Ionesco. Min käre. Kochany Panie

Transkrypt

1

2 Kochany Panie Min käre Ionesco Pamiętam obraz z grudnia 1989 r udzie powiewający flagami w rumuńskich barwach narodowych z wyciętą w środku dziurą w miejscu gdzie przedtem widniał jakiś komunistyczny emblemat oniec eausescu szefa jednego z najbardziej obłąkanych reżimów w uropie olska anegdota mówi że proces wyzwalania się od komunizmu który w olsce trwał 10 lat od powstania olidarności w 1980 r do pierwszych wolnych wyborów w 1989 r na ęgrzech zajął 10 miesięcy w NRD 10 tygodni w zechosłowacji ksamitna rewolucja 10 dni a w umunii 10 godzin chwytanie i rozstrzelanie tyrana poszło błyskawicznie ale otrząsanie się z komunizmu w gospodarce i innych dziedzinach trwało dłużej niż gdzie indziej le w końcu udało się unnar ökmark w rozmowie z eo antorem szywanie uropy mówi wprawdzie że ułgaria i umunia wchodzą do UE być może nieco za wcześnie przydałoby się jeszcze trochę reform ale stwierdza kraje uzyskują stabilizację dzięki procesowi przystosowania a my dodajmy że nic tak nie umacnia stabilizacji jak członkostwo olacy wywodzący się z odola ukowiny czyli z południowo wschodnich krańców dawnej zeczpospolitej znali i kochali rumuńskie krainy a przykład erzy tempowski publikujący pod pseudonimem aweł ostowiec wspominany przez dama agajewskiego w wywiadzie w tym numerze jako mistrz polskiego eseju uważał że umunia ze swym potencjałem boga w naturalnych i kultury mogłaby stać się perłą uropy a ukareszt nowym hicago dyby nie to nieszczęsne położenie geograficzne między imperiami i nazbyt często zmieniający się władcy dyktujący z konia nowe prawa nikalną w uropie kulturę pasterską ziem rumuńskich wywodził erzy tempowski w prostej linii z prastarej greckiej oto potwierdziło się że tylko dobra klasyczna tradycja może wydać awangardowe owoce XX w umunia wydaje plejadę wybitnych artystów w malarstwie w rzeźbie i przede wszystkim w literaturze spółtwórców europejskiej awangardy i nowych kierunków bez których literatura XX w wieku nie byłaby tym czym jest ielu z nich zasiliło inne kultury głównie francuską ale także niemiecką a najprościej powiedzieć światową zara onesco ioran liade elan o tylko najgłośniejsze nazwiska an hafran pisze o nich w rumuńskiej części tego numeru którą otwiera wiersz dama agajewskiego liade eatr absurdu narodził się w aryżu ale nieprzypadkowo współtworzył go przybysz z uropy wschodniej umun ugène onesco olska była jednym z nielicznych krajów komunistycznych w których jego sztuki wolno było wystawiać krótce jego nazwisko weszło do języka potocznego ochany anie onesco zwracał się do dramaturga tanisław ym w swojej własnej sztuce pod takim tytułem granej w latach 60 tych w warszawskim teatrze STS takich absurdów z jakimi spotykamy się codziennie w naszym życiu nawet an by nie wymyślił Jag minns en bild från december olk viftar med flaggor i de rumänska nationalfärgerna med ett utskuret hål i mitten där det tidigare suttit något kommunistiskt emblem lut för eausescu ledare för en av de mest vansinniga regimerna i uropa efrielseprocessen från kommunismen som enligt en polsk anekdot tog år i olen från bildandet av olidaritet år till de första fria valen månader i ngern veckor i sttyskland och dagar i jeckoslovakien ammetsrevolutionen tog i umänien timmar ripandet och arkebuseringen av tyrannen gick blixtsnabbt men att skaka av sig kommunismen inom ekonomi och andra områden tog längre tid än någon annanstans en till slut gick det unnar ökmark säger visserligen i ett samtal med eo antor under rubriken tt sy ihop uropa att umänien och ulgarien kanske går med i en aning för tidigt lite mer reformer vore på sin plats men han konstaterar att dessa länder blir mer stabila tack vare anpassnings processen och vi kan tillägga att inget stärker stabiliteten så som ett medlemskap olacker som härstammar från odolien och ukovina dvs den forna polska samväldets sydöstra delar var förtrogna med och älskade sina rumänska landsändar ill exempel erzy tempowski pseud aweł ostowiec som dam agajewski i en intervju i detta nummer kallar den polska essäns mästare ansåg att umänien med sin potential av na turrikedomar och kultur skulle ha kunnat bli uropas pärla och ukarest ett nytt hicago m det inte hade varit för det olycksaliga geografiska läget mellan imperier och skiftande härskare som dikterade nya lagar från hästryggen en rumänska herdekulturen unik i uropa härledde tempowski i rakt nedstigande led från den urgamla grekiska ch så har det bekräftats att bara en god klassisk tradition kan bära avantgardiska frukter nder talet frambringar umänien en plejad av framstå ende konstnärer inom måleri skulptur och framför allt inom litteratur edskapare till det europeiska avantgardet och nya strömningar utan vilka litteraturen under talet inte skulle vara densamma ånga av dem har stärkt andra kulturer huvudsakligen den franska men även den tyska eller enklare sagt världskulturen zara onesco ioran liade elan etta är bara de mest namnkunniga m dem skriver an ha fran i den rumänska delen av detta nummer som inleds med en dikt av dam agajewski liade en absurda teatern uppstod i aris men det var ingen tillfällighet att en nykomling från steuropa rumänen ugène onesco var med om att skapa den olen var ett av de fåtal kommunistländer där det var tillåtet att uppföra hans pjäser nart kom namnet onesco att ingå i det allmänna språket in käre onesco kallade dramatikern tanisław ym honom i sin egen pjäs under samma namn som spelades under talet på atirikernas studentteater i arszawa och fortsatte ådana absurditeter som vi dagligen stöter på i våra liv skulle inte ens i ha kunnat hitta på

3 łody projektant z Polski, z y mon k r z y p c z a k zdobył pierwszą nagro dę w konkursie na logo obchodów pięćdziesięciolecia nii uro pejskiej 23 letni student kademii ztuk ięknych z oznania zainkasował nagrodę 6000 uro podczas uroczystości której przewodniczyli argot allström wice przewodnicząca omisji uropejskiej i lejandro idal uadras wice przewodniczący arlamentu uropejskiego onkurs przyciągnął niespodzie wanie wielką liczbę uczestników 1701 osób ze wszystkich krajów UE oraz ułgarii i umunii edenastoosobowe międzynarodowe jury dokonało wyboru rugie miejsce zajął projekt z anii a trze cie ze zwecji ogo będzie używane w 2007 roku w związku z obchodami 50 tej rocznicy raktatu zymskiego argot allström napisała w swoim blogu bardzo podoba mi się projekt, który wygrał, myślę, że jest to dobry przykład slogo", czyli połączenia sloganu z logo. Uważam, że projekt jest świeży, lekki, nowoczesny i niebiurokratyczny. Widziałam pedantyczne uwagi, z tych samych stron, co zawsze mówiące, że UE nie było razem od 1957 roku. Dla mnie nie mają one sensu. I jeszcze jedno, dla tych z was, którzy naskoczą na to, że zwycięskie logo jest po angielsku będzie przetłumaczone na wszystkie języki. Głosy internautów: Dlaczego Komisja Europejska nie zatrudniła profesjonalistów do wykonania tej roboty. Na litość boską, przecież ludzie spoza Europy będą to oglądać. Razem... ufam, że ta piękna idea pomoże nam przezwyciężyć nasze poczucie wyobcowania. Mam nadzieję, że to początek szczęśliwego, bezkonfliktowego porozumiewania się. zymon krzypczak från oznan korades till vinnare i EU s tävling om jubileumslogo en 23 årige studenten från onstakademien i oznan kunde inkassera prissumman på 6000 risutdelare var argot all ström EU kommissionens vice ordförande och lejandro idal uadras uropapar lamentets vice talman ävlingen lockade oväntat många deltagare 1701 personer från samtliga EU länder samt ulgarien och umänien en internationella juryn bestod av elva medlemmar ndrapriset gick till ett täv lingsbidrag från anmark och tredjepriset till ett från verige ogon kommer att användas 2007 i sam band med firandet av omfördragets 50 årsjubileum argot allström har skrivit i sin blogg jag tycker mycket om tävlingsbidraget, det är ett bra exempel på slogo, dvs. en kombination av slogan och logo. Jag anser att bidraget är fräscht, lätt, moderna och obyråkratiskt. Jag har sett en del petig kritik från samma håll som vanligt som säger att EU inte har varit tillsammans sedan Enligt mig missar de poängen. Och ja, för er som studsar till för att den vinnande logon är på engelska den kommer att översättas till alla språk. Andra internetröster: Varför har inte EU-kommissionen anställt fackmän för att utföra detta arbete. För Guds skull, folk utanför Europa kommer ju att se det här. Tillsammans jag litar på att denna vackra idé hjälper oss att övervinna vår känsla av alienation. Jag hoppas att detta är början på ett vackert, konfliktlöst samförstånd. Studenci z Poznania wygrywają europejskie konkursy Studenter från Poznan vinner europeiska tävlingar

4 Att bryta stereotyper Konstakademien i Poznan har god hand med sina studenter. Aleksandra Woldanska vann i höstas affischtävlingen Att bryta stereotyper, sid. 9 Przełamywanie stereotypów Poznańska Akademia Sztuk Pięknych ma dobrą rękę.studentka tej uczelni, 21-letnia Aleksandra Woldańska, wygrała jesienią konkurs na plakat Przełamywanie stereotypów, zobacz str. 9 Suecia Polonia Innehåll / Spis treści Att sy ihop Europa intervju med Gunnar Hökmark Zszywanie Europy rozmowa z Gunnarem Hökmarkiem Aporna Adam Zagajewski, översättning Anders Bodegård Małpy Adam Zagajewski, przekład Anders Bodegård Som poet har jag ingen far utan blott en farbror intervju med Adam Zagajewski Jako poeta nie mam ojca, tylko stryja wywiad z Adamem Zagajewskim Rumänien Arthur Sehn Rumunia Arthur Sehn 28 Eliade Adam Zagajewski, översättning/przekład Anders Bodegård Rumänerna har alltid längtat hem till Europa Dan Shafran Rumuni zawsze tęsknili do Europy Dan Shafran Imorgon är idag, fast lite senare, om Stanisław Lem del 2 Zbigniew Bidakowski Jutro jest to dziś, tylko cokolwiek dalej... o Stanisławie Lemie część 2 Zbigniew Bidakowski Vardag & kulturevenemang Życie codzienne i artystyczne Pierwsza Polka Första polskan, Jak Polka z Holenderką Att skulptera spindelväv eller damm, Złoty wykład Gyllene föreläsning Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.

5 rozmowa z Gunnarem Hökmarkiem intervju med Gunnar Hökmark Zszywanie Europy Att sy ihop Europa Foto: Tad Gruber Leo Kantor: na którym miejscu, pod względem ważności, znajdują się w UE sprawy migracji, azylu, nielegalnych imigrantów? Czy na liście Komisji Europejskiej ich pozycja jest wysoka? Gunnar Hökmark: omisji uropejskiej i parlamencie mamy dwie duże sprawy energii i imigracji nergia ze zrozumiałych względów częściowo z powodu stanowiska osji zależności ener getycznej i dostaw przez ałtyk do iemiec migracja w krajach śródziemnomorskich i na yspach anaryjskich i w ogóle cała południowa granica to typ uchodźstwa jakiego nie znaliśmy przed tem jest bardzo trudny do opanowania LK: Czy można uszczelnić granice, czy też jest ryzyko, że nielegalna imigracja będzie trwała i oznaczała równiez import terroryzmu? GH: ogiem a prawdą myślę że problem terroryzmu dzisiaj jest znacznie bardziej skomplikowany erroryści są bardzo zaawan sowani w swoich działaniach i mogą się do UE dostać legalnie szystko co wiemy o terroryzmie wskazuje że nie przychodzi on z regionu orza ródziemnego ielegalna imigracja ma często tragiczne podłoże przecież mamy nie tylko problem orza ródziemnego ale i handel żywym towarem handel białymi niewolnikami z krainy ołdawii iałorusi zęsto to ci najbardziej pokrzywdzeni starają się przedo stać do krajów UE i nie wydaje mi się żeby nielegalna imigracja w tym znaczeniu stanowiła zagrożenie LK: Ale musi to być chyba jakoś uregulowane, nie może pozostać żywiołowe? Leo Kantor: På vilken plats ligger migrationsfrågor och asylfrågor och illegal invandring på en rangordningslista av löpande ärende. Är det högt prioriterade område inom EU kommissionens lista? Gunnar Hökmark: nom EU kommissionen och parlamentet är en ergi och immigration de två stora frågorna et är energi av de up penbara skälen dels ysslands inställning till ärendet energibero endet och leveranser över altikum till yskland mmigrations frågorna i edelhavsländerna och kring anarieöarna och hela södra gränsen utgör en typ av flyktingvåg som vi inte sett tidigare den skiljer sig från den flyktingfråga vi normalt känner ch den är svår att hantera LK: Kan man täppa till gränsen eller är det risk att illegal invandring fortsätter och det kan bli import av terrorism därifrån? GH: ag tror i sanningens namn att problemen med terrorism är nu mer komplicerat än så errorister är så pass avancerade så de kan ta sig in legalt till EU llt vi vet om terrorismen är att det är inte där kring edelhavs område en illegala invandringen har ofta en tragisk botten i har inte bara edelhavet vi har ju också människohandeln en ny slags vit slavhandel från kraina oldavien itryssland et är ofta så att de mest utsatta söker sig till EUs länder så jag tror inte att den illegala invandringen på det viset är ett hot LK: Men det ska regleras i alla fall på något sätt, det kan inte bli spontant? 5

6 GH: ag anser att det är oerhört viktigt att vi alltid kan ta emot de som flyr från en diktatur och från ett förtryck och då måste vi ha utrymme att ta emot och därför måste vi se till att vi inte urhol kar den viljan och den möjligheten att ta emot ag tycker att vi ska tänka mycket mer om en fungerande arbetskraftsinvandring och samtidigt om en säker flyktinginvasion LK: Om migrationsfrågor är så högt prioriterade i EU parlamentet varför svenska regeringen lade ner integrationsverket ett av de få statliga verk som skulle stimulera, utveckla, förebygga etniska konflikter och inte bara kontrollera. Skulle man inte ha något demokrativerk idag i stället för att helt avskaffa Integrationsverket som med Forum för Levande Historia bildar ett slags forum för dialog i en tid av extremism, människoförakt, intolerans och etniska samt religiösa konflikter? GH: ag tror att man ska skilja det som är statliga myndighetsupp gifter och det som är opinionsbildande uppgifter eller det som är universitets eller forskningsuppgifter m vi tar integrationen det handlar ju om hur vårt samhälle förändras inom arbetsmark nadens område inom utbildningens område hälsa bostadspoli tik och jag tror det finns en fara när man löser problemen genom en statlig verk et visar sig att det fungerar inte man ska inte tro att man löser problemet på att organisera statlig verk stället skall man göra förändringar på arbetsmarknaden så att fler kan kom ma in et gäller oavsett om man är invandrare eller ej et är i skolan man måste se till att alla barn lär sig språk och matematik oavsett om de är invandrare eller ej ag tror att de största hindren för en sund integration för det svenska samhället idag för en bra integration är att alldeles för få kommer in på arbetsmarknaden och att alldeles för många barn lär sig för lite och får dåliga kun skaper som de behöver för att fungera inte bara i svenska samhälle utan i varje samhälle LK: Jacques Chirac vill ha en folkomröstning om utvidgning. I Europa återstår bara Turkiet. Rumänien och Bulgarien kommer in strax. Är utvidgningsprocessen nästan avslutad? GH: umänien och ulgarien kommer in kanske lite tidigt för jag tror att de egentligen borde ha genomfört flera reformer och ge nomfört det lite djupare et är ju en väldigt viktig del av hela ut vidgningsprocessen som vi lätt glömmer bort att länder stabiliseras p g a anpassningsprocessen ngern har nu en debatt om att premiärministern har ljugit i har en debatt i lovakien et finns en diskussion om hur olen fungerar när det gäller reformpolitiken n viktig sak att komma ihåg är att om vi inte haft EU då hade vi under hela 90 talet haft ett större utrymme för de dåliga krafterna i dessa nya samhällen nya demokratier och det är även nu för den långsiktiga utvecklingen oerhört viktigt att avgöra att vi har ett gemensamt ramverk att vi håller koll på varandra et gäller inte bara de nya länderna det gäller också verige tt vi håller fast vid det som är grundläggande regel i olika område et är så jag tycker att man ska se på den fort satta utvidgningen också ag anser det bra för uropa om urkiet genomgår en sådan omvandling så att man kan bli medlem och då kommer frågan r vi färdiga med utvidgningen då och då hän visar jag till professor instein som var en mycket klok person an visade en gång ett examensprov för sina kollegor som han skulle ge till studenterna dagen därpå ch hans yngre medarbetare sade omedelbart men professor instein det här går GH: ważam że jest niesłychanie ważne abyśmy zawsze mogli przyjąć tych co uciekają spod dyktatury i przed prześladowaniami usimy mieć na to miejsce i możliwości latego też musimy dbać aby nie podważać tej woli i możliwości przyjmowania uchodźców ważam że powinniśmy poświęcać więcej uwagi imgracji zarobkowej i jednocześnie tworzyć bezpieczne ramy dla fal uchodźców LK: Jeśli sprawy migracji mają tak wysoki priorytet w parlamencie europejskim dlaczego rząd szwedzki zlikwidował właśnie Komitet Integracji, jedną z nielicznych państwowych instytucji, która miała stymulować do działania, rozwijać sposoby przeciwdziałania konfliktom etnicznym a nie tylko kontrolować. Czy zamiast likwidować nie należało zachować Komitetu w jakiejś formie, bo przecież on, razem z Forum Żywa Historia, tworzył jakieś miejsce dialogu w czasie ekstremizmu, pogardy dla człowieka, nietolerancji, konfliktów etnicznych i religijnych. GH: ważam że należy odróżniać to co jest obowiązkiem pań stwowych instytucji od tego co jest zadaniem dla środowisk opiniotwórczych albo uniwersyteckich naukowych eśli weźmie my integrację chodzi o to jak zmienia się nasze społeczeństwo rynek pracy edukacja ochrona zdrowia polityka mieszkaniowa i obawiam się że to niebezpieczne gdy rozwiązuje się problemy przez państwową instytucję zęsto okazuje się że to nie działa nie należy wierzyć że można rozwiązywać problemy organizując państwowy komitet amiast tego trzeba np reorganizować rynek pracy żeby pomieścił więcej ludzi ez względu na to czy ktoś jest imigrantem czy nie szkole trzeba pilnować żeby wszystkie dzieci nauczyły się języka i matematyki bez względu na to czy to imigranci czy nie yślę że jedną z największych przeszkód dla zdrowej integracji w szwedzkim społeczeństwie dzisiaj jest to że zdecydowanie za mało ludzi wchodzi na rynek pracy i że za dużo dzieci uczy się za mało i ma zbyt małe umiejętności które są potrzebne aby dawać sobie radę nie tylko w szwedzkim społeczeństwie ale w każdym społeczeństwie LK: Prezydent Chirac chce referendum w sprawie rozszerzenia UE. W Europie została tylko Turcja i kilka mniejszych państw. Rumunia i Bułgaria wchodzą zaraz. Czy proces rozszerzania jest prawie zakończony? GH: umunia i ułgaria wchodzą może trochę za wcześnie myślę że powinny przeprowadzić więcej reform i zrobić to głębiej o jest bardzo ważny element całego procesu rozszerzenia o którym łatwo zapominamy że kraje uzyskują stabilizację dzięki procesowi przystosowania a ęgrzech mamy teraz spór w związku z kłamstwami pre miera amy spór w łowacji yskutuje się losy polityki reform w olsce ażną rzeczą jest o której należy pamiętać że gdyby nie było nii to przez całe lata 90 te różne skrajne ciemne siły miałyby w nowych demokracjach większe pole manewru rów nież teraz na dłuższą metę bardzo ważne jest że mamy wspólne reguły i że obserwujemy się nawzajem że jesteśmy zdecydowani przestrzegać podstawowych reguł w różnych dziedzinach o dotyczy nie tylko nowych krajów ale również zwecji ten sposób uważam powinniśmy patrzeć na dalsze rozszerzenie est dobre dla uropy jeśli urcja przechodzi takie przemiany że może zostać członkiem wtedy pojawi się pytanie czy jesteśmy 6

7 gotowi do rozszerzenia dwołam się tu do insteina który był bardzo mądrym człowiekiem ewnego dnia pokazał on swym kolegom pytania egzaminacyjne które studenci mieli otrzymać następnego dnia łody współpracownik insteina zauważył natych miast ależ panie profesorze to nie może być to są te same pytania które były na egzminie w zeszłym roku więc studenci już to wy kuli pokojnie powiedział instein ytania są te same ale odpowiedzi są nowe ak powinniśmy rozumować kiedy mówimy o rozszerzeniu stawiajmy pytania i udzielajmy odpowiedzi we właściwym tempie zgodnie z tym jak zmienia się nasz świat ak ja to widzę urcja miejmy nadzieję może być członkiem w ciągu lat i to nie będzie już ta sama urcja co dzisiaj o samo dotyczy krainy w następnym podejściu o nie chodzi tylko o to że my rozszerzamy że kraina wchodzi do UE ale że rozszerzamy demokrację i prawne gwarancje dla otwartego społeczeństwa oraz moralne i kulturalne wartości które z nich wynikają trzeba sobie zadać pytanie czy to dobrze dla nas tutaj w centrum ztokholmu jeśli kraina jest dużą częścią uropy i jest w naszym sąsiedztwie a więc czy to dobrze dla nas jeśli podstawowe wartości jak respekt i tolerancja ekonomia rynkowa demokracja prawa człowieka i wolność rozsze rzają się by objąć krainę dpowiedź na to pytanie brzmi oczy wiście tak LK: Czy José Manuel Barroso ma środki wpływu na Putina, jeśli chodzi o przestrzeganie praw człowieka w Rosji? GH: oim zdaniem mamy dużo większe i mocniejsze środki niż nam się czasem wydaje nii mamy wspólną politykę handlową i powinniśmy jej używać kiedy będziemy negocjować umowę han dlową z osją i innymi co oznacza że dostawca nie może wywierać nacisku na pojedynczy kraj np olskę albo itwę bo rzuca wów czas wyzwanie całej nii ruga rzecz to wspólny rynek eśli mamy działający rynek energii to każdy pojedynczy kraj będzie mniej narażony na perturbacje po trzecie mamy politykę konkurencyjności osyjskie przedsię biorstwa które działają na rynku europejskim muszą przestrzegać reguł europejskiego rynku eśli będziemy wystarczająco wyraziści i konsekwentni możemy osji stawiać wymagania dotyczące postę powania przedsiębiorstw jak powinny otwierać się na konkurencję eśli będziemy tak robić to będziemy również wzmacniać pluralizm w osji osja idzie dzisiaj w kierunku coraz większej kontroli państwa nad społeczeństwem uropejskie reguły dotyczące konku rencji mogą być dobrym narzędziem dla tworzenia przeciwwagi dla tego procesu ważam że demokracji w osji zaszkodziły najbardziej takie osoby jak erhard chröder i erlusconi który powiedział że osja jest doskonałą demokracją rzez to zrezygnowano z wy magań i nacisku LK: Jakie były Pańskie pierwsze kontakty z Polską? GH: roku 1968 właśnie zacząłem gimnazjum a mieszkałem w małym mieście stad i prom z olski przybijał każdego ranka jeśli dobrze pamiętam albo może co drugi dzień rzynosił on obraz dosłownie i w przenośni czegoś zamorskiego zegoś co jest po drugiej stronie nieznanego i niezrozumiałego a morzu była mgła również metaforycznie oja matka była nauczycielką szwedzkiego i uczyła później również uchodźców z olski amiętam jej opowieści o różnych ju inte det är ju samma frågor som provet förra året så studen terna har pluggat in det ch då sa instein ugn lugn rågorna är desamma men svaren är nya ch så tycker jag vi ska tänka när de gäller utvidgningen låt oss ta varje fråga och dess svar i takt med att vår värld förändras om jag ser det urkiet kan förhoppningsvis bli medlem inom år det blir inte samma urkiet som idag amma sak gäller kraina i nästa skede et är det inte bara så att vi utvidgar att kraina går in i EU utan det vi gör är att vi utvidgar demokrati och rättskrav för ett öppet samhälle och de moraliska och kulturella värden som följer av det ch då kan man ställa sig frågan är det bra för oss här i tockholms centrum om kraina som är en stor del av uropa och i vår närhet är det bra för oss om grundläggande värden som respekt och tolerans marknadsekonomi demokrati mänskliga fri och rättigheter utvidgas till att stabilt omfatta kraina varet på den frågan är ju självfallet ja LK: Har José Manuel Barroso instrument att påverka Putin, jag menar då mänskliga rättigheter i Ryssland. Eller? GH: ag tror att vi har mycket större och starkare instrument än vi ibland tror i har i EU den gemensamma handelspolitiken och den ska vi använda för att sluta handelsavtal med yssland och med andra som innebär att leverantören inte kan sätta ett enskilt land itauen eller olen t ex under press att det i så fall är hela EU man utmanar en andra är den inre marknaden m vi har en fungerande energimarknad blir varje enskilt land mindre utsatt för olika svängningar ch den tredje är konkurrenspolitiken nu är det faktiskt så att ryska företag som agerar på den europeiska marknaden de måste leva upp till den europeiska marknadens regler är om vi är tydliga och starka då kan vi också ställa krav på yssland hur man beter sig och agerar och hur man öppnar upp för konkurrens ch gör vi det kommer vi också stärka mångfalden i yssland yssland är idag på väg mot en allt större och större statlig kontroll över samhälle e europeiska konkurrensreglerna kan bli ett av de bästa verktyg för att skapa motkraft emot det ag tror att de som har skadat demokratin i yssland allra mest är personer som erhard chröder och erlusconi som har sagt att yssland är perfekt demokrati ärför att därmed har man släppt alla krav och allt tryck LK: Vilka var dina första kontakterna med Polen? GH: r då hade jag börjat gymnasiet precis och bodde i den lilla staden stad och båten från olen kom varje morgon gissar jag eller varannan morgon et gav den bilden om både bildligen men också bokstavligen från havet ågonstans på andra sidan var något som vi inte kände och förstod ch det var dimmor över havet även i den här metaforiska bemärkelsen in mor var lärarinna och hon kom att undervisa flytningar från olen i svenska ch jag kommer ihåg hennes berättelse om de olika livsöden som hon träffade och lärde känna on bjöd hem hon träffade väldigt många människor LK: 1968 års emigrationen från Polen det vara bara akademiker, andra fick inget visum till Sverige. Vanliga människor flyttade till Danmark. Under den tid var staden Ystad på något sätt en symbol, i Polen i alla fall. I mitt fall var det första fria staden i 7

8 ludzkich losach z którymi sie zetknęła potykała bardzo wielu ludzi przybyłych z zagranicy zapraszała ich do naszego domu LK: Emigracja z Polski z 1968 roku to byli prawie tylko ludzie z wyższym wykształceniem, inni nie dostali wiz. Zwykli ludzie jechali do Danii. W tym czasie Ystad było w pewnym sensie symbolem, w każdym razie w Polsce. W moim wypadku było to pierwsze wolne miasto w moim życiu, jakie zobaczyłem, 10 stycznia 1969 roku, kiedy ja i moja żona z dziesięcioma dolarami w kieszeni, przybyliśmy z Polski do Ystad. Taką samą funkcję Ystad spełniało po 1981 roku, kiedy w epoce Solidarności i dniach stanu wojennego w Polsce, Szwecja przyjmowała działaczy Solidarności. Właściwie należałoby ufundować w Ystad tablicę pamiątkową i kłaść tam kwiaty od czasu do czasu. GH: o był czas kiedy olska wchodziła w skład kładu ar szawskiego i szwedzka obrona szczególnie w tej części zwecji była nastawiona na odparcie polskiej marynarki i polskich oddziałów pancernych o jest przerażające kiedy się wspomina dzisiaj kilku moich najlepszych przyjaciół w arlamencie uropejskim to olacy i to jest fantastyczny przywilej przeżywać coś takiego LK: Mamy teraz pewne zamieszanie w polskim sejmie po ostatnich wyborach parlamentarnych. Wyraźnie konserwatywna partia rządzi w słabej koalicji. Jesteśmy w dalszym ciągu krzykaczami, reagujemy nadmiernie. Jak patrzy się na to w Brukseli? GH: rukseli i w uropie jest pewien niepokój co do kontynuacji polskich reform rudno jest oceniać każdy pojedynczy przypadek ale wydaje mi się istnieje poczucie niepewności co właściwie polski rząd zamierza robić ze swym politycznym programem że zbyt wiele jest w nim oportunizmu i że czasami używa się środków państwa prawa dla osiągnięcia politycznych celów na odwrót o jest proces w którym każda pojedyncza decyzja może być chwalona albo krytykowana ale liczy się ostateczny rezultat eśli rezultatem będzie że olska nie przeprowadza reform potrzebnych by kraj stał się silnym członkiem nii to grozi to utratą zaufania co byłoby bardzo niedobre dla uropy i przede wszystkim dla olski hcę by obraz olski w uropie i zwecji stał się lepszy eśli już mówimy o zwecji to chciałbym abyśmy mieli obraz olski mitt liv som jag fick se, 10 januari 1969, när jag med min fru och 10 dollar i fickan anlände med båten från Polen till Ystad. Samma funktion fyllde Ystad efter 1981 när man under Solidaritetsdagar och militära undantagstillståndet i Polen tog emot till Sverige utvisade Solidaritetsaktivister. Egentligen borde man instifta något minnestavla eller lägga blommor då och då. GH: et var ju också en tid då olen ingick i arszawa pakten och det svenska försvaret inte minst i den delen av verige var inriktat att möta bl a polska marinkursförband och polska pansarförband ch det är skrämmande när man minns ch idag är några av mina bästa vänner i uropaparlamentet polacker och det är ett så fantastiskt privilegium vi har att kunna få uppleva detta LK: Vi har ganska stora turbulens i Polska parlamentet nu efter sista valet. Klart konservativt parti regerar i en svag koalition. Vi är fortfarande högljudda, vi överreagerar. Hur ser man i Bryssel på detta? GH: ag tror att det finns i ryssel och uropa en oro för den polska reformutvecklingen et är så svårt att bedöma varje enskilt fall men det finns tror jag en känsla av att man inte ser vad den nuva rande polska regeringen vill göra av sitt politiska program och att den alltför mycket är hänförd åt opportunism och att den ibland använder rättstatens medel för politiska syften ch omvänt et är en process där det kanske varje enskild handling antingen kan försvaras eller kan kritiseras men det är det större resultatet som räknas m resultatet blir att man i olen inte genomför den re formprocess som behövs för att landet ska bli ett starkt europeiskt land så tappar man förtroende och det vore illa för uropa men för olen framförallt ag vill ju att bilden av olen i uropa och i verige ska bli bättre m vi säger verige då vill jag att vi har bilden av olen som ett av våra grannländer nget avlägset land det är ett grannland ch då vill jag inte att olen ska falla in i det som blir inbördes konflikter som hindrar dessa reformer et innebär att rättstaten inte ska till lämpas för politiska syften ör då är det ingen rättstat et är av flera skäl för det dels för olens skull uropas skull men också för nordiska gemenskapens skull för vi har en nordisk stersjögemen skap där olen ingår ag har själv dragit igång ett nätverk Foto: Tad Gruber Foto: Tad Gruber 8

9 proj.aleksandra Woldanska Att bryta stereotyper Przełamywanie stereotypów bland mina partivänner EPP uropean eoples arty gruppen där vi träffas varannan vecka delegationsledare från alla stersjö länderna och diskuterar politik olen är ett stort land ch hur olen går spelar stor roll för alla oss andra ag kan gärna säga att jag känner lite oro över att det känns som att så mycket blir kortsiktigt bekymmer och ibland internt partitaktiskt agerande och mindre den långsiktiga reformprocess som olens medborgare behöver LK: En tävling om toleransen med 700 deltagande konstnärer vann en polsk konstnärinna från Poznan. Gillar Du hennes insats? GH: avisst det är fantastiskt vart man kramar en vit man eller en vit man kramar en svart man ch en annan ung polsk konstnär har vunnit ett pris bland 1700 insända för 50 års jubileum av om fördraget lltså det är två polska unga konstnärer bästa grafiker i uropa bland flera hundra en det förvånar mig inte olen är ju ett kulturland och det som är så tråkigt är kortsiktiga uppgörelser och kortsiktigt tänkande i politiken som förtrycker bilden av o Foto: Tad Gruber jako jednego z naszych sąsiadów aden odległy kraj to jest są siad dlatego bardzo bym nie chciał by olska wpadła w jakieś wewnętrzne konflikty które mogą zahamować potrzebne reformy o oznacza że prawo nie może być używane w celach politycznych bo wtedy to nie jest państwo prawa ówię tak z wielu powodów nienadużywanie państwa prawa leży w interesie olski uropy ale i nordyckiej wspólnoty bo mamy przecież nordycką wspólnotę bałtycką do której i olska wchodzi a sam zainicjowałem wśród moich partyjnych przyjaciół EPP uropean eoples arty sieć czy grupę w której spotykamy sie co drugi tydzień i dyskutujemy o polityce olska jest dużym krajem to jak olsce idzie gra dużą rolę dla nas wszystkich pozostałych uszę powiedzieć że czuję pewien niepokój z tego powodu że tak dużo jest tam krótkowzrocznych posunięć i taktyczno partyjnych działań a za mało perspektywicznych reform których polscy obywatele potrzebują LK: Konkurs na plakat o tolerancji, w którym brało udział 700 artystów, wygrała polska graficzka z Poznania. Podoba się Panu jej dzieło? GH: czywiście jest fantastyczne zarny człowiek obejmuje bia łego albo biały czarnego inny polski projektant wygrał pierwszą nagrodę na logotype obchodów 50 rocznicy raktatu zymskiego wśród 1700 startujących więc dwójka polskich plastyków zos tała uznana za najlepszych grafików europejskich wśród tysięcy le to mnie nie zaskakuje olska jest krajem wysokiej kultury i byleby tylko krótkowzroczność polityczna nie zaciemniała obrazu olski będzie ona odgrywała tę wielką rolę w kulturze do jakiej ma prawo zytając uecię olonię chociażby uderza mnie ile przekazywanej przez was wiedzy i tradycji nie wykorzystuje się w zwecji rawdopodobnie wasz wkład jest znacznie większy niż to co szwedzkie społeczeństwo robi dla was LK: Co społeczeństwo powinno robić? GH: owiliśmy o stad i dla mnie jest w najwyższym stopniu fantastyczne że stad jest w olsce symbolem laczego więc nie pomyśleć o założeniu w stad centrum pamięci laczego przy którymś z uniwersytetów np w undzie ppsali albo ztokholmie nie utworzyć centrali dokumentacji czyli miejsca gdzie można zapoznać się się z kulturą i wiedzą którą wnieśli polscy uchodźcy i imigranci jak również oczywiście estońscy i inni bałtyccy o też część szwedzkiego społeczeństwa laczego nie postarać się by dzieci holocaustu miały jakieś forum o może być wsparcie w formie badań i dokumentacji ale także wsparcie w formie lokali LK: Obecnie wszystkie szwedzkie mniejszości, mam na myśli stowarzyszenia imigrantów, mają swój związek krajowy. Jest ich 60, zostały zawiązane na bazie etnicznej. Uważają się one za mniejszości: włoskie stowarzyszenie krajowe, greckie, chilijskie, japońskie, kurdyjskie, polskie itd. Otrzymują one wsparcie, skromne wsparcie, 20 mln koron. I co roku nie wiadomo: dostaną to wsparcie, czy nie. I chcę tu tylko dla porównania przypomnieć, że biblioteka marynarzy dostała w ubiegłym roku wsparcie 20 mln. koron. Sponsoring prywatny w większej skali jest niemożliwy ponieważ pieniędzy takich nie można odpisać od podatku, tak że jeśli nawet znajdziemy bogatego Turka, który mógłby sponso 9

10 len som ett modernt kulturland olen ska återerövra den roll som kulturnation som man rätteligen har edan vid den tidningen u ecia olonia slog det mig hur mycket kunskap och tradition som ni har förmedlat som inte tas tillvara på i verige örmodligen gör ni mycket mer i er insats än det svenska samhället gör emot er rować, bo bez tego tureckie zrzeszenie upadnie to nie jest on zainteresowany. Co sądzi Pan o państwowych dotacjach dla mniejszości językowych i organizacji imigrantów? GH: o kłopotliwe pytanie latego że natychmiast wpada się w stare koleiny niektórych krajach jest prawnie określone że istnieją różne mniejszości innych prawo określa kim ludzie są stonii np prawo stanowiło że jeśli jest się ydem to jest się ydem a nie stończykiem ładza więc definiuje kim ludzie są emu jestem zdecydowanie przeciwny ważam że ci co w zwecji mieszkają powinni być uważani za zwedów i później dopiero można powiedzieć że ktoś jest np polskiego pochodzenia est mądre ze strony szwedzkiego społeczeństwa demonstrować otwartość i zagospodarowywać wszystkie wartości jakie od imi grantów otrzymuje iektóre grupy imigrantów tworzą bardzo ścisłe związki inne z jakichś powodów ich nie tworzą ważam że to nie jest coś o czym ma decydować państwo połeczeństwo ma okazywać otwartość i pomagać ale zasadnicza inicjatywa musi wychodzić od tych grup bo w przeciwnym razie będziemy mieli kulturę państwowych zasiłków zamiast czegoś autentycznego ak się dzieje kiedy definiujemy olaków jeśli już o tej grupie mówimy jako trochę dziwnych ludzi zamiast postrzegać ich po prostu jak wszystkich innych w zwecji więc ludzi którzy przechowali sporą część europejskiego kulturalnego dziedzi wa odsumowując nie chcę państwowej polityki która polega na definiowaniu ana jako olaka hcę państwowej polityki która dba o to byśmy pozostali otwarci na wszyskie doświadczenia i wiedzę LK: To jest dobre podsumowanie: wszyscy mieszkańcy Szwecji mają być traktowani jak Szwedzi. Dziękuję za rozmowę. Gunnar Hökmark, polityk, sekretarz Partii Moderaterna w latach , poseł do Parlamentu Europejskiego od 2004 roku, poseł do Riksdagu w latach , członek zarządu Instytutu Wolnego Rynku (Timbro) w latach , publicysta i pisarz polityczny.gunnar Hökmark, politiker, partisekreterare av Moderaterna , ledamot av Europeiska Parlamentet sedan 2004, ledamot av Sveriges Riksdag , styrelsemedlem i Timbro , publicist och författare. LK: Vad borde samhället göra? GH: i kom att tala om stad tidigare och för mig det är högst fan tastiskt att stad är en symbol i olen en varför inte se till att man i stad inrättar ett minnescentrum arför inte i anslutning till något universitet antingen i und ppsala eller tockholm ha en dokumentationscentral någon plats där man kan ta del av den kultur och kunskap som polska flyktingar invandrare tillfört lik som estniska och andra altiska och så vidare et är också en del av det svenska samhället ch varför inte se till att alla holocaust barn får en organiserad plattform ett forum genom frivilliga in satser et kan ju vara både stöd i form av universitetens forskning och dokumentation men också stöd i form av byggnader LK: Nu får alla svenska minoriteter, jag menar invandrarföreningar, riksförbund. Det finns rätt många, 60 stycken som har bildats på etniska grunder. De betraktar sig som svenska minoriteter, italienska riksförbundet, grekiska, chilenska, japanska, kurdiska, polska, och så vidare. De får stöd, blygsamt stöd på 20 miljoner kr. Och då hela tiden överväger man ska dom få det eller inte. Och jag vill påminna bara att sjömansbiblioteket fick stöd på 20 miljoner kr förra året. Privat sponsring i större skala är omöjlig eftersom sponsringen inte är avdragsgill, så även om vi hittar en mycket rik turk som vill sponsra, annars fungerar inte turkiska riksförbundet, så han har inget intresse. Vad är Din syn på det statliga stödet till språkliga minoriteter och invandrarförbund? GH: et är en besvärlig fråga ör man sitter så lätt fast i gamla schabloner även där et var länder där man i lagen hade definie rat att det fanns olika minoriteter andra länder var definierade hur människor var stland t ex hade man faktiskt inskrivet att om man var jude så var man jude och inte estnisk et var en mak tens definition av vad människor är ch det är jag mycket bestämt emot ag anser att dom som bor i verige borde betraktas som svenskar och sen så har du en polsk bakgrund els så är det väl en klok sak för det svenska samhället i sin helhet att visa en öppenhet och ta tillvara på så mycket av vad invandringen tillför n del invandrade grupper har väldigt nära sammanhållning andra har av andra skäl inte haft det et tycker jag inte är något staten ska avgöra amhället ska visa en öppenhet och hjälpa till men det måste komma i grunden från grupperna annars blir det en slags statsbidragskultur istället för något genu int et bygger på när man definierar polacker om vi nu talar om denna grupp som lite udda människor istället för att se polacker som människor är i verige om har burit med sig en stor del av det uropeiska kulturarvet ag vill alltså inte ha en statlig politik som går ut på att definiera dig som polack ag vill ha en statlig politik som ser till att vi har en öppenhet för alla kunskaper och frågor Foto: Tad Gruber Z Gunnarem Hökmarkiem rozmawiał Leo Kantor, przewodniczący rady redakcyjnej Med Gunnar Hökmark samtalade Leo Kantor, redaktionsrådets ordförande LK: Det är en fin rubrik som avslutar vårt samtal: alla som bor i Sverige borde betraktas som svenskar. Jag tackar för samtalet. 10

11 Adam Zagajewski MAŁPY APORNA ewnego dnia po władzę sięgnęły małpy asunęły złote sygnety na palce nałożyły białe nakrochmalone koszule zaciągnęły się wonnymi hawańskimi cygarami stopy uwięziły w czarnych lakierkach ie zauważyliśmy tego gdyż pochłaniały nas inne zajęcia ktoś czytał rystotelesa ktoś inny przeżywał właśnie wielką miłość rzemówienia władców stały się nieco chaotyczne a nawt bełkotliwe ale przecież nigdy nie słuchaliśmy ich uważnie woleliśmy muzykę ojny stały się jeszcze dziksze więzienia cuchnęły bardziej niż dawniej ydaje się że po władzę sięgnęły małpy n dag tog aporna makten e satte signetringar på fingrarna de drog på sig vita stärkskjortor de blossade på aromatiska havannacigarrer och ättrade fötterna i svarta lackskor i märkte ingenting uppslukade som vi var av andra göromål någon läste ristoteles någon annan upplevde den stora kärleken akthavarnas anföranden blev lite orediga ja rentav sluddrande men vi lyssnade ju aldrig så noga på dem vi föredrog musiken rigen blev än vildare fängelserna tank ännu mer än förr porna verkar ha tagit makten przekład översättning nders odegård 11

12 Adam Zagajewski intervju/wywiad jako poeta nie mam ojca, tylko stryja Foto: Ignacy Skwarcan som poet har jag ingen far utan blott en farbror Zbigniew Bidakowski: Świat nieprzedstawiony tak nazywał się tom szkiców, który, wspólnie z Julianem Kornhauserem, wydał Pan w latach 70-tych. Był to zbiór zadań dla literatury, z podtekstem politycznym, który zresztą już dawno przeszedł do historii. Czy udało się Panu świat przedstawić? Czy jest Pan usatysfakcjonowany? Adam Zagajewski: dyby tak na serio wziąć program wiata nieprzedstawionego to trzeba by alzaca żeby to opisać 50 po wieści d tego czasu od wiata nieprzedstawionego zmie niły się też poglądy na literaturę iedy pisałem szkice które weszły do wiata myślałem o sobie jako o prozaiku i poecie arę lat później doszedłem do wniosku że nie mam tonu powie ściopisarskiego apisałem dwie i pół powieści ie byłem z nich Zbigniew Bidakowski: Icke framställda världen är namnet på en samling texter som du gav ut tillsammans med Julian Kornhauser på 70-talet. Ni formulerade uppdrag som litteraturen stod inför, uppdrag med en politisk undertext som numera är historia. Lyckades du beskriva världen? Är du nöjd med den som den är? Adam Zagajewski: kulle man ta vår agenda i cke framställda världen på allvar skulle det ha krävts en alzac som skrev minst femtio romaner för att ha kunnat beskriva alltsammans edan den tiden sedan cke framställda världen har även synen på litteratur förändrats är jag skrev de texterna såg jag dessutom mig själv som både prosaist och poet enare kom jag fram till att jag inte hade rätt tonfall för romanberättande inom mig å hade 12

13 skrivit två och en halv roman ag var inte särskilt stolt över dem och kände snarare en fallenhet för lyriken där avsikten att skildra världen betyder något annat et vill säga om man inte är ome ros och skriver stora epos men sådant ser man inte mycket av i dag och jag saknar sådana begåvningar ärlden skildras på ett annat sätt inom lyriken i en annan skala med kortare utsnitt örfat taren är ständigt närvarande amtidigt har poeter en förmåga att skildra helheten genom delen pars pro toto etonymen kan fung era som en lupp som man skådar världen genom omanen har en helt annan ekonomi än dikten en jag tror trots allt att det finns en hel värld i mina dikter ag tänker inte beskriva den världen för det finns tack och lov inget som tvingar författare att förstå sig på det de själva skapar ZB: Är du en religiös poet? AZ et är inte helt enkelt att svara på ag ser på mig själv som en troende människa och poet men förhoppningsvis en diskret sådan någon som inte skyltar med det ag tyngs av tvivel men jag är en troende människa och poet i den bemärkelsen att jag tror på ett övergripande mysterium att vi lever i förhållande till ett stort mysterium och det gör mig väl en smula kättersk eftersom världsreligionerna har en tendens att tona ner mystiken och berätta exakt hur det förhåller sig istället ör mig personligen är mysteriet och känslan av att det finns något mer grundläggande ag skulle aldrig kalla mig för en katolsk poet eller ens en god katolik men jag söker inte heller efter svar utanför katolicismen som många andra författare gör essutom tror jag att andlighet får ett lite annorlunda uttryck inom lyriken tt vara förälskad i världen är en form av religion et är inget jag föddes med ag är mycket medveten om all den tid det tog mig att utvecklas att lära mig saker förstå mig själv ch nu i vad jag trots allt är tvungen att kalla för en mogen fas av livet är jag förälskad i världen et innebär inte någon blind eller galen förälskelse en jag tillhör den sortens poeter som är förälskade i världen och fascineras av att den finns trots att vi inte är blinda för smärta ondska eller lidande ZB: Kan man kalla omständigheterna kring ditt skapande för typiska för den polska litteraturen? Ett pars pro toto där den polska litteraturen som sådan utgör toto? Du drogs till lyriken och det gjorde även den polska litteraturen i stort. Det därför polskan är en lyrisk stormakt men saknar samma betydelse inom andra litterära genrer AZ: ör närvarande läser jag arcel eich anickis biografi an var den tyska litteraturkritikens överstepräst ör honom består den polska litteraturen uteslutande av lyrik och dessutom av en oö versättlig sådan isst överdriver han en aning men enligt honom det polska dramat och den polska prosan inte bjuder på lika många mästerverk jälvklart tänker han i första hand på romantikens och mellankrigstidens polska poeter ramförallt avgudar han ulian uwim an är extrem i den bemärkelsen att han inte räknar med det som jag ser som den polska litteraturens stora renässans genera tionen som gav oss zeslaw ilosz itold ombrowicz och erzy tempowski iden får utvisa om den generationen kanske inte var mer betydelsefull än våra romantiker en visst generellt sett är det ett faktum att lyriken har fortsatt att dominera yriken och essäistiken ramstående essäer är en relativt ny företeelse i polskan e har sina rötter i tidigt tal specjalnie dumny i coraz bardziej mnie przyciągała poezja gdzie siłą rzeczy program przedstawiania świata zupełnie co innego znaczy hyba że się jest omerem i pisze wielki poemat epicki ale o to dzisiaj trudno i też nie mam takich zdolności o przedstawianie świata jest inne bardziej kameralne i bardziej wycinkowe awsze jest w tym widoczny autor le poeci potrafią pokazać całość pokazując część pars pro toto etonimia to jest taka lupa na świat konomia powieści w porównaniu z ekonomią wiersza to jest coś zupełnie innego le myślę że w moich wierszach jest jakiś świat jaki nie będę opisywał bo na szczęście nikt autora nie zobowiązuje do tego by dobrze wiedział co sam zrobił ZB: Czy jest Pan religijnym poetą? AZ: o jest bardzo skomplikowane ydaje mi się że jestem człowiekiem i poetą religijnym ale dyskretnym bardzo czyli uni kającym za wszelką cenę ostentacji estem kimś kogo dręczą wątpliwości ale jestem człowiekiem i poetą religijnym w sensie przekonania że jest jakaś wielka tajemnica że żyjemy wobec wielkiej tajemnicy co czyni ze mnie praktycznie trochę heretyka ponieważ wielkie religie naszego świata tajemnicę bardzo zmniejszają bo mówią nam dokładnie jak to było ięc dla mnie ta tajemniczość świata i poczucie że jest coś więcej to jedna z rzeczy podstawo wych ie mógłbym powiedzieć o sobie że jestem katolickim poetą czy w ogóle dobrym katolikiem chociaż nie poszukuję sensu życia w innych religiach poza katolicyzmem tak jak wielu ludzi wielu pisarzy drugiej strony zdaje mi się że religijność w poezji może wyrażać sie trochę inaczej niż gdzie indziej akochanie w świecie jest religijnością i to jest coś czego nie miałem od początku mojego pisania awsze myślę o sobie że się długo rozwijałem że musiałem uczyć się różnych rzeczy rozumieć siebie ale w tej postaci powiedzmy dojrzałej w jakiej jestem teraz no nie mogę udawać że nie jestem nie mogę już czekać na jeszcze późniejsze lata to jestem zakochany w świecie ie oznacza to ślepej miłości i cielęcego zachwytu światem ależę do rodziny poetów którzy są zakochani w świecie przeżywają że świat istnieje mimo że absolutnie nie są ślepi na ból zło i cierpienie ZB: Czy Pański los twórczy można traktować jako charakterystyczny dla literatury polskiej. Taki pars pro toto, gdzie literatura polska jest toto. Pana poniosło w stronę poezji i literaturę polską też ponosi w stronę poezji. Dlaczego Polska jest takim imperium poetyckim a w innych rodzajach literackich nie jest tak dobrze. AZ: zytam obecnie autobiografię arcela eich anickiego papieża krytyki niemieckiej la niego w polskiej literaturze jest tylko poezja która jest nieprzetłumaczalna oczywiście trochę przesadza a w powieści ani w dramacie nic takiego nadzwyczajnego nie ma a on naturalnie na myśli romantyków i skamandrytów a najbardziej kocha uwima o jest skrajna opinia ale coś tu jednak jest na rzeczy krajna no bo dla niego skamandryci to ostatnie pokolenie polskich autorów la niego nie istnieje to co dla mnie było wielkim odrodzeniem polskiej literatury pokolenie iłosza ombrowicza i tempowskiego kto wie czy w perspektywie nie zaćmi ono naszych romantyków omimo to faktem jest że wciąż poezja dominuje oezja i esej sej to świeża tradycja z początku XX w poczynając od rzozowskiego erzego tempowskiego atomiast z powieścią nie jest dobrze 13

14 czywiście zawsze znajdzie się kilkanaście doskonałych powie ści a mam taki prywatny pogląd wielka powieść wymaga bezwzględności wobec samych siebie olacy nie umieją siebie bezwzględnie zobaczyć przez to że weszli w taką optykę ofiary że zawsze są ofiarami his torii obojętnie iemców» czy osjan i że to podkopuje powieść dlatego że w powieści wielka powieść narrator musi z niezwykłą wymaga bezwzględnością również siebie oceniać ego nie bezwzględności wobec ma awsze wystawia się rachunek komuś innemu samych siebie. Polacy oni nam to zrobili oezja rządzi się in nie umieją siebie bezwzględnie zobaczyć, nymi prawami utaj nawet brak bezwzglę dności nie daje się we przez to, że weszli w znaki dlatego że poeci częściej zadają sobie taką optykę ofiary, że pytania bardziej siebie kwestionują zawsze są ofiarami ZB: Ale czy nie historii wchodzi tu jeszcze w grę lenistwo albo, nazwijmy to bardziej elegancko, brak czasu, nad powieścią trzeba bardziej popracować, żeby wymierzyć sprawiedliwość widzialnemu światu, a w Polsce dominuje optyka sądu doraźnego... nie brakuje ludzi wykształconych, ale nikt się nawet nie zabiera do wielkich powieści, tkanych jak gobeliny, a gdzie indziej powstają... AZ: ierwszy mój odruch spontaniczny jest żeby się nie zgodzić ZB: a u nas idą na skróty, bo nie chce się niczego oryginalnego robić, najbardziej ambitni siedzą w bibliotece i przepisują, to taka polska dezynwoltura, lekceważenie dla poważnej dyskusji, filozoficznych bezkompromisowych dociekań, pogarda dla myślenia. To przecież było źródłem sławnej polskiej tolerancji, ta tolerancja to było intelektualne lenistwo... AZ: to jest dyskusyjne ale jest sławny list ygmunta rasińskiego do ojca w olsce nie było stosów bo się nikomu nie chciało le jednak myślę że za polską tolerancją stało i coś pozytywnego jakieś poczucie miary humanizmu nowu z drugiej strony w olsce było edwabne i mamy pewien kłopot z przyjęciem do wiadomości takich rzeczy o ale jednak nie mógłbym się zgodzić że to tylko lenistwo sprawiło że nie zapalało się tej zapałki tylko stały za tym inne motywy zresztą stosy w olsce w rzeczywistości były ale dużo mniej niż gdzie indziej ielka powieść europejska dziewiętnastowieczna francuska niemiecka angielska to jest takie rusztowanie filozoficzno zmys łowe polskich powieściach ta warstwa filozoficzna często jest słaba nieobecna le popatrzmy w olsce jest silny esej silna poezja i to są przecież składniki powieści rzecież dobry esej to jest też przecież jakaś tkanka filozoficzna z kolei poezja żyje światłem spostrzeżeń sensualności i to są te składniki które gdyby się złączyły stworzyłyby także i powieść jakichś przedziwnych powodów do tego nie dochodzi ale dlaczego udzie często sta wiają sobie pytania na które nie da się odpowiedzieć och namn som tanislaw rzozowski och erzy tempowski äremot står det inte bra till med romanen isst finns det alltid ett dussin framstående romaner ute in privata åsikt är en att en stor roman kräver en hänsynslöshet i förhållande till sig själv olacker överlag har svårt att inta den hållningen eftersom de tagit på sig en offerroll de har haft historien emot sig oavsett om det nu är ryssen eller tysken man syftar på och det ger en dålig grund för romaner erättaren måste kunna se på sig själv med samma hän synslösa blick som på allt annat et ser vi för lite av an ställer alltid någon annan till svars de gjorde si eller så mot oss oesin följer sina egna regler är ger inte bristen på hänsyn samma negativa effekter eftersom poeter tenderar att ställa sig frågor och att ifrågasätta sig själva ZB: Har det inte att göra med en viss lättja eller mildare uttryckt tidsbrist? Det är ju riktigt tidskrävande att ställa hela den kända världen till svars i romanform och i Polen är ju summariska rätttegångar av samtiden den dominerande uttrycksformen... det saknas inte kunniga människor, men ingen av dem ger sig på den stora romanen som vävs likt en bonad. I andra delar av världen skrivs ju sådana. AZ: nstinktivt vill jag säga emot ZB: Man tar den kortaste vägen utan att åstadkomma något originellt, de mest ambitiösa sitter i biblioteken och skriver av, en sorts polsk nonchalans, en likgiltig hållning mot den stora diskussionen, det filosofiska sökandet, ett förakt för tänkandet. Detta var ju grunden till den berömda polska toleransen, toleransen var en form av intellektuell lättja... AZ: et tål att diskutera å andra sidan har vi ygmunt rasinskis berömda brev till sin far där hans skrev att det saknades kättarbål i olen eftersom ingen orkade bry sig om kättarna en jag tror också att det stod positiva värden bakom den polska toleransen värden som måttlighet och humanism amtidigt så inträffade till exempel pogromen i edwabne också i olen och vi har svårt att ta till oss den sortens händelser ej jag har svårt att gå med på att det bara var lättja som gjorde att man inte tände eld på de där bålen det måste ha funnits andra motiv essutom fanns det kättarbål även i olen men i långt mindre utsträckning än i andra länder en stora europeiska 1800 talsromanen den franska eng elska och tyska har en sorts filosofisk sinnlig konstruktion den polska romanen är den filosofiska stommen oftast svag eller obefintlig en å andra sidan har vi framstående essäer och lyrik och det är ju också viktiga byggnadsstenar i en roman n god essä innehåller ju redan någon sorts filosofisk substans och lyriken lever ju på iakttagelser sinnlighet och det är ju viktiga beståndsdelar i god romankonst sammantaget sett arför det inte blir något bra av det förblir en gåta olk ställer sig ofta frågor som det inte finns något svar på ZB: Vägen mot ett svar är kanske intressantare än slutsatserna? AZ: är har vi ombrowicz gentligen är jag inte så förtjust i hans romaner men han är en gigant till författare rågorna han ställde sig en filosof i författarförklädnad an skrev fenomenalt bra en sann essäist en han saknade berättandets gåva han kunde inte skapa världar där folk levde dog hatade och älskade a han sak nade den förmågan an hade förmågan att ställa väsentliga 14

15 frågor vad är människolivet vad består formen av hur uppstår den en alla de frågorna kom från hjärnan e stora europeiska romanberättarna skapade något annat de skapade fascinerande universa som man inte kunde slita sig från ZB: Hur skulle du förklara den polska lyrikens internationella styrka, både nära och ärran, däribland dina egna dikter? Din popularitet i Tyskland eller Sverige? Vad är det för universella drag i den polska lyriken som gör att den tilltalar läsare i andra kulturkretsar? Vissa element går ju dessutom osvikligt förlorade i översättningen. Varför är polsk poesi en så stark exportvara? AZ: ag har några hypoteser n av dem lånar jag från en vän till mig en amerikansk poet an är av åsikten att attraktionskraften hos den bästa polska lyriken har att göra med poeter med en hung er en andlig metafysisk längtan samtidigt som ödets nycker har gjort att de föds in i ett olyckligt land ett land där historien tap pat fattningen eller som författaren ustaw erling rudzinski formulerade det historien har slitit sig och i det landet tvingas poeterna verka mot sin egen natur e hade föredragit att likt po eten oleslaw esmian röra sig mot osynliga ting men de kan inte på grund av sina högst påtagliga plikter enna längtan efter det eteriska dröjer sig kvar i deras poesi nligt min vän är det kombi nationen av historiens mycket konkreta villkor och denna eteriska längtan som är styrkan i den polska lyriken en polska poesin är kopplad till den europeiska modernis men en rymmer inga stora avsteg från samtidens poetiska huvudströmningar en från och med en viss tidpunkt har den europeiska lyriken dominerats av en ceremoniell rent intellektuell och hermetisk impuls en polska efterkrigspoesin dröjde sig kvar i modernismens kärna det vill säga långtgående konstnärliga ambitioner sökandet efter de starkaste uttrycken och en kompro misslöshet en var inte lika ceremoniell tack vare ett humanistiskt intresse för det världen hade att erbjuda å så sätt kom det herme tiska och högtidliga att brytas även om det finns spår av det ivet blev dominerande n poesi med stora inslag av det konkreta myc ket större än inom an dra poetiska traditio ner a till exempel den franska lyriken som i årtionden levt på det negativa på en känsla av saknad okunnig het och osäkerhet en polska lyriken öppnade sig istället för det kon kreta et kanske var ofilosofiskt av den men man gjorde det utan att frångå de filosofiska frågeställningarna an kan finna en» en stor roman kräver en hänsynslöshet i förhållande till sig själv. Polacker överlag har svårt att inta den hållningen eftersom de tagit på sig en offerroll, de har haft historien emot sig negativ hållning till världen även i den polska lyriken tankar om att vi inte kan förnimma beskriva att vi saknar ett språk men den inställningen är inte dominerande den lever i marginalen olen saknas det dikter om dikter eller dikter om oförmågan att skriva dikter av det slag som man kan hitta i rank ZB: Może ciekawsze jest dochodzenie do odpowiedzi a nie ostateczny wniosek AZ: enomen ombrowicza ja właściwie nie przepadam za jego powieściami a jednak to gigantyczny pisarz pytania jakie zadawał filozof w skórze pisarza fenomenalnie piszący eseista le nie ma tam tego daru powieści stworzenia świata gdzie ludzie żyją umierają nienawidzą się kochają o nie miał tego daru iał dar zadawania istotnych pytań czym jest ludzkie życie co to jest forma jak powstaje ale to są przecież takie mózgowe pytania ielcy opowiadacze powieści europejskiej tworzyli coś innego tworzyli wspaniałe światy d tego nie można się oderwać ZB: Jak by Pan wytłumaczył tę wielką siłę poezji polskiej na świecie, blisko i daleko, również Pańskiej: w Niemczech, w Szwecji. Co jest w poezji polskiej takiego uniwersalnego, co przemawia do ludzi z innego kręgu, jak właśnie Szwedzi albo Niemcy, a jeszcze przecież w przekładzie coś się tam gubi i miesza. Dlaczego poezja to taki dobry towar eksportowy? AZ: a mam kilka hipotez edną jest opinia jednego z moich przyjaciół poety amerykańskiego o co jego najbardziej pociąga w najlepszych wierszach polskich to jest obcowanie z poetami którzy mają apetyty tęsknoty religijne metafizyczne natomiast los sprawił że urodzili się w kraju nieszczęśliwym w kraju w którym historia zwariowała czy jak mówi erling rudziński zerwała się z łańcucha i postępują wbrew sobie bo woleliby jak eśmian iść w stronę tych bytów niewidzialnych ale nie mogą bo mają obowiązki konkretne le ta tęsknota do niewidzialnego utrzymuje się w tej poezji edług niego niezwykłe połączenie konkretności historycznej z tym rodzajem tęsknoty która jest liryzmem to siła polskiej poezji oezja polska jest związana z europejskim modernizmem ie ma tu żadnego wielkiego odejścia od głównych nurtów nowoczesności w poezji le w pewnym momencie w europejskiej poezji zaczął przeważać impuls czysto celebralny mózgowy hermetyczny oezja polska po drugiej wojnie pozostając w głównym nurcie modernizmu tzn mając wielką ambicję artystyczną szukając ekspresji najsilniejszej i nie idąc na żadną łatwiznę poetycką jednak odeszła od tej celebralności dzięki humanistycznemu zainteresowaniu tym co było w świecie zyli ten impuls zbyt hermetyczny zbyt celebralny został złamany chociaż nie do końca wykorzeniony rzeważyło życie poezja z ogromnymi dawkami konkretu większymi niż inne poezje np poezja francuska żyje w ostatnich kilkudziesięciu latach negatywnością poczuciem braku niewiedzy niepewności poezji polskiej dokonało się otwarcie oczu na konkret co jest niefilozoficzne ale bez odejścia od pytań filozoficznych w polskiej poezji się zdarza negatywizm że nic nie potrafimy dostrzec opisać bo nie mamy języka ale to nie przeważa to jest margines nie ma jak w poezji francuskiej wierszy o wierszach czy raczej o niemożności pisania wierszy olsce nie ma głodu języka jest wielka łapczywość wobec świata ZB: Jak polityka wchodzi w wiersz? Wiersz Małpy z tomu Płótno z 1990 roku można by wydrukować dzisiaj w gazecie codziennej, niemal jak komentarz. Czy polityka interesuje Pana i uważa Pan, że to dobry temat do wiersza, czy też to tak samo wchodzi do poezji. A po drugie, czy w ogóle ma sens poezja polityczna w sytuacji, w jakiej żyjemy dzisiaj kiedy nie ma 15

16 Foto: Ignacy Skwarcan ograniczeń w politycznym działaniu i wypowiadaniu się? AZ: a zaczynałem od pisania wierszy które były dosyć polityczne oja młodość poetycka to była młodość polityczna idziałem sens poezji politycznej która broni przyzwoitości atakuje niego dziwość historii poezji widać że polityka bardzo często wchodzi w poezję bsolutne odgraniczenie że z jednej strony jest poezja czysta a z drugiej polityczna jest dosyć późne tak gdzieś od allarmégo druga połowa XIX w oeci łacińscy pisali wiersze polityczne ante był poetą politycznym radycja poezji interweniującej w sprawy polityczne jest bardzo czcigodna i nie ma powodu żeby to wygasło całkowicie kłopot tylko z taką małą grą demokratyczną która czyni życie lepszym bo nie boimy się tyrana że nas o świcie do obozu koncentracyjnego wezmą tóż nie woli no może nie wszyscy ale ja wolę ten świat demokratyczny le on nie jest patetyczny on nie ma tego co by go wprowadzało do sztuki w sposób bezpośredni le poezja to jest takie czuwanie nad światem jeżeli się czuwa nad światem to jest też w tym element reakcji na politykę o co się dzieje w olsce w tej chwili to nie są ciężkie czasy ale nieprzyjemne dyby jednak nadeszły ciężkie czasy to teraz zmieniły się moż liwości publikacji jest internet olsce nie mamy doświad czenia co by to znaczyło przy tych nowych technologiach być dysydentem rawdopodobnie znaczenie słowa dysydent by się zmieniło przez nową technologię ZB: Wielu krytyków wskazuje na Pańskie pokrewieństwo poetyckie z Miłoszem. Podobny nieraz sposób budowania obrazu, nastroju i hieratyczność. Czy Pan przyznaje się w ogóle do takiego pokrewieństwa? AZ: wszem ale nie jestem hieratyczny am poczucie że należę do tej samej co iłosz rodziny poetów est on wielkim stryjem mojej rike olen törstar man inte efter ett språk där är man hungrig på världen ZB: Hur kommer politiken in i dikten? Dikten Aporna från diktsamlingen Duken (1990) skulle man kunna publicera i morgon som en kommentar till den rådande politiska situationen. Är du intresserad av politik? Anser du att den är ett bra ämne för poesi eller kommer den i dina dikter av sig själv? Finns det någon mening med en politisk lyrik när det inte längre finns några begränsningar av yttrande- och handlingsfriheten? AZ: ag började skriva dikter som var rätt så politiska in poetiska ungdom var en politisk ungdomstid ag såg ett syfte i en politisk lyrik som försvarande det anständiga och kritiserade det ovär diga er man på lyriken historiskt märker man att politiken är ett ofta» I Polen törstar man inte efter ett språk där är man hungrig på världen. återkommande tema n absolut avgränsning mellan en ren poesi och en politisk dito kommer sent någonstans kring allarmé under andra halvan av 1800 talet e latinska poeterna skrev politisk poesi ante var en politisk poet et finns en stolt tradition av dikter som ger sig på politiska frågeställningar och det finns ingen anledning att låta den traditionen dö ut men den har svårare att frodas i ett demokratiskt spelrum där man inte är lika rädda för att tyrannens utsända ska komma och hämta en till ett koncentrationsläger i gryningen n sådan verklighet är inte på liv och död på samma sätt et saknas något som skulle ge 16

17 den en omedelbar och naturlig plats inom konsten en om man är vaksam på omvärlden kommer man även att reagera politiskt olen har vi knappast svåra tider för närvarande men nog så obehagliga ch skulle det bli svåra tider igen så har ju publiceringsformerna förändrats u finns internet olen har vi ingen erfarenhet av att vara dissident med denna nya teknik ag tror rent av att bety delsen av ordet dissident kan komma att ändras genom den nya tekniken ZB: Många kritiker ser en likhet mellan din och Czesław Miłosz poesi: ett liknande sätt att måla upp bilder och stämningar, samma sorts värdighet. Håller du med om en sådan släktskap? AZ: isst men jag är inte värdig på det sättet ag har en känsla av att jag och iłosz tillhör samma familj av poeter an är mina dikters stora farbror ågon far har de aldrig haft a han skulle kunna vara deras farbror värt emot det du antyder har jag en känsla av att jag skiljer mig mycket från honom ag tror att jag har ett annat röstläge att jag är främmande för den sortens majestä tiska värdighet att jag inte strävar efter stora poetiska formler att min värld är lite anspråkslösare isst har vi sökt efter snarlika saker vår andlighet är till exempel besläktad men vi använder oss av helt olika poetiska register ag har en känsla av att jag är lite mer tillfreds med det moderna än vad iłosz var ör övrigt började jag läsa honom ganska sent örst kom ożewicz en vad vet man egentligen helt säkert om sig själv ZB: Jag slås av din inställning till din hemstad som i det här fallet inte är L viv, där du levde en så kort del av ditt liv, utan Gliwice. Under ditt senaste framträdande i Stockholm läste du en dikt om Gliwice som du beskrev som en obetydlig och smutsig håla och din översättare Anders Bodegård instämde och berättade att han knappt hade kunnat sova när han var där. Tadeusz Rożewicz bodde ju i Gliwice fastän han ursprungligen kom från Radomsko, så någon form av lyriska spår bör det ju finnas i staden. Men det är inte ofta du återvänder dit, inte heller i dina dikter. I en av dina senare diktsamlingar ställer du dig den retoriska frågan: varför växte jag upp i skuggan av skorstenar istället för i skuggan av skogen? AZ: en jag återvänder ju trots allt kanske inte till min hemstad men till min barndom et är två olika saker även om de brukar överlappa varandra i blir ju förälskade i våra hemstäder som barn de är vår första upplevelse av verkligheten in erfarenhet är lite tvetydig ag identifierar mig inte till fullo med min hemstad liwice samtidigt som jag identifierar mig med min barndom arndomen är en skattkammare av upplevelser och upptäckter för var och en av oss ag har insett att jag skrivit en hel del dikter om liwice ag kanske ska samla dem i en separat volym någon dag ZB: Tack för samtalet. poezji ojca nie miałem tak jest moim stryjem a mam poczucie wbrew ańskiej sugestii że jestem inny że mój głos jest niższy obca jest mi hieratyczność nie dążę do wielkich formuł poetyckich mój świat jest skromniejszy wszem pewien kierunek dociekań np typ religijności mamy podobne ale to jest inny rejestr nie się wydaje że ja się mniej buntuję przeciwko nowoczesności niż iłosz iłosz pojawił się zresztą późno u mnie pierwszy był chyba óżewicz resztą co można wiedzieć o samym sobie bardzo niewiele» W Polsce nie ma głodu języka, jest wielka łapczywość wobec świata ZB: Uderzył mnie Pański stosunek do swojej małej ojczyzny, którą nie jest Lwów, bo Pan tam nie mieszkał prawie wcale, tylko Gliwice. Podczas wieczoru autorskiego w Sztokholmie czytał Pan swój wiersz o tych Gliwicach, jako o podrzędnej dziurze, a wtórował Panu tłumacz Anders Bodegård. To on powiedział, że był kiedyś w Gliwicach i w ogóle tam nie mógł spać. W Gliwicach mieszkał Tadeusz Różewicz, chociaż był z Radomska, więc jakiś ślad poetycki w Gliwicach też jest. Ale nie powraca Pan chętnie, nawet poetycko, do tej swojej małej ojczyzny. W jednym z nowszych wierszy zadaje Pan pytanie retoryczne: dlaczego ja dojrzewałem w cieniu kominów a nie w cieniu lasu? AZ: a wracam jednak może nie tyle do mojej małej ojczyzny tylko do mojego dzieciństwa a to są dwie różne rzeczy chociaż na ogół się pokrywają bo zakochujemy się w tych małych ojczyznach właśnie w dzieciństwie to jest to pierwsze przeżycie rzeczywistości oja sytuacja jest trochę niejednoznaczna nie do końca się utoż samiam z liwicami ale do końca utożsamiam się ze swoim dzie ciństwem o dzieciństwo dla każdego jest skarbnicą przeżyć odkryć a uświadomiłem sobie że napisałem dużo wierszy o li wicach oże je kiedyś zbiorę w osobny tomik ZB: Dziękuję za rozmowę. Adam Zagajewski urodził się 21 czerwca 1945 w byłym polskim Lwowie (teraz Lviv, Ukraina) a dorastał w byłym niemieckim Gleiwitz (teraz Gliwice, Polska). Debiutował jako poeta w 1972 r. W 1976 został obłożony zakazem druku, który uchylono w Wyjechał w tym czasie do Paryża a obecnie mieszka znowu w Polsce. Wydał tomiki poezji: Komunikat 1972, Sklepy mięsne 1975, List. Oda do wielości 1983, Jechać do Lwowa 1985, Płótno 1990, Ziemia ognista 1994, Trzej aniołowie 1998, Pragnienie 1999, Powrót 2003, Anteny Także trzy powieści i kilka tomów esejów. Adam Zagajewski föddes 21 juni 1945 i före detta polska Lwów (nu Lviv, Ukraina), uppväxt i före detta tyska Gleiwitz (nu Gliwice, Polen). Debuterade som poet Hans böcker belades med publiceringsförbud 1976 vilket hävdes Han flydde till Paris 1981 men bor nu åter i Polen. Bibliografi (utgivet på svenska): Ode till mångfalden och andra dikter 1987, Solidaritet och ensamhet 1988, Två städer 1991, Elektrisk elegi och andra dikter 1993, Törst Fick Tomas Tranströmerpriset år

18 Adam Zagajewski ELIADE Rumunia melancholia dalekie wyprawy pieszo lub kajakiem burza na unaju mogła zakończyć się tragicznie potem podróż do ndii izbona ondyn wreszcie aryż rue aneau i hicago hciał być jak udda lub okrates wyprowdzić nas z piwnic historii skro bogów zaklinał naucz mnie śmiać się wesoło skro bogów poderwij na równe nogi znużonych uchodźców z ołdawii niech tańczą niech zapomną o zniszczonych domach o powodzi o grobach ydzi nie bójcie się już prześladowań czeka was chwila zachwytu szczęście skro bogów uwolnij nas od trywialnej tyranii nowoczesnych eronów i yberiuszy powietrze otwórz śluzy magii rzecież nawet małe przedmioty agrafki rzemyki grzebienie znają smak wieczności zyż archeologowienie nie znajdują ich w prochu i glinie gdzie leżą spokojnie jakby były śnione przez wielkich malarzy ensjonariusze tego stulecia czy nie wiecie że wszędzie tlą się płomyki radości a dobre duchy idą za nami na palcach i niewidzialne ich serca biją lekko jak młoteczki w arii ozarta istoryk religii napisał o nim ioran nie umie się modlić bawienie to wysoka fala ślepa uderzająca o piaszczysty brzeg jeżeli jest brzeg ocean czarny obłok i księżyc gubernator nieba emony uropy schodniej które go tak pasjonowały przyszły na jego pogrzeb na amerykańskim cmentarzu i śmiały się niesłyszalnie z podziwem Rumänien melankoli ärran turer till fots och i kanot en storm på onau kunde ha slutat tragiskt sedan resan till ndien issabon ondon så småningom aris rue aneau och hicago an ville vara som uddha och okrates kunna leda oss ut ur historiens källarvalv gudagnista besvor han lär mig att skratta glatt gudagnista få dem på fötter de utmattade flyktingarna från oldavien så de kan dansa glömma de raserade hemmen översvämningarna gravarna udar frukta inte längre förföljelserna nu väntar er en tid av hänförelse och lycka gudagnista befria oss från det triviala tyranniet från alla nutida ero iberius o luft öppna magins slussar y även de små föremålen säkerhetsnålarna skoremmarna kammarna vet hur evigheten smakar e upphittas ju av arkeologer i stoft och lera där de ligger så lugnt som om de funnits i stora målares drömmar i gäster detta sekel vet ni inte att överallt pyr glädjens lågor och goda andar går bakom oss på tå och deras osynliga hjärtan slår lika lätt som pianohamrarna i en ozartaria eligionshistorikern om honom skrev ioran kan inte bedja rälsningen är den höga vågen som slår blint mot sandstranden om det finns strand ocean svart moln och måne en guvernör i himlen steuropas demoner som fascinerade honom så bevistade hans begravning på den amerikanska kyrkogården och skrattade ohörbart i beundran rzekład versättning nders odegård 18

19 Arthur Sehn RumänienRumunia 1 stycznia 2007 umunia razem z ułgarią zostanie no wym państwem członkowskim nii uropejskiej najomość tego kraju w świadomości przeciętnego mieszkańca UE jest delikatnie mówiąc bardzo skromna rzez dziesięciolecia umunia oddzielona była od achodu podwójną kurtyną ako jeden z krajów wrzuconych do wspólnego worka bloku wschodniego wyróżniała się wpraw dzie swoistą autonomią w polityce zagranicznej flirtując z hinami i lbanią równocześnie był to kraj terroryzowany i odizolowany od kontaktów z resztą uropy wschodniej i zachodniej przez tajną policję ecuritate której ponura sława dorównywała enerdowskiej tasi asze wiadomości o umuni są z reguły wyrywkowe i frag mentaryczne raczej przelotne spotkania niż długotrwała znajomość ojedynczy umuni trafiają do naszej świadomości przy okazji zainteresowania jakimś konkretnym tematem ugene onesco do zainteresowanych teatrem adia omaneci czy lje astase do fanów sportu wreszcie król komunizmu dyktator icolae eaus escu którego sfilmowane rozstrzelanie w 1989 roku obiegło telewizje świata pokazując przy okazji czego uniknęły inne kraje bloku d jakiegoś czasu umunia próbuje zasistnieć na rynku turystycznym jako cel wyjazdów wypoczynkowych nad orze zarne ale jak na razie wyprzedza ją w popularności ułgaria łaśnie zachodni rejon orza zarnego rym udziak i obrudża ewastopol dessa onstanca i urgas jest w uropie jednym z najbardziej zapoznanych ewnie dlatego w lansowaniu czarnomorskich kurortów używa się często i zupełnie niepotrzebnie Den 1 januari 2007 blir umänien tillsammans med ulgarien nya medlemsländer i uropeiska unionen unskaperna om umänien är med förlov sagt mycket ringa i den genomsnitt ligen EU invånarens medvetande nder årtionden var umänien avskilt från väst av en dubbel ridå om ett av länderna under det gemensamma namnet östblocket utmärkte sig umänien vis serligen genom en speciell utrikespolitisk autonomi och flirtade med ina och lbanien medan det samtidigt var ett land som terroriserades och isolerades från resten av uropa både st och ästeuropa av den hemliga polisen ecuritate vars dystra rykte var fullt jämförbart med tasis i sttyskland åra kunskaper om umänien är som regel slumpmässiga och fragmentariska snarare flyktiga möten än någon långvarig bekantskap nstaka rumäner etsar sig fast i vårt medvetande på grund av ett intresse för något konkret ämne ugène onesco hos de teaterintresserade adja omineci eller lie astase hos de sportintresserade och slutligen kommunismens kung dikta torn icolae eaus escu vars filmade arkebusering 1989 spreds via teve världen över och samtidigt visade vad andra länder i blocket hade sluppit undan edan en tid försöker umänien hitta sin plats på turistmark naden som ett charterresemål vid varta havet men än så länge går ulgaren om umänien i popularitet aktum är att den västra delen av varta havet rim udjak och obrogea evastopol dessa onstanta och urgas är en av de mest förbisedda i uropa äkert är det därför man i lanseringen av turistmålen vid varta havet ofta och helt i onödan använder sig av fullständigt 19

20 idiotycznych metafor w stylu rumuńska iviera zy nie lepiej brzmi rumuńska nazwa orza zarnego area eagră Rumuni i rumuński od wględem liczby ludności umunia jest średnim krajem euro pejskim i liczy 22 miliony mieszkańców o połowę mniej niż olska i iszpania ale ponad dwa razy więcej niż np elgia zechy czy zwecja rankingu liczby ludności nowej unii umunia uplasuje się na siódmym miejscu i można się spodziewać że prędzej czy później upomni się o proporcjonalną liczbę głosów w nii onad 10 procent ludności umunii stanowią mniejszości narodowe i etniczne ajliczniejszą grupę spośród nich stanowią ęgrzy ok 1,5 miliona i omowie ponad 0,5 miliona ielu umunów mieszka też poza granicami umunii najwięcej w epublice ołdawii ok 3 milionów i w krajach zachodnich iczebność rumuńskiej diaspory jest podobnie jak w przypadku polskiej trudna do ustalenia ochodzący od łaciny język rumuński jest jedynym w tej części uropy językiem romańskim odróżnieniu od pokrewnych zachodnich języków romańskich rumuński zawiera najwięcej zapożyczeń nie z języków germańskich jak np włoski czy fran cuski ale z języków słowiańskich greckiego i tureckiego d mianą rumuńskiego uznawaną na ogół za osobny język jest arumuński używany przez kilkaset tysięcy ludzi w recji lbanii acedonii i ułgarii rzynależność językowa do romańskiej sfery kulturowej jest dla umunów sprawą dużej wagi swoistej nobilitacji umuni to trady cyjni i konsekwentni frankofile często też frankofoni rzeko nało się o tym w latach późnego komunizmu wielu podróżujących z ościennych krajów bloku wschodniego bezskutecznie próbując rozmawiać z umunami po rosyjsku mimo wielu uprzedzeń swoistą lingua franca loku wschodniego agadywani rozkładali z reguły bezradnie ręce odpowiadając w jedynym znanym sobie obcym języku po francusku ztandarowym przykładem i produktem ścisłych związków umunów z kulturą francuską jest rumuńsko francuski drama turg współtwórca teatru absurdu ugène onesco ochodzenia rumuńsko francuskiego urodzony we rancji wychowany w umunii mieszkał i tworzył w rumuńskiej kolonii w zielnicy acińskiej w aryżu Historia krajów rumuńskich hoć umuni wywodzą swoją historię od starożytnych miesz kańców rzymskiej prowincji acji to państwo rumuńskie ist nieje od niedawna jednoczenie krajów zamieszkałych przez umunów rozpoczęło się podobnie jak w przypadku łoch i iemiec dopiero w XIX wieku a zakończone zostało dopiero w wieku XX skład współczesnej umunii wchodzi w całości lub częściowo pięć krain historycznych ołoszczyzna ołdawia iedmiogród anat i obrudża ażda z nich reprezentowana jest przez swój symbol w godle państwowym umunii rzyjrzyjmy się bliżej tym krainom i ich historii Wołoszczyzna ołoszczyzna to jeden z dwóch razem z ołdawią regionów założycielskich nowożytnej umunii udność obu krain jest w zdecydowanej większości rumuńskojęzyczna i prawosławna a idiotiska metaforer i stil med rumänska ivieran åter inte det rumänska namnet på varta havet bättre area eagră Rumäner och det rumänska fråga om befolkningsmängd är umänien ett medelstort eu ropeiskt land med sina 22 miljoner invånare hälften av olens eller paniens invånarantal men drygt två gånger fler än i elgien jeckien och verige umänien placerar sig på sjunde plats be träffande folkmängd i det nya EU och man kan förmoda att landet förr eller senare kommer att kräva sitt proportionella antal röster i unionen er än 10% av umäniens befolkning utgörs av nationella och etniska minoriteter en största gruppen bland dessa är ungrare ca 1,5 milj och romer drygt 0,5 milj ånga rumäner är bosatta utanför landets gränser flest i oldavien ca 3 milj och i USA och ästeuropa ur många den rumänska diasporan omfattar är liksom i olens fall svårt att fastställa umänska språket härstammar från latin och är det enda romanska språket i denna del av uropa ill skillnad från när besläktade västromanska språk har rumänskan flest låneord från slaviska språk grekiska och turkiska inte från germanska språk som t ex italienskan och franskan har n variant av rumänska som i allmänhet erkänns som ett eget språk är arumänska som talas av hundratusentals människor i rekland lbanien akedonien och ulgarien en språkliga tillhörigheten till den romanska sfären är av stor vikt för rumäner en speciell upphöjelse umäner är traditionella och konsekventa frankofiler ofta även frankofoner et blev många resenärer från angränsande länder i östblocket varse un der slutet av kommunisttiden när de utan framgång försökte tala ryska med rumäner trots många fördomar rena lingua franca i östblocket är de blev tilltalade slog de som regel hjälplöst ut med händerna och svarade på det enda främmande språk de kunde franska tandardexemplet på och produkten av de täta banden mel lan umänien och den franska kulturen är den rumänsk franska dramatikern och medskaparen av absurd teater ugène onesco ed rumänsk fransk bakgrund född i rankrike uppvuxen i u mänien bodde han och var verksam i uartier atin i aris De rumänska ländernas historia rots att rumänernas historia härrör från antikens invånare i den romerska provinsen akien så har den rumänska staten inte existe rat länge nandet av de länder som beboddes av rumäner inleddes liksom i fallet med talien och yskland först på 1800 talet och avslutades på 1900 talet det moderna umänien ingår i sin helhet eller delvis fem historiska länder alakiet oldavien ranssylvanien anatet och obrogea lla finns representerade i umäniens riksvapen åt oss ta en närmare titt på dessa länder och deras historia Valakiet alakiet rum ara omâneasca alahia är tillsammans med oldavien en av de två regioner som grundlade det antika umä nien en rumänsktalande ortodoxa befolkningen i de båda län derna är i klar majoritet alakiet ligger landets administrativa kulturella och finansiella centrum huvudstaden ukarest rum ucuresti med sina två miljoner invånare 20

21 oldavien och alakiet som styrdes av vojvoder och ibland var självständiga men oftast under någon annans förmyndarskap ut gjorde under några sekler en gränsregion mot smanska riket samt mot ngern och olska samväldet senare sterrike och yssland åda länderna hörde definitivt till den bysantinska kulturkretsen och traditionen et grekiska inflytandet under 1700 talet var så betydande att grekerna dominerade i de båda furstendömenas ekonomiska sociala religiösa och politiska liv e första stegen på vägen mot att skapa ett modernt umänien togs som en rumänsk reaktion på det grekiska inflytandet umänien var det första landet på alkan som bildades av länder som dragit sig ur det smanska riket enligt dåvarande terminologi uropas sjuke man r 1859 ingick oldavien och alakiet en personalunion som under de följande åren omvandlade till en realunion vilken 1862 upphörde i och med att båda länder formell bildade furstendömet umänien ill följd av kriget 1877 blev umänien helt självständigt från urkiet rins arol från dynastin ohenzollern igmaringen besteg tronen och kröntes 1881 till kung ttlingar till arol innehade umäniens tron fram till 1947 Moldavien u för tiden är det historiska oldavien rum oldova delat ungefär till hälften mellan umänien och den självständiga repu bliken oldavien tidigare en av sovjetrepublikerna en västra delen av oldavien var från början på 1300 talet en beståndsdel i umänien e största städerna i västra oldavien är uceava och assy rum asi östra oldavien ligger staden ighina mer känd under det turkiska namnet ender där arl XII s berömda kalabalik ägde rum efter nederlaget vid oltava å år 1711 var oldavien och ender vid floden nestr en del av smanska riket eller urkiet som det också om än felaktigt kallas illsammans med angränsande områden bildades essarabien av det historiska oldaviens östra del som yssland annekterade på 1800 talet umänien å sin sida strävade efter att återfå östra oldavien nder 1900 talet gick essarabien flera gånger från hand till hand 1918 erövrat av umänien och 1940 annekterat av ovjetunionen enligt olotov ibbentrop pakten om en konse kvens anslöt sig umänien 1941 till kriget mot ovjet och återtog på nytt östra oldavien det av rumänska trupper ockuperade området öster om nie str kallat ransnistrien mördades hundratals judar och romer varav många hade deporterade från det då rumänska essarabien och ukovina en dåvarande rumänska regeringen bär ansvaret för att judar och romer mördades aradoxalt nog överlevde majoriteten av judarna från förkrigsrumäniens områden och emigrerade efter kriget till srael r 1944 ockuperade öda ar mén återigen essarabien från vilket sovjetrepubliken oldavien återigen avskiljdes själva oldavien rådde kommunism under de närmaste årtiondena värt emot vad som förväntades förenades inte sovjetrepubliken oldavien och umänien efter ovjetunionens fall den folkom röstning som genomfördes 1994 var en överväldigande majoritet emot ett enande med umänien et till största delen rumänskta lande oldavien förblev en oberoende stat som styrs från hiqiniu rum hisinau av före detta mer eller mindre reformerade kom munister och lider av den troligen största fattig ołoszczyźnie leży centrum administracyjne kulturowe i finan sowe kraju stolica dwumilionowy ukareszt ządzone przez hospodarów ołdawia i ołoszcyzna czasami niezależne częściej pod obcą kuratelą stanowiły prze kilka stu leci region graniczny mperium smańskiego oraz ęgier i zecz pospolitej później ustrii i osji bie krainy należały zdecydo wanie do kręgu kultury i tradycji bizantyjskiej pływy greckie w XVIII wieku były tak znaczne że recy dominowali życie go spodarcze społeczne religijne i polityczne obu hospodarstw re akcji rumuńskiej na wpływy greckie wzięły początek pierwsze kroki na drodze do stworzenia nowoczesnej umunii umunia była pierwszym krajem stworzonym na ałkanach z krajów cofającego się mperium smańskiego w ówczesnej terminologii chorego człowieka uropy 1859 r ołdawia i ołoszczyzna zostały połączone unią personalną przekształconą w następnych latach w unię realną zakończoną w r 1862 formalnym połączeniem obu państw w sięstwo umunii wyniku wojny w roku 1877 umunia uzyskała pełną niepodległości od urcji a tronie zasiadał wtedy książę arol I z dynastii ohenzollern igmaringen koronowany w 1881 roku na króla otomkowie arola zasiadali na tronie umunii do roku 1947 Mołdawia spółcześnie historyczna ołdawia rum oldova podzielona jest mniej więcej pół na pół między umunię i niepodległą byłą republikę związkową ZSRR epublikę ołdawii achodnia część ołdawii była od początku w XIX wieku częścią składową umunii ajwiększe miasta zachodniej ołdawii to uczawa rum uceava i assy e wschodniej ołdawii leży miasto ighina bardziej znane pod turecką nazwą ender po polsku endery gdzie odbył się słynny kalabalik arola XII tedy w 1711 roku ołdawia i leżące nad niestrem endery były częścią mperium smańskiego czyli potocznie choć niezbyt poprawnie urcji schodnią część historycznej ołdawii zaanektowała w XIX wieku osja i utworzyła z niej i z sąsiednich terenów gubernię esarabii umunia z kolei dążyła do odzyskania wschodniej oł dawii XX wieku esarabia przechodziła kilkakrotnie z rąk do rąk w 1918 r zajęta przez umunię w 1940 r według ustaleń paktu ibbentropp ołotow zaanektowana przez ZSRR kon sekwencji w roku 1941 umunia przyłączyła się do wojny ze wiązkiem owieckim i ponownie zajęła wschodnią ołdawię a okupowanym przez wojska rumuńskie obszarze na wschód od niestru tzw ransnistrii ze stolicą w dessie wymordowano kilkaset tysięcy ydów i omów wielu deportowanych z ru muńskiej wtedy esarabii i ukowiny wczesny rząd rumuński ponosi za to odpowiedzialność aradoksalnie większość ydów z obszaru przedwojennej umunii przeżyła i wyemigrowała po wojnie do zraela 1944 roku rmia zerwona wróciła do esarabii z której ponownie wyodrębniono ołdawską SRR samej umunii zapanował na najbliższe dziesięciolecia komunizm brew oczekiwaniom po rozpadzie ZSRR nie nastąpiło połą czenie epubliki ołdawii z umunią przeprowadzonym w 1994 roku referendum zdecydowana większość opowiedziała się przeciwko zjednoczeniu z umunią większości rumuń skojęzyczna oldova pozostaje niezależnym państwem rządzo nym z iszyniowa rum hisinau przez byłych mniej lub 21

22 bardziej zreformowanych komunistów cierpi najgorszą chyba w uropie biedę i korupcję tabilności zagraża też tlący się ciągle konflikt z popieranymi z osji separatystami z addniestrza Siedmiogród iedmiogród ransylwania węg rdély rum ransilvania rdeal różni się wyraźnie od ołdawii i ołoszczyzny od których oddzielony jest naturalną barierą południowych arpat redniowieczna nazwa iedmiogród w niemieckim orginale ibenbürgen oznaczała krainę siedmiu miast założonych przez niemieckich osadników tzw asów siedmiogrodzkich raina ta ma zupełnie odrębną historię ponieważ przez tysiąc lat od począt ków XI do początków XX wieku znajdowała się pod panowaniem węgierskim ęgrzy pozostawali u władzy jako warstwa rządząca gdy iedmiogród był częścią rólestwa ęgier autonomicznym księstwem pod zwierzchnością turecką pod rządami austriackimi czy wreszcie węgierską częścią ustro ęgier węgierskiego rodu władców siedmiogrodzkich pochodził król olski tefan atory radycyjnie multietniczny iedmiogród był krainą w której wę gierscy i niemieccy katolicy i protestanci szlachta i mieszczanie umieli dojść do porozumienia udność prawosławna rumuń skojęzyczna przede wszystkim chłopi w prawach swych była jed nak mocno ograniczona odobnie jak na polskiej krainie droga do nobilitacji prowadziła przez przyjęcie religii kultury i języka elity w zeczpospolitej polskiej w iedmiogrodzie węgierskiej umuni stanowią dziś największą grupę 75% siedmiomilio nowej ludności regionu ale mieszka tu nadal pokaźna mniejszość węgierska 20% dwóch siedmiogrodzkich okręgach ęgrzy stanowią większość mieszkańców odróżnieniu od prawosławnej ołdawii i ołoszczyzny iedmiogród ma wysoki odsetek kato lików rzymskich i greckich unitów i protestantów iedmiogród wszedł w skład umunii dopiero po wojnie świa towej w której ęgry należały do wielkich przegranych westia przynależności iedmiogrodu i losu tamtejszych ęgrów był przez lata kością niezgody w stosunkach rumuńsko węgierskich awet dziś kwestia węgierska w iedmiogrodzie podnoszona jest w udapeszcie raczej jednak w kategoriach praw tamtejszej mniejszości niż roszczeń terytorialnych wobec umuni latach 50 tych węgierska część regionu miała zagwarantowaną autonomię później jednak ograniczoną i zlikwidowaną a rządów eaus escu prowadzona też była tzw sprzedaż asów siedmiogrodzkich do iemiec zamian za opłatę uiszczaną w twardej walucie przez RFN władze zezwalały na wyjazd określonej liczbie iemców ziś w umunii pozostało niewielu iemców stanowią oni ok 0,3% ludności kraju wie mniejsze krainy historyczne współczesnej umunii to anat i obrudża bie podzielone są między umunię i kraje sąsiednie Dobrudża obrudża rum obrogea to dawna turecka prowincja u wyb rzeży orza zarnego podzielona dziś między umunię i uł garię ółnocna większa część obrudży należy do umunii raina była przedmiotem sporu rumuńsko bułgarskiego w okre sie międzywojennym cała obrudża północna i południowa należała do umunii o I wojnie światowej nastąpiły bowiem złote czasy dla domen och korruptionen i uropa tabiliteten är också hotad av ständigt pyrande konflikter med separatister från ransnistrien understödda av yssland Transsylvanien ranssylvanien ung rdély rum ransilvania rdeal skiljer sig markant från oldavien och alakiet från vilka det är avskiljt av den naturliga barriär som utgörs av södra arpaterna et med eltida tyska namnet iebenbürgen betyder de sju städernas land täderna grundades av tyska nybyggare s k siebenbürgensachsare andet har en helt separat historia eftersom det under tusen år från början av 1000 talet till början på 1900 talet befann sig un der ungersk herravälde ngrarna innehade makten i egenskap av regerande skikt under ranssylvaniens tusenåriga historia som en del av kungariket ngern som ett självständigt furstendöme under turkisk överhöghet under österrikisk kontroll och slutligen som en ungersk del av dubbelmonarkin sterrike ngern en polske kungen tefan atory härstammar från den ungerska härskarätten från ranssylvanien et traditionellt sett multietniska ranssylvanien var ett land där ungerska och tyska katoliker och protestanter adel och borgare kom väl överens en ortodoxa rumänskspråkiga delen av befolk ningen som huvudsakligen utgjordes av bönder var dock kraftig begränsad i sina rättigheter iksom i det polska kraina gick vägen till framgång genom elitens religion kultur och språk i olska samväldet var adeln polsk och i ranssylvanien ungersk umäner utgör i dag den största befolkningsgruppen 75% i regionen men här bor alltjämt en betydande ungersk minoritet 20% två regioner i ranssylvanien är ungrarna i majoritet ill skillnad från det ortodoxa oldavien och alakiet har ranssyl vanien en hög andel romerska och grekiska katoliker uniater och protestanter ranssylvanien kom att ingå i umänien först efter första världs kriget i vilket ngern hörde till de stora förlorarna rågan om ranssylvaniens tillhörighet och den ungerska minoritetens öde var genom åren ett tvistefrö i de ungersk rumänska relationerna ill och med idag står den ungerska frågan på dagordningen i udapest men snarare beträffande den ungerska minoritetens rättigheter än territoriella anspråk gentemot umänien nder femtiotalet hade den ungerska delen av regionen garanterat självstyre som dock senare begränsades och upphävdes nder eaus escutiden genomfördes även en försäljning av siebenbür gensachsare till ästtyskland i utbyte mot betalning i hårdvaluta lät makthavarna ett bestämt antal tyskar lämna landet dag finns inte många tyskar kvar i umänien de utgör ca 0,3% av invånar antalet vå mindre historiska länder som hör till dagens umänien är anatet och obrogea som båda är delade mellan umänien och dess grannländer Dobrogea obrogea bul obrudzja är en gammal turkisk provins vid varta havet som idag är delad mellan umänien och ulgarien en norra större delen hör till umänien andet har varit föremål för tvister mellan umänien och ulgarien och under mellankrigsperioden hörde hela obrogea både norra och södra delen till umänien fter första världskriget kom nämligen en guldålder när det gäll 22

23 de umäniens territoriella anspråk sterrike ngern ulga rien och yssland som besegrats i kriget tvingades återge umä nien omtvistade territorier sterrike fick återlämna ukovina ngern anatet och ranssylvanien yssland essarabien och ulgarien fick lämna ifrån sig obrogea et nya stora umänien var dock omgivet av fiender som bara väntade på ett tillfälle att återkräva de förlorade områdena och umänien sökte stöd i en allians med rankrike tt naturligt steg var också att närma sig olen som befann sig i en liknande situation en polsk rumän ska vänskapen spelade ingen avgörande roll i de båda ländernas öde r 1939 gjorde dock vänskapen det möjligt för andra polska republikens makthavare att undgå tysk eller sovjetisk fångenskap genom att den 17 september ta sig över gränsen i aleszczyki för att därefter interneras i det vänskapligt sinnade men då neutrala umänien r 1947 återställdes den rumänsk bulgariska gränsen från 1918 i obrogea och en utväxling av befolkningen genomfördes mellan de båda länderna obrogea var och är alltjämt ett rumänskt föns ter mot världen är ligger den största hamnstaden onstanta et är just till det rumänska obrogea och varta havsorten a maia som flest soltörstande utländska turister kommer Banatet anatet ligger i gränsområdet mellan erbien ngern och umä nien en största delen av anatet finns i umänien egionens största stad är imisoara ung emesvár är anatet delades efter första världskriget var imisoara en genuint multinationell stad nvånarna ultinationell stad nvånarna tyskar ungrare judar serber och rumäner serber och rumäner var stolta över det faktum att staden var ett livligt centrum för handel och kultur i den habsburgska monarkin en rumänska staden vårdar alltjämt sina traditioner och påpekar med stolthet att imisoara var den första staden i uropa med elektrisk belysning et är heller ingen tillfällighet att det var i imisoara de hän delser som ledde till den rumänska revolutionen i december 1989 tilldrog sig nvånarna i imisoara ryckte den 15 december ut till den ungerske pastorn och dissidenten ászló ökés försvar ökés var förföljd av ecuritate och inom loppet av några dagar hade de ungerska troendes lilla protest övergått i en massdemonstration till vilket stadens invånare anslöt sig e blodiga försöken att kväsa demonstrationen gick om intet en 19 december skanderade den mångtusenhövdade folkmassan som samlats på peraplatsen idag iata i oriei egertorget rmata e cu noi rmén är på vår sida rmén är på vår sida u va fie frica eaus escu pica ar inte rädda eaus escu kommer att falla et var signalen till en landsomfattande revolution rotester och gatustrider utbröt även i ukarest ågra dagar senare 25 december arkebuserades icolae eaus escu ändelseförloppet i december 1989 är fortfarande föremål för tvister diskussioner och spekulationer n av de mer sannolika versionerna talar om escu ändelseförloppet i december 1989 är fortfarande föremål för tvister diskussioner och spekulationer n av de mer sannolika versionerna talar om escu ändelseförloppet i december 1989 är fortfarande föremål för tvister diskussioner och spekulationer n av de mer sannolika versionerna talar om det ett faktum att icolae eaus escu kommunistiska regim störtades umäniens mödosamma väg mot normalitet och demokrati kunde börja aspiracji terytorialnych umunii okonane w wojnie ustria ęgry ułgaria i osja zmuszone były oddać umunii sporne terytoria ustria ukowinę ęgry anat i iedmiogród osja esarabię a ułgaria obrudżę owa wielka umunia otoczona jednak była wrogami czekającymi tylko na okazję by upomnieć się o utracone terytoria i szukała oparcia w sojuszu z rancją aturalnym krokiem było też zbliżenie z olską która najdowała się w podobnej sytuacji rzyjaźń polsko rumuńska nie odegrała decydującej roli w losach obu krajów ozwoliła jednak olakom na uratowanie w 1939 roku władz zeczpospolitej które unikając niewoli niemieckiej lub sowieckiej przekroczyły 17 września granicę w aleszczykach i zostały internowane w przy jaznej choć neutralnej wówczas umunii 1947 roku w obrudży przywrócono rumuńsko bułgarską granicę z 1918 roku i przeprowadzono wymianę ludności między oboma krajami obrudża była i jest rumuńskim oknem na świat u leży największy port morski onstanca o właśnie do rumuńskiej obrudży i nadmorskiego kurortu amaia trafia większość spragnionych słońca zagranicznych turystów Banat anat leży u zbiegu granic umunii erbii i ęgier największa jego część wchodzi w skład umunii ajwiększe miasto regionu to imisoara rum imisoara węg emesvar momencie podziału anatu po wojnie światowej imisoara była miastem prawdziwie wielonarodowym ieszkańcy iemcy ęgrzy ydzi erbowie i umuni szczycili się faktem że ich miasto było jednym z żywych centrów kulturalnych i handlowych monarchii habsburskiej umuńskie dziś miasto nadal pielęgnuje swe tradycje z dumą przypominając że założono tu pierwsze w uropie miejskie oświe tlenie elektryczne ieprzypadkowo też imisoara była miejscem wydarzeń od których zaczęła się w grudniu 1989 roku rumuńska rewolucja ieszkańcy imisoary wystąpili 15 grudnia w obronie węgier skiego pastora i dysydenta ászló ökésa prześladowanego przez ecuritate ciągu kilku dni mały protest węgierskich wiernych przerodził się w masowe demonstracje mieszkańców miasta rwawe próby stłumienia demonstracji spełzły na niczym 19 grudnia stutysięczny tłum zebrany na lacu pery dziś iata i oriei lac wycięstwa skandował rmata e cu noi rmia jest z nami u va fie frica eaus escu pica ie bójcie się eaus escu upadnie yło to sygnałem do krajowej rewolucji rotesty i walki ulicz ne wybuchły w ukareszcie ilka dni później 25 grudnia roz strzelano icolae eaus escu rzebieg wydarzeń w grudniu roku jest nadal przedmiotem sporów dyskusji i spekulacji edna z prawdopodobnych wersji mówi o skradzionej rewolucji zamachu stanu dokonanym przez aparatczyków by utrzymać się przy władzy ez względu jednak na zakulisowe manewry w grudniu 1989 obalenie komunistycznego reżimu icolae eaus escu stało się faktem ozpoczęła się mozolna droga u munii do normalności i demokracji 23

24 Rumuni zawsze tęsknili do Europy Rumänerna har alltid längtat hem till Europa Dan Shafran Nam we wschodnim zakątku Europy nigdy nie przyszło na myśl, że musimy się integrować, że Europa mogłaby znajdować się gdzieś indziej niż w naszych bibliotekach, w naszej krwi i w naszych duszach. Ostatnio mówiono co innego, że jest dystans między Europą a nami, coś w rodzaju pustyni, przez którą musimy przejść. Z pewnością to zrobimy być może budując most z książek napisał Andrei Plesu. Rumunia wyspa łacińskiej kultury w sercu świata słowiań skiego jest konglomeratem tyglem uzupełniających się cywi lizacji skrzyżowaniem ras doświadczeń i przypadków punktem kulturowych kompromisów ako dowody tego stoją klasztory i kościoły rezultat krzyżówki między izancjum cystersami i włoskim renesansem i tradycjami ludowymi w których odnaj dujemy liczne wpływy pozaeuropejskie pływy orientalne wyczuwalne były we wszystkich epokach i wszędzie ale nie w czystej formie lecz w subtelnej mieszance z in nymi elementami łacińskim z acji niemieckimi i węgier skimi z ransylwanii zięki tej mieszance czar kraju jest tak zniewalający le umuni najbardziej ze wszystkiego chcą być uropejczykami i zawsze tęsknili do uropy o uropy z którą kontaktowano się głównie przez rancję za pośredni wem szczególnego wehikułu języka francuskiego rzez cały wiek XIX do aryża przyjeżdżało mnóstwo młodzieży aby w swych najbardziej podatnych na kształ towanie latach odbyć tam studia rzez wiele pokoleń to oni budo wali nowoczesne rumuńskie państwo narodowe rancuska kultura i język stały się nieodłączną częścią rumuńskiej kulturowej identyfikacji Jest z drugiej strony historycznym i filologicznym faktem że rumuńscy pisarze i plastycy wieku XX dali kulturze francuskiej w szczególności i europejskiej w ogólności swój znaczący wkład Vi i Europas östra hörn kom aldrig på tanken att vi måste integreras, att Europa skulle finnas någon annanstans än i våra bibliotek, i vårt blod och i vår ande. På sistone har man sagt annorlunda, att det finns ett avstånd mellan Europa och oss, något av en ödemark vi måste ta oss igenom. Det kommer vi säkert att göra möjligen genom att bygga en bro av böcker skrev Andrei Plesu. Rumänien denna ö av latinsk kultur i hjärtat av den slaviska världen är ett konglomerat en smältdegel av varann komplet terande civilisationer en korsväg för raser erfarenheter och hän delser en brännpunkt för kulturella kompromisser om bevis står klostren och kyrkorna resultatet av en korsning mellan ysans cisteriensorden och den italienska renässansen och de folkliga traditionerna där man återfinner en mängd utomeuropeiska in fluenser et orientaliska inflytandet har känts av under alla epoker och överallt men inte i ren form utan i en subtil blandning med öv riga beståndsdelar latinska från acien tyska och ungerska från ranssylvanien et är denna blandning som gör landets tjusning oemotståndlig en rumänerna vill mest av allt vara européer och de har alltid längtat hem till uropa tt uropa man huvudsakligen kom i kontakt med genom rankrike och genom det märkliga samfärds medel som heter det franska språket början av och under hela 1800 talet kom många ungdomar till aris för att under sina mest formbara år fullborda sina studier där nder flera generationer blev det de som byggde upp den moderna rumänska nationalsta ten en franska kulturen och det franska språket blev en ound gänglig del av den rumänska kulturidentiteten Det är däremot ett historiskt och filologiskt faktum att rumänska författare och konstnärer från det tjugonde århundradet tillfört 24

25 den franska kulturen i synnerhet och den europeiska kulturen i allmänhet betydande bidrag ristan zara lägger grunden till dadaismen som inspirerar ndré reton till surrealismen vilken snart breder ut sig över hela världskartan omanförfattaren a naït strati når i sin tur en sådan framgång att allimard än i dag efter drygt sextio år med jämna mellanrum fortsätter att ge ut nya tryckningar av hans böcker oeten sidore sou anländer till aris omedelbart efter andra världskriget och grundar lettrismen ugène onesco mannen som gjort ordet absurd till en institu tion träder in under ranska kademiens kupoler illes eleuze kallar herasim uca den störste franske poeten och e oint betitlar 1986 en av sina recensioner av E.M iorans xercices de l admiration en störste av franska prosaister är rumän ircea liade skulle man kanske våga kalla ett av de viktigaste namnen inom religionshistorien kulptören onstantin rancusi som blev internationellt prisad och som gjorde sig ett namn inom den moderna konsten kan sägas vara en av vår tids mest framstående konstnärer idraget till 1900 talets tidiga avantgarde av rumänska författare och konstnärer är väl känt speciellt i fråga om poesi skulptur och måleri et har dominerats av namn som skulptören onstantin rancusi vilken slog sig ner i aris 1904 målaren ax axy elev till rthur egal som verkade i erlin målaren och arkitekten arcel anco som var verksam i chweiz rankrike och sedan srael konstnären i or rauner som var verksam i aris po eten ristan zara som flyttade till chweiz författaren enjamin ondane som vid 25 år gammal slog sig ner i aris poeterna he rasim uca larie oronca ellu aum eo ogza lla dessa hör till rörelsens grundare och spelade en viktig roll för uppkomsten av det europeiska avantgardet kulptören onstantin rancusi som var vän till uchamp och atie deltog inte i någon av de avantgardistiska rörelser som pågick i uropa under första hälften av 1900 talet en hans konst var en källa att ösa ur för surrealismens huvudaktörer På en krog i ürich 1916 samlades några unga människor av olika nationaliteter schweizare tyskar rumäner målare och poeter ärifrån utgick de första dadaistiska manifesten där man proklamerade individens uppror mot konsten mot moralen mot samhället n av dessa unga människor var amuel osenstock mera känd som ristan zara an föddes i oinesti i umänien 1896 och dog i aris 1963 ans poetiska revolution hade utan tvivel sin källa i det han skapade innan han lämnade ukarest evarade manuskript ger ovedersägliga bevis för att ristan zara vid ankomsten till chweiz redan nått full konstnärlig mognad ed sig hade han dikter som kom att utgöra kärnan i det man längre fram skulle kalla dadaistisk litteratur Paul Celan, en av de största tyskspråkiga poeterna under förra år hundradet poeten som enligt eorge teiner skapat den djupaste och mest fruktbara lyriken inom vår tids västerländska litteratur publicerade några av sina första dikter i tidskriften gora i uka rest ret var 1945 an föddes tjugofem år tidigare i zernowitz ukovinas huvudstad fter 1918 hade denna stad blivit ett blomst rande litterärt centrum med zik anger regor von ezzori lfred argul perber ose usländer och många andra ristan zara położył podwaliny dadaizmu ten zainspirował ndré retona do stworzenia surrealizmu który szybko rozprze strzenił się na cały świat owieściopisarz anait strati odnósł taki sukces że wydawni wo allimard jeszcze dzisiaj po sześć dziesięciu latach wypuszcza wciąż nowe wydania jego książek oeta sidore sou przyjeżdża do aryżą zaraz po drugiej wojnie i tworzy letrizm ugène onesco człowiek który ze słowa absurd uczynił markę wkracza pod kopuły kademii rancuskiej illes eleuze nazywa herasima ucę największym poetą francuskim a e oint tytułuje w 1986 roku jedną ze swoich recenzji xercises de l admiration iorana największy francuski prozaik jest umunem ircea liade można chyba nazwać najważniejszym nazwiskiem wśród historyków religii zeźbiarz onstantin rancusi jest jednym z najwybitniejszych artystów naszych czasów kład rumuńskich pisarzy i plastyków we wczesną awangardę XX w jest dobrze znany szczególnie w poezji rzeźbie i poezji ominowały tam nazwiska rzeźbiarza onstantina rancusi który osiadł w aryżu w 1904 r malarza axa axy ucznia rthura egala pracującego w erlinie malarza i architekta arcela anco tworzącego w zwajcarii rancji a później zraelu poety i ora raunera mieszkającego w aryżu poety ristana zary który przeniósł się do zwajcarii pisarza enjamina ondane który w wieku 25 lat osiadł w aryżu poetów herasima uca larie oronca ellu aum eo ogza szyscy oni należą do założycieli ruchu i odegrali ważną rolę w powstaniu awangardy europejskiej zeźbiarz onstantin rancusi przyjaciel uchampa i atie nie brał udziału w awangardowym ruchu w pierwszej połowie XX w ale jego sztuka była źródłem inspiracji dla surrealistów W pewnej restauracji w urychu w 1916 r zebrało się kilku mło dych ludzi różnych narodowości zwajcarzy iemcy umuni malarze i poeci owstał wtedy pierwszy manifest dadaistyczny w którym proklamowano bunt jednostki przeciwko sztuce moral ności przeciwko społeczeństwu ednym z tych młodych ludzi był amuel osenstock bardziej znany jako ristan zara rodził się w oinesti w umunii w 1896 roku a zmarł w aryżu w 1963 r ego poetycka rewolucja miała bez żadnych wątpliwości swoje źródło w tym co stworzył zanim opuścił ukareszt achowane rękopisy dają niepodważalne dowody że ristan zara przyjeżdżając do zwajcarii osiągnął już pełną artstyczną dojrzałość rzywiózł ze sobą wiersze które miały stać się jądrem tego co później nazywano literaturą dadaistyczną Paul Celan, jeden z największych niemieckojęzycznych poetów ubiegłego wieku poeta który według eorga teinera stworzył największą i najbardziej inspirującą lirykę w zachodniej literaturze naszych czasów publikował niektóre ze swych pierwszych wierszy w czasopiśmie gora w ukareszcie yło to w roku 1945 elan urodził się 25 lat wcześniejw zerniowcach stolicy ukowiny o 1918 roku miasto stało się kwitnącym centrum literackim tworzyli tam zik anger regor von ezzori lfred argul perber ose usländer i wielu innych wieku 18 lat aul elan pojechał do rancji aby tam w ours studiować medycynę ponieważ uniwersytety w ustrii i umunii odmawiały przyjmowania ydów z powodu wojny został 25

26 unieruchomiony w rodzinnym mieście pędza 2 lata w obozie pracy a jego rodzice deportowani przez iemców umierają 1994 r zerniowce i region anektują osjanie elan wyjeżdża do uda pesztu eraz aul ntschel ncel po rumuńsku staje się aulem elanem omimo olocaustu uparcie wierzy w literaturę i defini tywnie decyduje się poświęcić pisaniu ukareszcie zostaje elan 2 lata do 1947 r Pomimo coraz bardziej obfitego strumienia książek o elanie cicho jest na temat jego twórczości po rumuńsku która poprze dziła i przygotowała grunt dla jego dojrzałych wierszy po nie miecku ożna tylko stwierdzić że rumuńskie wiersze elana które datują się z jego krótkiego pobytu w ukareszcie są niespra wiedliwie pomijane ych 16 rumuńskich utworów 8 wierszy i 8 próz poetyckich jest bardzo istotne dla zrozumienia jego przyszłych dzieł i to nie tylko z powodu ich surrealistycznego strumienia fantazji lecz również z powodu obecności kilku leitmotiwów występujących później we wszystkich okresach jego twórczości śmierć przez utopienie deportacja miłość duma samotność magia języka imo swojego tytułu pokazuje np ieśń miłosna jak opętanie 25 letniego poety katastrofą morską i utonięciem niweczy wszelkie możliwości osiągnięcia szczęścia echnika retona i surrealistów znane dobrze w ukareszcie przed wojną i ponownie odkryte przez krąg w którym przebywał elan powodowały że młody człowiek mógł maskować swoje tragiczne życiowe doświadczenia słowną zabawą rzyjaciel z dzieciństwa elana etre olomon podkreśla w aul elan imensiunea romanesca znaczenie rumuńskich korzeni dla tych którzy postanowili wypowiadać się w innym języku niż swój własny o rumuńsku odczuwał elan wolność ekspe rymentowania i stosowania wszystkiego czego nauczył się od poetów surrealistycznych tworzących w tym czasie uka reszcie pisał elan tak jak w zerniowcach żadnej ostrej chro nologicznej granicy nie da się wytyczyć między wierszami które przywiózł z ukowiny a tymi które powstały w stolicy od względem tematu i prozodii zachodzą ogromne podobieństwa między wierszami napisanymi po rumuńsku i po niemiecku Paul Celan wyemigrował do iednia w 1947 r 14 lipca 1946 osiadł w aryżu gdzie żył głównie z przekładów odczas dwudziestu lat jakie spędził w aryżu nie napisał elan ani jednej linijki po francusku w języku który znał od podszewki i który uwielbiał o jeszcze jedna tajemnica człowieka który uniknął śmierci i który przed rimo evim stał się retroaktywną ofiarą olocaustu id arton års ålder åkte aul elan till rankrike för att studera medicin i ours eftersom universiteten i sterrike och umänien vägrade judar tillträde r 1939 blir aul elan på grund av kriget fast i sin födelsestad an tillbringar två år i arbetsläger medan hans av tyskarna deporterade föräldrar dör r 1944 annek terade ryssarna zernowitz och trakten däromkring elan begav sig till ukarest u blir aul ntschel ncel på rumänska aul elan rots örintelsen envisas han med att tro på litteraturen och bestämmer sig för att definitivt ägna sig åt sitt författarskap ukarest stannade elan två år till 1947 Trots den allt stridare bokfloden om elan har det icke desto mindre varit jämförelsevis tyst om hans produktion på rumänska vilken föregick och på många sätt förebådade hans mogna dikter på tyska an kan bara konstatera att elans rumänska dikter vilka daterar sig från poetens korta uppehåll i ukarest har blivit orättvist förbisedda e sexton dikter på rumänska åtta lyriska dikter och åtta prosadikter är ytterst relevanta när det gäller förståelsen av hans framtida verk och detta inte bara för deras surrealistiska fantasiflöde utan också för den flitiga förekomsten av några av de ledmotiv som man längre fram återfinner under nästan alla perioder av hans skapande död genom drunkning deportation kärlek stolthet ensamhet språkets magi rots sin titel visar till exempel ärlekssång hur den tjugofemårige poetens upptagenhet av skeppsbrott och drunkning redan gjort slut på varje möjlighet till lycka retons och surrealisternas teknik de sistnämnda hade varit välkända i ukarest före kriget men åter upptäcktes 1945 av den krets elan vistades i gjorde att den unge mannen kunde maskera sin tragiska livskänsla i lek elans ungdomsvän etre olomon understryker i aul elan imensiunea româneascã ukarest 1987 de rumänska rötternas betydelse för den som valde att uttrycka sig på ett annat språk än modersmålet å rumänska kände sig elan fri att experimentera att tillämpa vad han hade lärt sig av de surrealistiska poeterna som var så aktiva under denna tid ukarest fortsatte elan att skriva likadant som i zernowitz någon skarp kronologisk gräns går inte att dra mellan de dikter han medfört från ukovina och dem han skrev i huvudstaden ematiskt sett och vad beträffar prosodin finns det tämligen stora likheter mellan de båda diktka tegorierna de som är skrivna på rumänska och de som är skrivna på tyska Paul Celan emigrerade till ien 1947 en 14 juli 1948 slog han sig ned i aris där han huvudsakligen levde på översättningar 26

27 ewnego kwietniowego wieczoru 1970 r zakończył życie rzucając się do ekwany ego ciało wyłowiono maja a pochowano 12 maja w tym samym dniu umiera w ztokholmie inna żydowska poetka elly achs której bolesny los nie raz przeciął drogę elana nder de ungefär tjugo år som tillbringades i aris skrev elan inte en enda diktrad på franska ett språk han behärskade till fulländ ning och dyrkade etta är ytterligare ett av de många mysterierna hos en person som undgått döden och som före rimo evi blev ett retroaktivt offer för örintelsen n aprilkväll 1970 slutade han sina dagar genom att kasta sig i einen ans kropp fiskades upp den 1 maj 1970 an begravdes den 12 maj samma dag dör i tockholm en annan judisk lyriker vars smärtsamma öde mer än en gång korsat elans väg nämligen elly achs Utan fosterland och flykting i aris kunde aul elan aldrig komma över sin dubbla otur att vara både jude och hemlös lla sidor av elans konstnärliga personlighet är varierande tonfall av en landsflyktigs skri ans liv är en existentiell odyssé ett evigt sökande efter identitet i en serie av speglar medan hans verk återspeglar ett medvetande som både fått sin näring av det käns lomässiga i hans judiska rötter och det moderna sökandet efter ett poetiskt och filosofiskt språk som skulle kunna hjälpa människan att bevara sin värdighet trots historiens fasor elan upplevde sin egen smärta och judeutrotningen som absolut ondska tt skriva en dikt efter uschwitz är en akt av barbari enna provocerande sats från eodor dorno 1949 är den skugga som redan från början åtföljer aul elans poesi Bez ojczyzny, jako uchodźca w aryżu nie był w stanie elan przezwyciężyć swego podwójnego pecha być ydem i bezdomnym szystkie strony artystycznej osobowości elana to rozmaite tony krzyku uchodźcy ego życie jest egzystencjalną odyseją wiecznym poszukiwaniem tożsamości w serii luster podczas gdy jego dzieło odzwierciedla świadomość która żywiła się emocjami wynikającymi z żydowskich korzeni i poszukiwaniem poetyckiego i filozoficznego języka który mógłby pomóc człowiekowi zacho wać godność mimo okropieństw historii elan przeżywał swój ból i zagładę ydów jako absolutne zło isać wiersz po święcimiu to akt barbarzyństwa o prowokacyjne zdanie eodora dorno z 1949 r jest cieniem od początku towarzyszącym poezji elana Dan Shafran är bibliotekarie vid Kungl. Biblioteket och direktör för Rumänska kulturinstitutet i Stockholm. Han är född i Rumänien Han har akademisk examen i engelska språket och litteraturen vid Universitet i Bukarest. År 1980 avlade han filosofie doktorsexamen med en avhandling om Orfeusmyten i nutida engelsk och amerikansk dramatik. Sedan 1982 är Dan Shafran verksam i Sverige som kulturskribent samt översättare och introduktör av rumänsk litteratur i detta land och av svensk litteratur i Rumänien. 27

28 Prezentujemy drugą część szkicu o twórczości zmarłego w marcu Stanisława Lema. Trudno powiedzieć, co jest największym fenomenem tej twórczości: czy jest to niezwykły rozrzut tematyczny możliwy dzięki erudycji autora, poruszającego się swobodnie i ze znawstwem po wszystkich dziedzinach współczesnej nauki: od kosmologii po językoznawstwo? Czy większym fenomenem jest może fakt, że jego książki, niełatwe przecież i nie dostarczające beztroskiej rozrywki, sprzedawały sie w wydaniu paper back w lotniskowych poczekalniach na całym świecie. I te same książki, stawały się przedmiotem analiz na naukowych seminariach. Niektórzy krytycy wskazują na pewien tradycjonalizm formy i języka, jako na czynnik przyciągający czytelników na ogół stroniących od artystycznych eksperymentów. Nie jest to jednak ścisłe. Z językiem, ze składnią, ze słownictwem pełnym neologizmów, często szyderczych, wyczyniał Lem niesłychane eksperymenty, których jednak nie możemy w tym miejscu opisać, bo są nieprzetłumaczalne. Jeśli chodzi o nowe nurty w powieści to w Doskonałej próżni Wielkości urojonej i Bibliotece XXI w. pokazał, że zna je doskonale. Sparodiował tam m. in. styl Joyce a ( Gigamesz ) oraz francuską Nouveau Roman. Wszystkie teksty zawarte w tych książkach są w istocie szkicami dzieł nie napisanych, które nigdy już nie powstaną. O twórczości Stanisława Lema Om Stanisław Lem Imorgon är idag, fast lite senare Jutro jest to dziś, tylko cokolwiek dalej... del/część 2 Najbardziej zapewne znaną na świecie książką na pod stawie której powstało kilka filmów jest olaris do najbardziej frapujących należy łos ana niestety jeszcze nie przełożony na szwedzki pisuje wielki projekt badawczy w tanach jednoczo nych finansowany przez NASA w części utajniony grupujący przedstawicieli nauk ścisłych i humanistów przypominający projekt anhattan w ramach którego skonstruowano bombę atomową ym razem chodzi o rozszyfrowanie tajemniczego sygnału radio wego z kosmosu który wyróżnia się w kakofonii innych sygnałów odbieranych z przestrzeni niespotykaną regularnością może więc jest listem od istot rozumnych a może od oga est to w istocie jak to często u ema powieść polityczna czyli traktująca o naszym tu i teraz a jednocześnie teologiczna pyta jąca w jaki sposób óg może się przejawiać kontaktować z nami lub strzec nas przed ostatecznym kataklizmem ojskowi którzy jednocześnie prowadzą równoległy projekt zajmujący się tym samym listu jeśli to był list wprawdzie nie odczytują ale czynią przy okazji pewne odkrycia o których sądzą że mogą mieć znaczenie militarne jednak wunderwaffe okazuje się iluzją Jak donosi agencja Nowosti, Boga nie ma (Sławomir Mrożek) urij agarin pierwszy kosmonauta zapytany czy po obejrzeniu ziemi z boskiej perspektywy nie zmienił swojego stosunku do problemu istnienia oga miał odpowiedzieć że wprost prze ciwnie był przecież tam na górze i żadnego oga nie widział ema którego bohaterowie krążą po najdalszych galaktykach óg występuje często hociaż nie od początku pierwszych powieściach stronauci błok agellana den napi sanych Här kommer andra delen av texten om den i mars avlidne Stanisław Lems författarskap. Det är svårt att säga vad som är det mest enastående i detta författarskap: den sällsynta tematiska bredden, möjlig tack vare den stora bildningen hos en författare som rör sig lika ledigt på alla områden inom modern vetenskap, från kosmologi till språkvetenskap? Eller är det kanske det faktum att hans böcker, som varken är lättlästa eller tillhandahåller någon sorglös förströelse, säljs i pocket på flygplatser världen över. Och samma böcker har blivit föremål för analyser på vetenskapliga seminarier. En del kritiker pekar på en viss traditionalism till form och språk, vilket lockar till sig läsare som i allmänhet undviker konstnärliga experiment. Mest berömda Lems bok är förmodligen olaris som har fil matiserats några gånger ch till de mest uppseendeväckande hör łos ana Herrens röst tyvärr ännu inte översatt till svenska en handlar om ett stort forskningsprojekt som påminner om anhattanprojektet inom vars ramar atombomben konstruera des projektet i boken äger rum i USA är finansierat av NASA till vissa delar hemligt och det samlar företrädare för vetenskap och humaniora en här gången gäller det att dechiffrera en mystisk radiosignal från kosmos som i kakofonin av alla andra signaler man tar emot från rymden utmärker sig genom att vara ovanligt regelbunden et kanske således är ett brev från andra intelligenta varelser eller kanske från ud om så ofta är det i själva verket en politisk roman dvs den handlar om vårt liv här och nu och samtidigt är den teologisk den ställer frågan på vilket sätt ud skulle kunna visa sig kontakta oss eller 28

29 Det är dock inte helt korrekt. Lem har experimenteras med språket och syntaxen på det mest otroliga sätt, ordförrådet är fullt av neologismer, ofta försmädliga, vilka vi dock inte kan gå in på här eftersom de är oöversättbara. När det gäller nya strömningar inom romankonsten har han i Det perfekta tomrummet, Wielkosc urojona (Inbillad storhet)och Biblioteka XXI wieku (Det tjugonde århundradets bibliotek) visat att han behärskar dem utmärkt. Där har han parodierat bl.a. Joyces stil (Gigamesh) samt franska le nouveau roman. Alla texter i dessa böcker är i själva verket utkast till verk som inte har skrivits, och som nu aldrig kommer att se dagens ljus. varna oss för den slutgiltiga katastrofen ilitärer som samtidigt driver ett parallellt projekt gällande samma brev om det nu var ett brev lyckas visserligen inte dechiffrera det men gör i samma veva vissa upptäckter som de tror ska få militär betydelse men deras underwaffe visar sig vara en illusion Agenturen Novosti rapporterar: Gud finns inte. (Sławomir Mrożek) är urij agarin den förste kosmonauten tillfrågades om hans förhållande till uds existens ändrats efter att han sett jorden från ett gudomligt perspektiv lär han ha svarat att tvärtom han hade ju varit där uppe och inte sett någon ud os em vars hjältar kretsar runt i avlägsna galaxer förekommer ud ofta en inte från början hans första romaner Astronauterna, Obłok Magellana [Magellans moln], Eden som skrevs och gavs ut under den bistra kommunisttiden fanns ud över huvudtaget inte eftersom han avlägsnats från samhällslivet i wydanych w czasach surowego komunizmu oga nie było w ogóle bo z życia społecznego został wówczas usunięty óźniej w groteskach z serii odróże jona ichego pojawił się szyderczy antyklerykalizm atykanie połowę mapy nieba zaklejono papierem mieszkały tam bowiem plemiona gwiezdne które nie chciały misjonarzy bo kierowały się w swoim życiu racjonalizmem i humanizmem a innej planecie mieszkańcy zamordowali misjonarza w okrutny sposób z obdzieraniem żywcem ze skóry i pojeniem roztopionym ołowiem iedzieli że pójdą za to do piekła ale poświęcili swe dusze by zrobić dobry uczynek zadając męczęńską śmierć zapewnili mu tym sposobem pobyt w niebie i miejsce na ołtarzach a planecie ychtonii gdzie jon ichy podczas pewnej swojej podróży przypadkowo trafił óg zniknął już dawno z życia ludzi być może dlatego że ludzie tamtejsi sami opanowali już boskie rzemiosło ic na tej planecie nie wyglądało jak na początku a szczególnie ludzie którzy opanowawszy technikę genetyczną mogli nadawać sobie kształty jakie im się żywnie podobało ycie społeczne zmieniło się nie do poznania ładze pragnąc obywatelom dogodzić wprowadzały w pewnych okresach np pięć płci atwo sobie wyobrazić jakie to powodowało nieznane przedtem uczuciowe komplikacje a tej planecie ideę oga prze chowywały maszyny o właśnie o o komputerzy pomogli podró żnikowi ukryć się w katakumbach czyli podziemnych kanałach e swoim całkowicie niecenzuralnym wyglądem standardowy człowiek mógłby narazić się gdyby napotkał rdzennych miesz kańców planety na poważne nieprzyjemności 29

30 enare i de groteska berättelserna i serien jon ichys resor dyker det upp en hånfull prästfientlighet atikanen var halva kartan över himlen täckt med papper där bodde nämligen folkstammar som inte ville ha dit några missionärer essa folkstammar lät sig ledas av rationalism och humanism å en planet hade invånarna mördat en missionär på ett ytterst grymt sätt genom att flå ho nom levande och tvinga i honom smält bly e visste att de skulle hamna i helvetet för det men de offrade sina själar för att göra en god gärning genom att ge honom en martyrdöd hade de garanterat honom en plats i himlen och på altaret łos ana to jedna z wielu książek ema na temat kontaktu z innymi iędzynarodowy program SETI earch for xtrater restrial ntelligence zorganizował w 1971 roku w armeńskim iu rakanie naukową konferencję na temat takich kontaktów apro szono na nią również ema oczyły się tam fantastyczne dyskusje np na temat podróży międzygalaktycznych wykorzystujących grawitację tzw czarnych dziur eden z bardziej sceptycznych uczonych zauważył że siły pływowe w pobliżu czarnej dziury wyciągnęłyby człowieka w długą cienką nitkę gadza się szanow ny kolego wykrzyknął na to entuzjasta tej metody podróżowania ale proszę pamiętać że tylko przez krótką chwilę Innym wątkiem dyskusji w iurakanie przypomnianym nie dawno przez rzysztofa zymborskiego w tygodniku olityka było omówienie możliwości powstania życia na tzw kometach galaktycznych ciałach niebieskich hipotetycznych bo dotychczas nieodkrytych adały również konkretne dane liczbowe np że wiek zaawansowanej cywilizacji może wynosić 10 mln lat a liczba cywilizacji w naszej galaktyce milion otychczas nie odkryto jednak w kosmosie żadnego śladu życia już nie mówiąc o inteligencji wrócił na to uwagę jeden z nielicznych obecnych na konferencji humanistów początkowo w ogóle nie chciano ich zaprosić z uwagi na to że zajmują się niekonkretnym pustosłowiem amerykański historyk c eil wskazując że fizycy dyskutują o zjawiskach nigdy przez nikogo nie zaobserwowanych i podsumował dczuwam w tej dyskusji tony sugerujące pewien rodzaj naukowej religii le jest w łosie ana tanisława ema odgłosów konferencji biurakańskiej żaden literaturoznawca jeszcze nie zbadał le poszu kiwaczom konspiracji można wskazać taki oto wątek u ema projekt badawczy w sprawie rzekomego listu od obcych zostaje przerwany gdy wojskowi uczeni stwierdzają iż nie ma on zastoso wania militarnego czyżby rzeczywistości ongres USA zre å planeten ychtonia där jon ichy under en av sina resor hamnade av en tillfällighet hade ud försvunnit för länge sedan ur människors liv kanske därför att de som bodde där redan behärskade uds hantverk ngenting på den planeten såg ut som i början i synnerhet inte människorna som efter att ha lärt sig att bemästra genteknik kunde anta vilken gestalt som helst amhällslivet hade förändrats till oigenkännlighet ör att vara medborgarna till lags hade makthavarna under vissa perioder t ex infört fem kön an kan lätt föreställa sig vilka hittills okända känslomässiga komplikationer det måste ha ställt till med å den planeten var det maskinerna som bevarade uds tanke et var faktiskt robotarna som hjälpte resenären att gömma sig i kata komberna dvs de underjordiska kanalerna ed sitt fullständigt ocensurerade utseende en helt vanlig människa kunde han råka ut för allvarliga tråkigheter om han råkade stöta på planetens äkta invånare łos ana är en av ems många böcker som handlar om kontakt med andra et internationella programmet SETI earch for xtra terrestrial ntelligence organiserade 1971 en vetenskapskonferens på detta tema i urakan rmenien ven em bjöds in är pågick fantasifulla diskussioner t ex om resor mellan galaxer med hjälp av gravitationen från s k svarta hål n av de mer skeptiska forskarna anmärkte att dragningskraften i närheten av ett svart hål skulle sträcka ut människan till en lång smal tråd et stämmer bäste kollega utbrast en anhängare av detta sätt att resa men bara för ett kort ögonblick En annan typ av diskussion i urakan och som rzysztof zym borski har nämnt i den polska veckotidningen olityka hand lade om möjligheten till liv på s k galaktiska kometer hypotetiska himlakroppar som dock ännu inte har upptäckts ven konkreta fakta i form av siffror lades fram t ex att en avancerad civilisations ålder kan uppgå till 10 miljoner år och att antalet civilisationer i vår galax är en miljon ittills har man dock inte upptäckt något spår av liv i rymden för att inte tala om intelligens etta påpekades av de fåtaliga humanister som vara närvarande på konferensen till en början ville man inte ens bjuda in dem med tanke på att de sysslar med tomt ickekonkret prat den amerikanske historikern c eil och han påtalade att fysiker diskuterar fenomen som ingen någonsin observerat an avslutade ag upplever en ton i den här diskussionen som väcker tanken på något slags vetenskaplig religion ur många ekon från konferensen i urakan som finns i tanisław ems łos ana är det ännu ingen som har under sökt en för konspirationsteoretiker kan vi peka på följande hos em avbryts forskningsprojektet gällande det påstådda brevet när krigsmakten hävdar att det inte finns någon militär användning för det eller 30

31 verkligheten upphörde USA s kongress att finansiera SETI i början av nittiotalet n enorm mängd fakta från radioteleskopet i recibo har inte studerats em är angelägen om att mänskligheten inte ska få reda på sanningen från kosmos e märkligaste böcker som presenterar em stora intresseområde hans mod när det gäller att skapa en teori och hans oefterhärme liga humor är et perfekta tomrummet och ielkość urojona Inbillad storhet en första är en samling recensioner av ickeex isterande böcker den andra en samling inledningar till böcker som ännu inte skrivits et är så pass varierande böcker som en vetenskaplig artikel en roman ett konstalbum en encyklopedi ack vare dem kan em röra sig fritt över enorma vetenskapliga och humanistiska forskningsfält eftersom man i litteraturen kan överskrida de revir som vetenskapsmännen har stakat ut till skill nad från i riktig vetenskap tt exempel på att ge sig in på ett annat revir än sitt eget är ultur som ett misstag en påhittad text av en påhittad tysk filosof som omnämns av em i ielkość urojona Inbillad storhet ultu ren från början uppfattad som ett definierat rituellt beteende har uppstått till följd av tillfälliga incidenter såsom när ledaren för en flock hade skadat sig i vänstra handen vilket medförde att han bara åt med den vänstra vilket de yngsta apmänniskorna tog efter och så föddes sedvänjor kultur ulturens utveckling skulle alltså vara som levande organismers utveckling en effekt av inexakt kopierade gener dvs fel Lem överskrider även de konstnärliga reviren n fascination för den nazistiska förbrytarcivilisationen och för dess band till vår civilisation synliga i behovet av allehanda staf» De märkligaste böcker är Det perfekta tomrummet och Wielkość urojona [Inbillad storhet]. Den första är en samling recensioner av ickeexisterande böcker, den andra en samling inledningar till böcker som ännu inte skrivits. fage kommer i dagen en ruppenführer ouis XIV är en genomgång av ett påhittat verk egentligen ett ganska detaljerat utkast till en roman som em nu ald rig kommer att skriva en handlar om ett bisarrt land någonstans i mazonas grun dat av nazistiska förbrytare som lyckats fly från uropa efter redje rikets kapitula tion ortsättningen på ielkość urojona är rowokacja Provokation som bl a hand lar om den ickeexisterande tyska professorn orst s pernicus edan professorns namn som leder tankarna till opernicus ska ge en fingervisning om det bety delsefulla i hans påhittade verk et är en uppochnervändning i opernicus anda dock inte inom området himlakroppars rörelse utan i synen på människans natur eller vad människan är i stånd till spernicus ems utläggningar leder till zygnował na początku lat 90 tych ubiegłego wieku z finansowania SETI gromne masy danych z radioteleskopu recibo pozostają z braku funduszy nieprzebadane omu zależy na tym by ludzkość nie dowiedziała się prawdy która przybyła z osmosu ajbardziej osobliwe książki ema prezentujące jego szerokie zainteresowania odwagę» w tworzeniu teorii i nie możliwe do podrobienia poczucie humoru to os konała próżnia i ielkość urojona ierwsza z nich to zbiór recenzji nieistniejących książek druga zbiór wstę pów do dzieł nigdy nie napi sanych ą to dzieła tak róż ne jak naukowy esej powieść nowofalowa album sztuki encyklopedia zięki nim porusza się em swobodnie po ogromnych połaciach nau k pr z yrodniczych i huma nist ycznych po nieważ w literaturze rewiry wyznaczone przez naukowców można przekraczać a w praw dziwej nauce nie Najbardziej osobliwe książki Lema to Doskonała próżnia i Wielkość urojona. Pierwsza z nich to zbiór recenzji nieistniejących książek, druga zbiór wstępów do dzieł nigdy nie napisanych. Przykładem wejścia na nie swój rewir jest ultura jako błąd rzekoma praca rzekomego niemieckiego filozofa omawiana przez ema w ielkości urojonej ultura rozumiana z początku jako określone rytualne zachowania powstała wskutek przypadkowych zajść takich jak zranienie się przywódcy stada w lewą rękę co spowodowało że jadł tylko prawą co naśladowały młodsze małpoludy i tak narodził się zwyczaj kultura wolucja kultury byłaby więc jak ewolucja żywych organizmów efektem niedokładnego kopiowania się genów czyli błędów rzekracza em również rewiry artystyczne jawnia się w nich fascynacja hitlerowską cywilizacją zbrodni jej związkami z naszą cywilizacją widocznymi w potrzebie teatralnego sztafażu ruppenfuhrer ouis XIV jest omówieniem wymyślonego dzieła a w istocie dość szczegółowym szkicem powieści której em już nie napisze powiada ona o dziwacznym aństwie założonym gdzieś w mazonii przez hitlerowskich zbrodniarzy którym udało się uciec z uropy po kapitulacji rzeciej zeszy ontynuacją ielkości urojonej jest rowokacja zawierająca rzecz o nieistniejcym niemieckim profesorze orscie spernikusie uż samo nazwisko profesora kojarzące się z opernicusem suge rować ma doniosłość jego wyimaginowanego dzieła est to koper nikanski przewrót jednak nie w dziedzinie obrotów ciał niebies kich tylko poglądów na naturę człowieka czyli do czego jest czło wiek zdolny ywód spernikusa ema prowadzi do wniosku że kultura stworzona przez człowieka nie otrzymała znikąd ani sama nie wytworzyła hamulców uniemożliwiających zbrodnie godzące 31

32 w samą istotę człowieczeństwa co jest konstatacją dość oczywistą w świetle tego że do zbrodni jak olocaust w istocie doszło le twierdzi spernikus em olocaust nie był jakimś straszliwym wypadkiem przy pracy judeochrześcijańskiej kultury ale daje się z niej wbrew naszym głębokim humanistycznym przeko naniom logicznie wypro wadzić czegoś takiego nikt na wet em nie odważyłby się w ypowiedzieć w tonie dyskursy wnym na serio le autorowi książki er ölker mord spernikusowi czyli bohaterowi fikcji literackiej uchodzi to na sucho abawne że nie dla wszystkich było od początku oczywiste że to fikcja literacka mówienie nieistniejącego dzieła fikcyjnego autora dokonał em tak przewrotnie poważnym tonem że wielu czytelników rzuciło się do bibliotek szukać książek orsta spernikusa a na lep dali się złapać nawet redaktorzy kulturalnych tygodników i szef łównej omisji adania brodni itlerowskich urtu naukowego filozoficznego twórczości ema tutaj nie omó wimy ograniczając się do uświadomienia czytelnikom że istnieje iestety dotychczas nic z tych rzeczy nie zostało przetłumaczone na szwedzki aczęło się od ialogów napisanych jeszcze w latach 50 tych po których następuje umma technologiae o dzieła opisujące stan współczesnego świata i perspektywy na przyszłość em nie grzeszy skromnością już same tytuły i forma tych dzieł nawiązują do najbardziej szacownych ksiąg filozoficznych ludzkości pierw szym wypadku chodzi oczywiście o ialogi platońskie w drugim o umma eologiae w omasza z kwinu ilozoficzne kon cepcje rozwija em następnie w ilozofii przypadku antastyce i futorologii prezentuje się jako dogłębny znawca teoretyk i krytyk literatury fantasy i SF. am jednak powtarzam nie był pisarzem SF rzywdział tylko taki kostium kostium przylepił się na trwałe Illustr. Alexander Skwarcan-Bidakowski slutsatsen att en kultur skapad av människor ingenstans ifrån har erhållit eller själv har producerat spärrar mot de förbrytelser som träffar människan i hennes innersta väsen vilket är ett ganska självklart konstaterande med tanke på att brott som örintelsen faktiskt har ägt rum en hävdar spernicus em örintelsen var ingen olyckshändelse inom den judisk kristna kulturen utan går att på ett logiskt sätt härledas ur den trots vår djupa humanis tiska övertygelse ch något sådant vågar ingen inte ens em uttala sig om diskur sivt på allvar en spernicus författare till boken er ölker mord dvs en fiktiv litterär gestalt slipper undan et är komiskt att det från början inte var självklart för alla att det var fiktion em omnämnde den fiktive författarens ickeexisterande verk med en så förrädiskt allvarlig ton att många läsare störtade till biblioteket för att leta efter orst spernicus böcker och till och med redaktörer för kulturtidskrifter och chefen för ögsta utskottet för kartlägg ning av nazistiska förbrytelser lät sig luras är tar vi inte upp den vetenskapsfilosofiska delen av ems förfat tarskap utan begränsar oss till att upplysa läsarna om att den exis terar yvärr har ingen av dessa titlar ännu översatts till svenska et började med ialogi Dialoger som skrevs redan på 50 talet ärefter kom umma technologiae et är verk som beskriver den nutida världen em är inte särskild blygsam redan titeln och formen på dessa verk anknyter till mänsklighetens mest ansedda filosofiska verk det första fallet handlar det naturligt vis om latons dialo ger i det andra om umma eologiae av omas av quino ina filosofiska kon cept utvecklade em därefter i ilozofia przypadku Slumpens filosofi antastyka i futu rologi Fantasy och futurologi visar han sig vara en djuplo dande expert teore tiker och recensent av fantasylitteratur och sf jälv var han dock inte någon sf författare vilket tål att upprepas an tog bara på sig en sådan kostym ch kostymen klistrade sig för gott Zbigniew Bidakowski 32