz¹du nolens volens stawa³a siê koniecznoœæ uzyskania przez gabinet akceptacji ze strony wiêkszoœci stronnictw zasiadaj¹cych w parlamencie sytuacja z gruntu obca dotychczasowym zwyczajom niemieckim. Naturalnym wiêc kandydatem, na którego mo na by³oby przenieœæ przymiot owej ponadpartyjnoœci w znaczeniu daleko id¹cej niezale noœci od poszczególnych ugrupowañ zdawa³ siê byæ g³ówny spadkobierca tradycji cesarskiej, czyli Prezydent Rzeszy. Jednak warunkiem zagwarantowania g³owie pañstwa dostatecznego stopnia niezale noœci od partii politycznych by³o uzale nienie jej miêdzy innymi przez akt wyborczy od woli ogó³u wyborców. Zak³adano, e w ten sposób mo na bêdzie osi¹gn¹æ dwa cele. Po pierwsze, utrzymany zostanie istotny rys pañstwa zwierzchniego relatywna niezale noœæ jednego z dzier ycieli w³adzy wykonawczej od zmiennego w czasie uk³adu si³ politycznych w parlamencie. Po wtóre zaœ, rys ów zostanie w sposób demokratyczny zneutralizowany 31. Jeœli chodzi o samego prezydenta, to ywiono nadziejê, i pochodz¹c z wyborów powszechnych, w swych poczynaniach bêdzie siê kierowa³ interesem ogó³u spo³eczeñstwa, a nie jedynie oczekiwaniami tej lub innej si³y politycznej 32. Otrzymany w g³osowaniu powszechnym tytu³ do sprawowania urzêdu umo liwi mu bowiem wzniesienie siê ponad podzia³ami zwi¹zanymi z bie ¹cymi rozgrywkami politycznymi, wskutek czego bêdzie w³adny do pewnego przynajmniej stopnia zaj¹æ w strukturze ustrojowej miejsce czynnika stabilizuj¹cego istniej¹cy porz¹dek 33. Praktyka Rych³o okaza³o siê, e deklarowana przez art. 41 ust. 1 konstytucji weimarskiej zasada wyborów powszechnych prezydenta, której jak wskazano powy ej przypisywano tak donios³e znaczenie ustrojowo-polityczne, przez d³ugi czas pozo- 29 H. Triepel: Die Staatsverfassung und die politischen Parteien. Berlin 1928, s F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s Tam e, s Tak argumentowa³ m.in. polityk zwi¹zany z obozem liberalnej lewicy, Friedrich Naumann. Por. W. Kaltefleiter: Die Funktionen..., s W opinii cytowanego ju wielokrotnie H. Preussa: Der Reichspräsident solle den ruhenden Pol in der Verfassung bilden. Zob. tam e, s *

10 116 Micha³ Bo ek stawa³a jedynie w sferze postulatywnej. Pierwszy prezydent Republiki Weimarskiej bowiem, socjaldemokrata Friedrich Ebert, zosta³ powo³any na urz¹d 11 lutego 1919 roku na podstawie postanowienia uchwalonej dzieñ wczeœniej ustawy o tymczasowej organizacji w³adz Rzeszy (Gesetz über die vorläufige Reichsgewalt) przez cz³onków Zgromadzenia Narodowego. Zgodnie z art. 180 weimarskiej ustawy zasadniczej mia³ on wype³niaæ swe obowi¹zki do momentu objêcia urzêdu przez pierwsz¹, wybran¹ w konstytucyjnie przewidzianym do tego trybie tzn. w g³osowaniu powszechnym g³owê pañstwa 34. Jednak dysponuj¹ce wiêkszoœci¹ w weimarskiej konstytuancie frakcje w obawie przed wynikami ewentualnej elekcji œwiadomie zwleka³y z uchwaleniem zapowiadanej przez wzmiankowany ju ustêp trzeci art. 41 konstytucji z 1919 roku, i zarazem niezbêdnej dla przeprowadzenia samych wyborów, ustawy. Grupa deputowanych SPD forsowa³a nawet pomys³ zmiany tego przepisu, id¹cej w kierunku zast¹pienia g³osowania powszechnego wyborem parlamentarnym 35. Propozycja ta nie zyska³a wszelako uznania w gronie przedstawicieli pozosta³ych ugrupowañ. Szczególnie ostro zaprotestowa³y przeciwko niej znajduj¹ce siê w opozycji do ugrupowañ tzw. koalicji weimarskiej 36 œrodowiska o orientacji nacjonalistyczno-konserwatywnej, tj. Narodowo-Niemiecka Partia Ludowa (Deutschnationale Volkspartei DNVP) i Niemiecka Partia Ludowa (Deutsche Volkspartei DVP). Stronnictwa te zreszt¹, po tym jak wiosn¹ 1920 roku zdo³a³y przekonaæ marsza³ka Paula von Hindenburga, by zdecydowa³ siê ubiegaæ o urz¹d Prezydenta Rzeszy pod szyldem kandydatury ponadpartyjnej Frontu Narodowego, optowa³y za szybkim uchwaleniem wymaganej przez konstytucjê ustawy i w konsekwencji zorganizowaniem pierwszych powszechnych wyborów g³owy pañstwa w mo liwie nied³ugim okresie 37. Has³o zrealizowania postanowieñ konstytucji i jak najszybszego przeprowadzenia na podstawie formu³y g³osowania powszechnego wyborów prezydenta nale a³o tak e do podstawowych ¹dañ organizatorów tzw. puczu Kappa, który w po³owie marca 1920 roku wstrz¹sn¹³ m³od¹ republik¹. Puczyœci w sposób otwarty i zdecydowany oskar yli partie koalicji weimarskiej o przyw³aszczanie sobie prawa do decydowania o obsadzie stanowiska g³owy pañstwa, które z mocy ustawy zasadniczej zosta³o zarezerwowane bezpoœrednio dla narodu Por. W. Jellinek: Die Nationalversammlung und ihr Werk. W: Handbuch..., s Podnosili oni, i powszechne wybory prezydenta tylko z pozoru maj¹ charakter republikañski, w istocie zaœ stanowi¹ powa n¹ koncesjê na rzecz rozwi¹zañ w³aœciwych monarchicznej formie rz¹dów. Por. F. Poetzsch-Heffter: Vom Staatsleben unter der Weimarer Verfassung. I. Teil..., s Zob. tak e F.W. Fromme: Von der Weimarer..., s. 51; H. P o h l: Wahl..., s Kategori¹ t¹ zwyk³o siê powszechnie okreœlaæ ugrupowania, które g³osami swoich przedstawicieli doprowadzi³y w Zgromadzeniu Narodowym do uchwalenia konstytucji weimarskiej, a wiêc: SPD, Centrum (Zentrum) i Niemieck¹ Partiê Demokratyczn¹ (Deutsche Demokratische Partei DDP). 37 F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s. 51; F. Poetzsch-Heffter: Vom Staatsleben unter der Weimarer Verfassung. I. Teil..., s Tam e, s. 2 6; F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s

11 Wybory prezydenta w Republice Weimarskiej teoria i praktyka 117 Dosz³o do sytuacji ze wszech miar paradoksalnej. Otó si³y kontestuj¹ce istniej¹cy porz¹dek konstytucyjny zaczê³y nawo³ywaæ do jego przestrzegania, oskar aj¹c przy tym stoj¹ce na gruncie tego porz¹dku demokratyczne stronnictwa o naruszanie jego podstaw 39. Wypadki te nie pozosta³y bez wp³ywu na postawê zorientowanych prodemokratycznie i prokonstytucyjnie ugrupowañ. Chocia Zgromadzenie Narodowe uchwali³o w koñcu wymagan¹ przez konstytucjê ustawê 40, to partie te miêdzy innymi w obawie przed pos¹dzeniem ich o podporz¹dkowanie siê ¹daniom puczystów w dalszym ci¹gu nie przejawia³y woli przeprowadzenia samych wyborów. Co wiêcej, czyniono wszystko, co tylko mo liwe, by maksymalnie opóÿniæ moment pierwszej elekcji. Na osi¹gniêcie takiego celu obliczone by³o zapewne zamieszczenie w tekœcie wspomnianej ustawy przepisu, który decyzjê co do ustalenia ewentualnego terminu pierwszych wyborów prezydenckich przekazywa³ maj¹cemu siê dopiero ukonstytuowaæ po zaplanowanych na 6 czerwca 1920 roku wyborach Reichstagowi. W ich wyniku partie koalicji weimarskiej utraci³y wiêkszoœæ w izbie, co wymusi³o powo³anie rz¹du mniejszoœciowego pod kierunkiem polityka partii Centrum Konstantina Fehrenbacha. W uk³adzie si³ miêdzy zwolennikami a przeciwnikami niezw³ocznego przeprowadzenia powszechnej elekcji g³owy pañstwa sytuacja ta niewiele jednak zmieni- ³a, nadal bowiem wyraÿnie dominowali ci drudzy. Nawiasem mówi¹c, tak e i urzêduj¹cy gabinet niechêtny by³ idei szybkich wyborów, mimo e sam prezydent Ebert domaga³ siê odeñ stanowczo wyznaczenia daty g³osowania 41. Zasadniczym argumentem, który wówczas podnoszono, aby usprawiedliwiæ odk³adanie w czasie momentu zarz¹dzenia pierwszych wyborów, by³a ca³kowicie niesprzyjaj¹ca im sytuacja spo³eczno-polityczna 42. Pocz¹tkowo powo³ywano siê na nieuregulowan¹ sprawê przynale noœci pañstwowej Górnego Œl¹ska. W rezultacie tego utrzymywano, nazbyt chyba formalistycznie 43, e do chwili definitywnego rozstrzygniêcia tej kwestii co jak wiadomo nast¹piæ mia³o w drodze plebiscytu nie mo na jednoznacznie ustaliæ, jak nale y rozumieæ pojêcie ca³y naród niemiecki, który z mocy konstytucji dokonywaæ mia³ wyboru prezydenta 44. Gdy ju zapad³a ostateczna decyzja co do losów spornego obszaru, kolejnego pretekstu do wstrzymania siê z organizacj¹ wyborów prezydenckich dostarczy³a wyj¹tkowo niespokojna sytuacja wewn¹trzpañstwowa, bêd¹ca nastêpstwem zabójstwa ówczesnego ministra spraw zagranicznych Walthera Rathenaua, do którego dosz³o w czerwcu 1922 roku 45. Kieruj¹c siê potrzeb¹ zalegalizowania istniej¹cego stanu 39 Tam e, s Pochodz¹c¹ z 4 maja 1920 r. ustawê o wyborze Prezydenta Rzeszy. 41 F. Poetzsch-Heffter: Vom Staatsleben unter der Weimarer Verfassung. I. Teil..., s. 132; F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s F. Poetzsch-Heffter: Vom Staatsleben unter der Weimarer Verfassung. I. Teil..., s F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s Tam e. 45 F. Poetzsch-Heffter: Vom Staatsleben unter der Weimarer Verfassung. I. Teil..., s. 132.

12 118 Micha³ Bo ek rzeczy, a œciœlej, stanowiska F. Eberta jako prezydenta, Reichstag postanowi³ zmieniæ regulacjê zawart¹ w art. 180 konstytucji. W tym celu 24 paÿdziernika 1922 roku podj¹³ wiêkszoœci¹ wymagan¹ dla zmiany ustawy zasadniczej uchwa³ê przed³u aj¹c¹ kadencjê urzêduj¹cej g³owy pañstwa do dnia 1 lipca 1925 roku 46. Pierwszemu prezydentowi Republiki Weimarskiej nie by³o jednak dane doczekaæ koñca wyd³u onej w nadzwyczajnym trybie kadencji, gdy zmar³ trzy miesi¹ce przed jej planowanym up³ywem 28 lutego 1925 roku. Stosownie do dyspozycji art. 51 konstytucji obowi¹zki g³owy pañstwa przej¹³ pocz¹tkowo kanclerz, którym by³ w owym czasie Hans Luther, nastêpnie zaœ prezydent Trybuna³u Rzeszy Walter Simons 47. Œmieræ F. Eberta postawi³a na porz¹dku dziennym kwestiê wyboru jego nastêpcy. Tym razem ju adna z licz¹cych siê si³ politycznych nie zdecydowa³a siê kwestionowaæ zasadnoœci przeprowadzania wyborów powszechnych. Zdawano sobie doskonale sprawê z faktu, i tryb ten stanowi³ jedyny prawnie dopuszczalny sposób obsady opró nionego urzêdu g³owy pañstwa. Oznacza³o to, i po raz pierwszy od momentu wejœcia w ycie weimarskiej ustawy zasadniczej droga do urzeczywistnienia przyjêtego z tak wielkim patosem i traktowanego nastêpnie z równie wielkim sceptycyzmem 48 rozwi¹zania sta³a otworem. Jednoczeœnie dokonano istotnej w skutkach nowelizacji ustawy o wyborze Prezydenta Rzeszy, w wyniku czego wydatnie zwiêkszy³ siê wp³yw partii politycznych na procedurê zg³aszania kandydatów do ubiegania siê o stanowiska g³owy pañstwa 49. W przededniu zaplanowanej na dzieñ 29 marca 1925 roku pierwszej tury wyborów próbê zawi¹zania szerokiej koalicji wyborczej i wystawienia wspólnego kandydata podjê³y trzy ugrupowania mieszczañskie: Centrum, DDP oraz DVP. Mimo licznych wysi³ków ich starania zakoñczy³y siê fiaskiem. Wspólny front uda³o siê zawi¹zaæ jedynie œrodowiskom konserwatywnym, mianowicie DVP i DNVP, co zaowocowa³o wystawieniem przez te ugrupowania jednej kandydatury. Pozosta³e licz¹ce siê formacje zdecydowa³y siê zg³osiæ w³asnych kandydatów. Nic dziwne- 46 Tam e. Por. tak e F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s Zob. F. Poetzsch-Heffter: Vom Staatsleben unter der Weimarer Verfassung. II. Teil (vom 1. Januar 1925 bis 31. Dezember 1928). Jahrbuch des öffentlichen Rechts der Gegenwart 1929 (Bd. 17), s F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s W myœl postanowieñ noweli z 13 marca 1925 r., zwanej potocznie drug¹ ustaw¹ o wyborze Prezydenta Rzeszy (zweite Gesetz über die Wahl des Reichspräsidenten), warunkiem zg³oszenia kandydatury by³o uprzednie poparcie jej podpisami przez co najmniej 20 tysiêcy wyborców. W sytuacji jednak, gdy kandydatura pochodzi³a od grupy, która w ostatnich wyborach do Reichstagu uzyska³a co najmniej 500 tysiêcy g³osów, wystarcza³ podpis zaledwie 20 osób. Trudno nie dostrzec, i rozwi¹zanie to w zdecydowanie uprzywilejowanej sytuacji stawia³o partie polityczne, aktywnie uczestnicz¹ce w yciu politycznym. Jak nie bez racji zauwa y³ H. P o h l (Wahl..., s. 371), tym sposobem rozpoczêto proces parlamentaryzacji wyborów prezydenckich. Por. tak e F. Poetzsch-Heffter: Vom Staatsleben unter der Weimarer Verfassung. II. Teil..., s. 83.

13 Wybory prezydenta w Republice Weimarskiej teoria i praktyka 119 go, e ostatecznie w wyborcze szranki stanê³o a siedmiu kandydatów 50. aden z nich nie zdo³a³ jednak uzyskaæ wymaganej ustawowo bezwzglêdnej liczby g³osów 51. Oznacza³o to koniecznoœæ przeprowadzenia drugiej tury g³osowania, w której do zwyciêstwa wystarcza³o ju tylko zdobycie zwyk³ej wiêkszoœci g³osów. Tym razem najwa niejsze ugrupowania pomne doœwiadczeñ z pierwszej tury wykaza³y daleko wiêksz¹ zdolnoœæ do kompromisu. Uwaga ta dotyczy zw³aszcza partii zaliczanych do tzw. koalicji weimarskiej. Pragn¹c zapobiec niepotrzebnemu rozproszeniu g³osów miêdzy kilku kandydatów w gruncie rzeczy o zbli onym profilu ideowopolitycznym, a tak e w obawie przed sukcesem obozu nacjonalistyczno- -konserwatywnego, stronnictwa te porozumia³y siê w kwestii wystawienia wspólnego kandydata. Zosta³ nim by³y i zarazem jak mia³o siê niebawem okazaæ przysz³y kanclerz Wilhelm Marx, reprezentuj¹cy formalnie œrodowisko partii Centrum. Tymczasem si³y o orientacji konserwatywnej rozpoczê³y poszukiwania kandydatury o charakterze par excellence ponadpartyjnym, ciesz¹cej siê powszechnym uznaniem spo³ecznym i zdolnej przyci¹gn¹æ do urn z zamiarem g³osowania nañ rzesze wyborców niezdecydowanych 52. Kryteria te zdaniem polityków tych partii spe³nia³ najlepiej marsza³ek Paul von Hindenburg. Powrócono zatem do pomys³u lansowanego ju na pocz¹tku 1920 roku. Wtedy nie by³o jednak realnych mo liwoœci, by go urzeczywistniæ, poniewa wybory prezydenckie w ogóle nie dosz³y do skutku. Sytuacja przedstawia³a siê wiêc zgo³a inaczej. Warto jeszcze wskazaæ, i podobnie jak w 1920 roku, tak e i tym razem na ka dym niemal kroku podkreœlano ponadpartyjny charakter kandydatury Hindenburga. Gwoli œcis³oœci, kandydatura marsza³ka formalnie nie zosta³a zg³oszona przez koalicjê partii politycznych, lecz przez tzw. komisjê Loebella (sogenannte Loebell-Ausschuß). Za zas³on¹ tej organizacji kry³y siê przede wszystkim dwa prawicowe ugrupowania, tj. DNVP i DVP, a tak e Bawarska Partia Ludowa (Bayerische Volkspartei BVP) oraz kilka grup roboczych i stowarzyszeñ o konserwatywnej proweniencji 53. Trzecim 50 E.R. Huber: Deutsche Verfassungsgeschichte seit Bd. 7: Ausbau, Schutz und Untergang der Weimarer Republik. Stuttgart Berlin Köln Mainz 1984, s. 546; H.P. Hufschlag: Einfügung plebiszitärer Komponenten in das Grundgesetz? Verfassungsrechtliche Möglichkeiten und verfassungspolitische Konsequenzen direkter Demokratie im vereinten Deutschland. Baden-Baden 1999, s Najwiêksz¹ liczbê g³osów zdoby³ wspólny kandydat DVP i DNVP Karl Jarres (38,8%), za nim uplasowa³ siê zg³oszony przez SPD Otto Braun (29,0%), natomiast trzeci wynik osi¹gn¹³ Wilhelm Marx (14,5%) kandyduj¹cy z ramienia Centrum. Por. tam e, s F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s P. Haungs: Reichspräsident..., s Obiter dicta, równie sam zainteresowany wielokrotnie w trakcie kampanii wyborczej, jak i ju po objêciu urzêdu prezydenta powtarza³, e zgodzi³ siê ubiegaæ o stanowisko g³owy pañstwa nie jako kandydat konkretnej opcji politycznej, ale jako osoba wznosz¹ca siê ponad partyjnymi podzia³ami, ergo kandydat ponadpartyjny. Por. treœæ inauguracyjnego wyst¹pienia Hindenburga wyg³oszonego przy okazji sk³adania przezeñ przysiêgi przed Reichstagiem w dniu objêcia urzêdu prezydenta. F. Poetzsch-Heffter: Vom Staatsleben unter der Weimarer Verfassung. II. Teil..., s. 82. Por. te U. Scheuner: Das Amt des Bundespräsi-

14 120 Micha³ Bo ek obok Marxa i Hindenburga uczestnikiem batalii o prezydenturê by³ zg³oszony przez KPD, ówczesny jej przewodnicz¹cy, Ernst Thälmann. Przeprowadzona 26 kwietnia 1925 roku druga tura wyborów przynios³a nieznaczn¹ wygran¹ Hindenburgowi. Na marsza³ka g³osowa³o trochê ponad 48% bior¹cych udzia³ w wyborach, podczas gdy drugi w kolejnoœci Marx uzyska³ tylko 3% g³osów mniej, w sumie 45,3% 54. Jakby nie oceniaæ z dzisiejszej perspektywy znaczenia zwyciêstwa wyborczego P. von Hindenburga i jego d³ugofalowych skutków dla systemu politycznego Republiki Weimarskiej 55, jedno nie podlega dyskusji: choæ odniesione niewielk¹ ró nic¹ g³osów, stanowi³o ono osobisty sukces 77-letniego wówczas marsza³ka. Znamienne, e w gronie jego wyborców znaleÿli siê nie tylko ci, którzy deklarowali sympatiê dla popieraj¹cych go si³ politycznych, lecz tak e osoby o nieco innych pogl¹dach w szczególnoœci zwolennicy DDP którzy teoretycznie powinni byli g³osowaæ na jednego z konkurentów Hindenburga 56. Poza tym kandydatura marsza³ka podzia³a³a mobilizuj¹co na osoby, które nie wziê³y udzia³u w pierwszej turze g³osowania, czego potwierdzeniem jest zanotowany przy okazji drugiej tury wzrost frekwencji 57. O ile bowiem za pierwszym podejœciem do urn posz³o bez ma³a 69% uprawnionych do g³osowania, o tyle druga tura przyci¹gnê³a ju prawie 78% wyborców 58. Nale y w tym miejscu stanowczo zaznaczyæ, i wybór Hindenburga nie by³ bynajmniej jak niekiedy w sposób uproszczony twierdzono œwiadectwem politycznej niedojrza³oœci niemieckiego spo³eczeñstwa. Nie stanowi³ on równie jedynie prostego odzwierciedlenia ogromnej popularnoœci, jak¹ w dalszym ci¹gu ciedenten als Aufgabe verfassungsrechtlicher Gestaltung. Tübingen 1966, s. 28; F. Schäfer: Die Stellung des Staatsoberhaupts in Verfassung und politischer Praxis von Weimar und Bonn. W: : Parlamentarische..., s F. Poetzsch-Heffter: Vom Staatsleben unter der Weimarer Verfassung. II. Teil..., s Niemal nazajutrz po wyborach rozgorza³a na ten temat za arta dyskusja. Z jednej strony wyra ano obawê, i zwyciêstwo osoby symbolizuj¹cej dawny, cesarski porz¹dek, nie ukrywaj¹cej przy tym choæby tylko w retoryce swych promonarchicznych zapatrywañ, niejako naturaln¹ kolej¹ rzeczy utoruje drogê restauracji monarchii. Doœæ szybko jednak ów pogl¹d zacz¹³ podlegaæ rewizji w zgo³a przeciwnym kierunku. Gdy okaza³o siê bowiem, e Hindenburg zdecydowanie zamierza staæ na gruncie zasad republikañskiej konstytucji i nie jest zainteresowany d¹ eniami do jej zakwestionowania, tu i ówdzie zaczê³y siê pojawiaæ g³osy, i postawa prezydenta nie tylko pozwoli prze³amaæ niechêæ œrodowisk do tej pory kontestuj¹cych podstawy nowego ³adu które w³aœnie z osob¹ marsza³ka wi¹za³y nadziejê na wskrzeszenie dawnego porz¹dku lecz mo e ona tak e wydatnie przyczyniæ siê do u³atwienia im jego akceptacji. Por. szerzej W. Kaltefleiter: Die Funktionen..., s Zob. te P. Haungs: Überparteiliches Staatsoberhaupt und parlamentarische Parteiregierung. Hindenburg und de Gaulle. W: Sprache und Politik. Festgabe für Dolf Sternberger zum 60. Geburtstag. Heidelberg 1968, s Ten e: Reichspräsident..., s. 179; H.P. Hufschlag: Einfügung..., s Na ten aspekt okolicznoœci ubiegania siê przez Hindenburga o prezydenturê wskazuje m.in. P. Haungs: Reichspräsident..., s. 179; Por. tak e H.P. Hufschlag: Einfügung..., s Tam e.

15 Wybory prezydenta w Republice Weimarskiej teoria i praktyka 121 szy³ siê w oczach sporej czêœci opinii spo³ecznej bohater z czasów pierwszej wojny, g³ówny architekt zwyciêstwa pod Tannenbergiem. By³ to raczej akt kumuluj¹cy têsknotê za starymi dobrymi czasami, których uosobieniem dla wielu by³ stary marsza³ek 59. Id¹c dalej tym tokiem rozumowania, trzeba podkreœliæ, i wybór kandydata ancien regime u kosztem osoby popieranej przez partie koalicji weimarskiej, eo ipso si³y uto samiaj¹ce nowy porz¹dek, ujawni³, jak wielu wyborców nie identyfikuje siê z t¹ now¹ porewolucyjn¹ rzeczywistoœci¹ 60. Oceniaj¹c zatem fakt wyboru von Hindenburga pod tym w³aœnie k¹tem, uzasadniona wydaje siê opinia, e jego zwyciêstwo stanowi³o powa n¹ pora kê Republiki oraz znamionuj¹cego j¹ systemu parlamentarnego 61. Na dodatek do g³osu dosz³y tu nadzwyczaj silnie zakorzenione w œwiadomoœci spo³ecznej reminiscencje z okresu pañstwa zwierzchniego, z w³aœciwym mu wyobra eniem na temat funkcjonowania w³adzy wykonawczej 62. Nie powinien w zwi¹zku z tym dziwiæ fakt, e has³o apolitycznego i ponadpartyjnego przywódcy okaza³o siê tak atrakcyjne. Trafi³o wszak na wyj¹tkowo podatny grunt, tym bardziej e rzeczywistoœæ spo³eczno-polityczna pierwszych lat istnienia Republiki Weimarskiej nie nastraja³a optymistycznie. Spo- ³eczeñstwo zmêczone czêstymi przetasowaniami sceny politycznej, upadkami kolejnych ekip rz¹dowych, których miejsce zajmowa³y uk³ady równie efemeryczne, poszukiwa³o czynnika stabilizuj¹cego, mog¹cego zapewniæ spokój i wzglêdny porz¹dek. W oczach sporej czêœci spo³eczeñstwa oczekiwania te zdawa³ siê zaspokajaæ w³aœnie P. von Hindenburg 63. Pierwszy okres prezydentury marsza³ka up³yn¹³ pod znakiem ogólnej stabilizacji w kraju tak pod wzglêdem politycznym, jak i spo³eczno-gospodarczym czemu z kolei towarzyszy³ proces stopniowej konsolidacji republikañskiej struktury ustrojowej 64. Poczynaj¹c jednak od 1929 roku, sytuacja ta zaczê³a stopniowo ulegaæ zmianie. W œlad za kryzysem ekonomicznym przysz³y perturbacje natury politycznej, które w ogromnej mierze zaci¹ y³y na dalszych losach Republiki Weimarskiej. W marcu 1930 roku nast¹pi³ roz³am w ³onie tzw. wielkiej koalicji 65, w rezultacie czego upad³ ostatni w historii Republiki rz¹d utworzony na podstawie wiêkszoœci 59 F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s. 53. Zob. tak e W. Apelt: Geschichte..., s H.P. Hufschlag: Einfügung..., s E. E y c k: Geschichte der Weimarer Republik. Bd. 1: Vom Zusammenbruch des Kaisertums bis zur Wahl Hindenburgs. Erlenbach Zürich Stuttgart (Wyd. 5), s Por. te F.K. Fromm e: Von der Weimarer..., s Zdaniem T. Eschenburga, wybory z 1925 r. stanowi³y wrêcz plebiscyt na rzecz pañstwa zwierzchniego. Por. Te g o : Die improvisierte Demokratie. Gesammelte Aufsätze zur Weimarer Republik. München 1963, s. 47. Zob. te : F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s , 53; P. Haungs: Reichspräsident..., s ; F. Schäfer: Die Stellung..., s F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s ; H.P. Hufschlag: Einfügung..., s Tworzy³y j¹ cztery ugrupowania: socjaldemokraci, Centrum, Niemiecka Partia Demokratyczna oraz Niemiecka Partia Ludowa.

16 122 Micha³ Bo ek parlamentarnej reprezentowanej w Reichstagu i w konsekwencji posiadaj¹cej jej zaufanie, tj. gabinet Hermanna Müllera. Jak twierdzi niebezzasadnie jeden z autorów 66, rz¹d ów stanowi³ ostatni¹ szansê dla demokracji parlamentarnej Republiki Weimarskiej, jego upadek zaœ oznacza³ jej faktyczny koniec. Albowiem od tej pory brak ju by³o politycznych warunków umo liwiaj¹cych kreowanie rz¹dów w sposób w³aœciwy parlamentarno-gabinetowemu modelowi rz¹dów. Co wiêcej, istniej¹cy w kolejnych Reichstagach uk³ad si³ praktycznie wyklucza³ tak¹ ewentualnoœæ 67. Odpowiedzi¹ na niezdolnoœæ parlamentu do wy³onienia wiêkszoœci bêd¹cej w stanie sformowaæ rz¹d by³y tzw. gabinety prezydenckie rz¹dy powo³ywane bez udzia³u izby, a czêsto i wbrew jej woli, opieraj¹ce siê ca³kowicie na zaufaniu g³owy pañstwa 68. Drugim czynnikiem odciskaj¹cym w doœæ istotny sposób swe piêtno na sytuacji politycznej Republiki Weimarskiej prze³omu lat dwudziestych i trzydziestych by³ systematyczny wzrost poparcia spo³ecznego dla ugrupowañ skrajnych. Spostrze- enie to dotyczy zarówno stronnictw sytuuj¹cych siê po lewej stronie komunistów (KPD), jak i po prawej stronie sceny politycznej narodowych socjalistów (NSDAP) i w mniejszym stopniu narodowoniemieckich (DNVP). Formacje te przy tym jawnie kwestionowa³y demokratyczny porz¹dek zasadzaj¹cy siê na bazie postanowieñ konstytucji weimarskiej. Szczególnie niepokoj¹ca by³a rosn¹ca popularnoœæ ruchu narodowosocjalistycznego 69. Naszkicowana tu w ogólnym zarysie sekwencja zdarzeñ powodowa³a, e przypadaj¹cy na maj 1932 roku koniec kadencji prezydenta Hindenburga, poci¹gaj¹cy za sob¹ koniecznoœæ zorganizowania nowych wyborów, zbiega³ siê w czasie z wyj¹tkowo niesprzyjaj¹c¹ ewentualnej walce wyborczej sytuacj¹ polityczn¹ Republiki. Sprawê dodatkowo komplikowa³ mocno ju sêdziwy wiek marsza³ka von Hindenburga, poniewa trudno by³o siê spodziewaæ, by zdecydowa³ siê ponownie ubiegaæ o urz¹d prezydenta 70. To zaœ stawia³o w wysoce k³opotliwym po³o eniu urzêdu- 66 F. Glum: Das parlamentarische..., s F.K. Fromme: Das Werk des Parlamentarischen Rates vor dem Hintergrund von Weimar. Verwandtes und Verändertes. W: : Parlamentarische..., s Pierwszym tego typu rz¹dem by³ powo³any w nastêpstwie rozpadu wielkiej koalicji gabinet Heinricha Brüninga. Por. F. Poetzsch-Heffter: Vom Staatsleben unter der Weimarer Verfassung. III. Teil (vom 1. Januar 1929 bis 31. Januar 1933). Jahrbuch des öffentlichen Rechts der Gegenwart 1933/1934 (Bd. 21), s. 160; F. G l u m: Das parlamentarische..., s ; F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s I tak w przeprowadzonych 14 wrzeœnia 1930 r. wyborach do Reichstagu partia Adolfa Hitlera zanotowa³a niespodziewany sukces, wydatnie zwiêkszaj¹c swój dotychczasowy stan posiadania. Zdobywaj¹c 18,3% g³osów, zyska³a 107 miejsc w izbie, dziêki czemu sta³a siê drug¹ si³¹ w parlamencie. Dla porównania warto dodaæ, i w poprzednich wyborach z maja 1928 r., a wiêc zaledwie nieco ponad dwa lata wczeœniej, formacja ta uzyska³a jedynie 3-procentowe poparcie, co da³o jej 12 mandatów. Zob. zestawienie wyników osi¹ganych przez NSDAP w kolejnych wyborach. J. Krasuski: Historia Rzeszy Niemieckiej. Poznañ 1969, s. 257, H.P. Hufschlag: Einfügung..., s. 165.

17 Wybory prezydenta w Republice Weimarskiej teoria i praktyka 123 j¹cy wówczas gabinet kanclerza Brüninga, jako e zmiana na stanowisku g³owy pañstwa zagra a³a jego dalszej egzystencji 71. Nale y wszak pamiêtaæ, i rz¹d ten swe powstanie oraz funkcjonowanie zawdziêcza³ ca³kowicie poparciu ze strony prezydenta i jego osobistemu autorytetowi. Obawiano siê, e nowy prezydent móg³by nie mieæ autorytetu na miarê dotychczasowej g³owy pañstwa, stanowi¹cego fundament skutecznego przeciwstawienia siê woli rozbitego wewnêtrznie i zdolnego li tylko do dzia³añ destrukcyjnych Reichstagu. W rezultacie mo liwoœæ powo- ³ywania przez prezydenta rz¹dów mniejszoœciowych, nie dysponuj¹cych wsparciem politycznym wiêkszoœci ugrupowañ reprezentowanych w parlamencie i w zwi¹zku z tym zmuszonych realizowaæ swe zadania za pomoc¹ nadzwyczajnych uprawnieñ prezydenckich z art. 48 ust. 2 konstytucji postawiona zosta³aby pod du ym znakiem zapytania 72. Prawdziwym jednak zmartwieniem demokratycznie zorientowanych œrodowisk politycznych w tym i ekipy rz¹dz¹cej by³o uzasadnione przypuszczenie, i nadchodz¹ce wybory prezydenckie pos³u ¹ rosn¹cym w si³ê narodowym socjalistom za okazjê do ugruntowania swej dotychczasowej pozycji i wystawienia w³asnej kandydatury. Zwa ywszy z kolei na zwy kow¹ tendencjê poparcia spo³ecznego w kolejnych wyborach parlamentarnych dla NSDAP oraz w dalszym ci¹gu sprzyjaj¹c¹ temu trendowi trudn¹ sytuacjê ekonomiczn¹ Rzeszy, sukces kandydata zg³oszonego przez tê formacjê wydawa³ siê wielce prawdopodobny. S³owem, Republice Weimarskiej grozi³a kandydatura Adolfa Hitlera na urz¹d prezydenta i co gorsza jego zwyciêstwo 73. W tej sytuacji rz¹d Brüninga podj¹³ wysi³ki zmierzaj¹ce do unikniêcia wyborów powszechnych i przed³u enia, podobnie jak mia³o to miejsce w 1922 roku, w drodze ustawowej kadencji urzêduj¹cej g³owy pañstwa o kolejne dwa lata 74. Prowadzone na prze³omie lat rozmowy polityczne z przedstawicielami ugrupowañ reprezentowanych w Reichstagu, w celu pozyskania niezbêdnej dla uchwalenia tego typu ustawy wiêkszoœci dwóch trzecich g³osów w grê wchodzi³a tu wiêkszoœæ potrzebna do przyjêcia ustawy zmieniaj¹cej konstytucjê 75 nie przynio- 71 Podkreœlaj¹ to m.in. E.R. Huber: Deutsche..., s. 900; K.D. Bracher: Die Auflösung der Weimarer Republik. Eine Studie zum Problem des Machtverfalls in der Demokratie. Villingen Wyd. 5, s E.R. Huber: Deutsche..., s. 901; H.P. Hufschlag: Einfügung..., s F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s Warto zauwa yæ, e jeszcze na pocz¹tku 1931 r. w krêgach konserwatywnych narodzi³ siê pomys³, aby za pomoc¹ ustawy uchwalonej w trybie wymaganym dla zmiany konstytucji uczyniæ marsza³ka von Hindenburga do ywotnim prezydentem. Realizacja tego zamys³u rozbi³a siê jednak miêdzy innymi o zdecydowany sprzeciw samego zainteresowanego. Por. tam e. 75 Chodzi³o tu o tzw. prze³amanie konstytucji (Verfassungsdurchbrechung), tj. uchwalenie ustawy w trybie wymaganym dla zmiany konstytucji, która choæ faktycznie modyfikowa³a treœæ ustawy zasadniczej, to nie zmienia³a jej pod wzglêdem formalnym. Ówczesna niemiecka doktryna prawa pañstwowego nie by³a jednak zgodna co do tego, czy w tym konkretnym przypadku procedura ta mog³aby znaleÿæ zastosowanie. Por. np. G. Leibholz: Die Verfassungsdurchbrechung.

18 124 Micha³ Bo ek s³y jednak spodziewanych efektów. Stanowcze votum separatum zg³osili bowiem deputowani narodowosocjalistyczni, których zgoda z uwagi na wystêpuj¹cy w izbie uk³ad si³ z jednoczesnym sprzeciwem dla tej propozycji ze strony frakcji komunistycznej by³a konieczna, aby osi¹gn¹æ wymagan¹ wiêkszoœæ. Uzasadniaj¹c stanowisko swej partii A. Hitler stwierdzi³, e przeciwko tego rodzaju procedurze przemawiaj¹ przede wszystkim wzglêdy natury konstytucyjnej, a tak e powa ne w¹tpliwoœci o charakterze politycznym 76. W istocie za fasad¹ tych argumentów skrywa³a siê rzeczywista przyczyna, dla której Hitler negatywnie ocenia³ rezygnacjê z g³osowania powszechnego. By³a ni¹ chêæ wysuniêcia w³asnej kandydatury w zbli aj¹cych siê wyborach 77. Niemniej ze wzglêdów czysto taktycznych postanowi³ on przywdziaæ szaty obroñcy konstytucji 78. Zg³oszenie zamiaru ubiegania siê o prezydenturê przez A. Hitlera wprawi³o demokratycznie zorientowane si³y polityczne w nie lada zak³opotanie. Zdawano sobie doskonale sprawê, e w starciu z przywódc¹ ciesz¹cych siê coraz wiêkszym poparciem spo³ecznym narodowych socjalistów bardzo trudno bêdzie o koñcowy sukces wyborczy osobie jednoznacznie kojarzonej ze œciœle okreœlon¹ opcj¹ polityczn¹. Potrzeba by³o kogoœ, kto dziêki swemu autorytetowi by³by w stanie skutecznie skupiæ wokó³ swojej kandydatury relatywnie szeroki kr¹g wyborców. W zgodnej opinii polityków wywodz¹cych siê z tych stronnictw jedyn¹ tego typu postaci¹ aktywn¹ na ówczesnej niemieckiej scenie politycznej by³ urzêduj¹cy wci¹ prezydent von Hindenburg 79. Nale a³o zatem sk³oniæ starego marsza³ka, aby w obliczu powa nego zagro enia dla dalszych losów weimarskiej demokracji i tak ju przecie mocno nadw¹tlonej zdecydowa³ siê stan¹æ w jej obronie i zgodzi³ ubiegaæ o reelekcjê. Racj¹, która przekona³a Hindenburga nota bene niechêtnie zapatruj¹cego siê na zabiegi rz¹du zwi¹zane z d¹ eniem do przed³u enia jego kadencji na podstawie g³osowania w parlamencie 80 o zasadnoœci ponownego kandydowania by³ fakt, i w nader krótkim okresie niespe³na miesi¹ca uda³o siê powsta³emu w styczniu 1932 roku Komitetowi na rzecz kandydatury marsza³ka Betrachtungen aus Anlaß der geplanten parlamentarischen Reichspräsidentenwahl vom Januar Archiv des öffentlichen Rechts 1932 (Bd. 22), s ; O. Koellreuter: Verfassungstheoretische Bemerkungen zur Gültigkeit der geplanten parlamentarischen Präsidentenwahl Archiv des öffentlichen Rechts 1932 (Bd. 22), s Przysz³y dyktator w liœcie do kanclerza Brüninga przypomnia³, i prawo wyboru g³owy pañstwa w myœl postanowieñ ustawy zasadniczej przys³uguje na zasadzie wy³¹cznoœci bezpoœrednio narodowi, czego nie mo e zmieniaæ jakakolwiek nawet kwalifikowana wiêkszoœæ deputowanych do Reichstagu. Zob. wymianê listów miêdzy Hitlerem i Brüningiem w tej sprawie. F. Poetzsch-Heffter: Vom Staatsleben unter der Weimarer Verfassung. III. Teil..., s F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s. 55; E.R. Huber: Deutsche..., s F.K. Fromme: Von der Weimarer..., s Tak te uwa a wiêkszoœæ kompetentnych badaczy. Zob. np. E. E y c k: Geschichte der Weimarer Republik. Bd. II: Von der Konferenz von Locarno bis zu Hitlers Machtübernahme. Erlenbach Zürich Stuttgart 1972 (Wyd. 4), s K.D. Bracher: Die Auflösung..., s. 456.

19 Wybory prezydenta w Republice Weimarskiej teoria i praktyka 125 Hindenburga (Hindenburg-Ausschuß) zebraæ ponad trzy miliony podpisów osób deklaruj¹cych poparcie dla jego kandydatury 81. Wobec powy szego oœwiadczy³ on, e jest gotów stan¹æ w wyborcze szranki jako kandydat ponadpartyjny, reprezentuj¹cy interes ca³ego narodu niemieckiego 82. Przeprowadzone 13 marca 1932 roku wybory przynios³y wyraÿne zwyciêstwo dotychczasowego prezydenta. G³osowa³o nañ 49,6% bior¹cych udzia³ w wyborach obywateli, co oznacza, e zaledwie pó³ procenta g³osów zabrak³o mu do rozstrzygniêcia na sw¹ korzyœæ batalii o prezydenturê ju w pierwszej turze. W porównaniu jednak z 30-procentowym poparciem, jakie uzyska³ Hitler, osi¹gniêty przezeñ rezultat wzbudza³ respekt, stawiaj¹c jednoczeœnie przywódcê NSDAP w obliczu zorganizowania drugiej tury g³osowania na z góry straconej pozycji 83. Zgodnie z przewidywaniami w drugiej turze wyborów, do której dosz³o 10 kwietnia 1932 roku, zwyciê y³ P. von Hindenburg, notuj¹c ponad 50-procentowe poparcie 53% g³osów. Wprawdzie drugi w kolejnoœci A. Hitler poprawi³ nieco swój wynik z pierwszej tury, osi¹gaj¹c prawie 37% g³osów, ale do pokonania marsza³ka by³o to zdecydowanie za ma³o 84. Godny odnotowania wydaje siê jeszcze fakt nadzwyczaj wysokiej frekwencji wyborczej zw³aszcza z zestawieniem analogicznych danych z 1925 roku w obu turach g³osowania w 1932 roku (odpowiednio: 86,2% w pierwszej turze oraz 83,5% w drugiej turze) 85. Lepszy wynik zanotowa³ tak e sam Hindenburg, któremu tym razem uda³o siê pozyskaæ g³osy ponad po³owy uczestników wyborów (druga tura). Ów wzrost poparcia dla marsza³ka ³atwo daje siê jednak wyt³umaczyæ. Otó nie tylko w drugiej turze, lecz praktycznie tak e w pierwszej nie istnia³a dlañ jakakolwiek demokratyczna alternatywa w postaci odpowiedniego kandydata 86. St¹d wokó³ jego osoby skupi³y siê wszystkie demokratyczne œrodowiska polityczne, które w obawie przed konsekwencjami wyborczego zwyciêstwa A. Hitlera niejako warunkowo ulokowa³y weñ nadziejê na obronê istniej¹cego porz¹dku. Z tego punktu widzenia musia³ niepokoiæ tak du y procentowo odsetek g³osuj¹cych na 81 H.P. Hufschlag: Einfügung..., s Jak w doœæ podnios³y sposób stwierdzi³: Kandydowaæ w imieniu okreœlonej partii politycznej lub ich koalicji musia³bym odmówiæ [...] lecz kandydowanie ponad podzia³ami partyjnymi, w imieniu ca³ego narodu niemieckiego, przeciwko kandydatom okreœlonych ugrupowañ uwa- am za swój obowi¹zek wzglêdem ojczyzny. Por. F. Poetzsch-Heffter: Vom Staatsleben unter der Weimarer Verfassung. III. Teil..., s Przewodnicz¹cy DNVP Alfred Hugenberg po tym, jak popierany przez obóz konserwatywno-nacjonalistyczny Theodor Düsterberg wobec swej dotkliwej pora ki w pierwszej turze (niespe³na 7 procent zdobytych g³osów) zdecydowa³ siê zrezygnowaæ ze startu w drugiej rundzie, zaproponowa³ nawet na ³amach prasy, aby w drodze ustawy uchwalonej wiêkszoœci¹ wymagan¹ dla zmiany konstytucji nadaæ wynikom z pierwszej tury g³osowania skutek ostateczny. Na taki krok nie wyrazili jednak zgody ani rz¹d, ani deputowani narodowosocjalistyczni. Por. tam e, s Tam e. 85 Tam e. 86 Dostrzega to równie H.P. Hufschlag: Einfügung..., s. 168.

20 126 Micha³ Bo ek kandydata narodowych socjalistów, szczególnie w kontekœcie ewentualnych wyborów parlamentarnych, tym bardziej e dodaj¹c do wyniku wyborczego Hitlera poparcie osi¹gniête przez kandydata skrajnej lewicy, lidera komunistów E. Thälmanna (ponad 10% w drugiej turze), widaæ wyraÿnie, i si³y wrogo nastawione wobec demokratycznego ³adu ustrojowego republikañskiej Rzeszy pomimo wzajemnego zwalczania siê dysponowa³y znacznym poparciem spo³ecznym o tendencji przy tym ewidentnie zwy kowej. Nic wiêc dziwnego, e ju nieco ponad trzy miesi¹ce póÿniej si³y te mia³y wiêkszoœæ w Reichstagu, najmocniejsz¹ zaœ frakcj¹ w izbie by³a NSDAP 87. Wkrótce urzêduj¹ca g³owa pañstwa mianowa³a swego by³ego konkurenta wyborczego na stanowisko Kanclerza Rzeszy, który z kolei w nied³ugim okresie zakoñczy³ via facti ywot pierwszej w historii Niemiec republikañskiej ustawy zasadniczej, jak i samej Republiki Weimarskiej. Konkluzje Zbli aj¹c siê do koñca rozwa añ dotycz¹cych najwa niejszych w¹tków wi¹ ¹cych siê z problematyk¹ wyborów prezydenta w Republice Weimarskiej, wypada jeszcze poczyniæ kilka nieco ogólniejszych refleksji. Przede wszystkim godny uwypuklenia wydaje siê fakt, i jak wynika z zaprezentowanych w artykule uwag wprowadzona z ogromnym entuzjazmem i licznymi nadziejami konstytucyjna zasada wyborów powszechnych prezydenta w powa nym stopniu uleg³a wypaczeniu w praktyce politycznej. Najpierw doœæ d³ugo zwlekano z jej urzeczywistnieniem, odk³adaj¹c w czasie moment przeprowadzenia pierwszych wyborów. Kiedy zaœ w koñcu dosz³o do g³osowania, sukces w nich dwukrotnie osi¹gn¹³ kandydat symbolizuj¹cy przedrewolucyjny porz¹dek cesarskiej Rzeszy, ujawniaj¹cy przy tym wyraÿnie monarchiczne inklinacje. O ile jednak pierwsze zwyciêstwo marsza³ka von Hindenburga mo na uznaæ za powa ny cios zadany nowemu, republikañskiemu ³adowi ustrojowemu oraz stoj¹cym za nim si³om politycznym, o tyle sukces w wyborach 1932 roku oznacza³ obronê tego porz¹dku przed d¹ ¹cym do jego podwa- enia ruchem narodowosocjalistycznym a przynajmniej przed³u enie jego ywotnoœci. Co ciekawe, g³osy kwestionuj¹ce zasadnoœæ organizowania g³osowania powszechnego jako formy obsady urzêdu prezydenta podnoszone by³y tak e przy okazji wyborów z 1932 roku. Nie by³oby mo e w tym nic nadzwyczajnego, gdyby nie to, e zarówno u progu, jak i u kresu istnienia Republiki Weimarskiej w obozie kontestatorów celowoœci przeprowadzania g³osowania powszechnego znalaz³y siê 87 Wybory z 31 lipca 1932 r. zakoñczy³y siê jednoznacznym zwyciêstwem formacji Hitlera, która uzyskawszy ponad 37-procentowe poparcie, zdoby³a 230 mandatów. Por. J. Krasuski: Historia..., s. 311.