II Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna EKOLOGIA W ELEKTRONICE. Przemysłowy Instytut Elektroniki Warszawa,

Transkrypt

1 II Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna EKOLOGIA W ELEKTRONICE Przemysłowy Instytut Elektroniki Warszawa, EWOLUCJA PODEJŚCIA EKOLOGICZNEGO W OCENIE JAKOŚCI WYROBÓW ELEKTRONICZNYCH Maria BORKOWSKA, Hanna KOCHMAN Przemysłowy Instytut Elektroniki ul. Długa 44/50, Warszawa, tel , ocw@pie.edu.pl Przedstawiono sposoby wykazywania zgodności wyrobów elektronicznych z wymaganiami jakościowymi w dziedzinie ochrony środowiska: znaki ekologiczne, własne deklaracje środowiskowe zgodności, certyfikaty. Omówiono różne znaki ekologiczne i kryteria stosowane przy ich przyznawaniu. Przedstawiono rozwój podejścia ekologicznego w normach serii ISO 14000, związanych z zarządzaniem środowiskowym oraz w projekcie dyrektywy EEE Unii Europejskiej. Wskazano na trend przesunięcia wymagań ekologicznych z obszaru dobrowolnego oceny jakości do obszaru obowiązkowego. 1. WPROWADZENIE W ocenie jakości wyrobów wyróżniane są dwa obszary: obowiązkowy oraz dobrowolny. Obszar obowiązkowy dotyczy bezpieczeństwa użytkowania wyrobów a obszar dobrowolny dotyczy parametrów eksploatacyjnych. W Unii Europejskiej (UE) obszar obowiązkowy oparty jest o wymagania zasadnicze dyrektyw nowego podejścia. Informacją, że wyrób spełnia wymagania jest deklaracja zgodności producenta i oznaczenie wyrobu znakiem CE. Wyrób oznaczony znakiem CE spełnia warunki swobodnego przepływu towarów i może być wprowadzony na rynek dowolnego państwa UE. W Polsce, w obszarze obowiązkowym, funkcjonuje aktualnie system oparty na przyznawaniu przez jednostki certyfikujące znaku bezpieczeństwa B wyrobom znajdującym się na liście określonej przez Radę Ministrów 1. Dla pewnej grupy wyrobów wymaganie to złagodzono i wprowadzono jedynie obowiązek wystawiania deklaracji zgodności i jej weryfikacji przez jednostki certyfikujące wyroby. Ze strony konsumentów istnieje zapotrzebowanie na oznaczanie wyrobów znakiem bezpieczeństwa B, w związku z czym certyfikacja na znak B może być też przeprowadzana w wyniku dobrowolnego 1 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 1999 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 5, poz. 53) 162

2 wystąpienia producenta. System oceny obowiązkowej w Polsce jest modyfikowany w kierunku zasad obowiązujących w UE, dlatego w najbliższym czasie zaczną obowiązywać rozporządzenia Rady Ministrów wprowadzające wymagania zasadnicze dyrektyw UE. Przeprowadzenie oceny dobrowolnej wynika z zainteresowania producenta lub importera promocją wyrobu. Użytkownicy życzą sobie, aby jakość wyrobu była poparta przez niezależną jednostkę, tzw. trzecią stronę. Popularną informacją dla klienta, że wyrób spełnia wymagania jakościowe, jest znak jakości umieszczony na wyrobie. Europejski Komitet Normalizacyjny CEN 2 i Europejski Komitet Normalizacji Elektrotechnicznej CENELEC 3 utworzyły europejski system potwierdzania zgodności z wymaganiami norm europejskich, umożliwiający uzyskiwanie europejskiego znaku zgodności - Keymark [1]. W Polsce funkcjonuje zastrzeżony przez Polskie Centrum Badań i Certyfikacji znak jakości Q. Ocena jakości wyrobów w aspekcie ekologicznym jest aktualnie przyporządkowana do obszaru dobrowolnego. Istnieją różne formy potwierdzania spełnienia kryteriów ochrony środowiska przez wyrób: znaki ekologiczne (krajowe, regionalne), deklaracje zgodności. W Polsce stosowany jest znak EKO, który zostanie omówiony w następnym punkcie pracy. Interesujący nurt w tej dziedzinie, to zarysowująca się w UE zmiana podejścia ekologicznego w kierunku włączenia wymagań ochrony środowiska do wymagań zasadniczych w obszarze obowiązkowym i objęcia zgodności z nimi deklaracją producenta oraz znakiem CE. 2. EKO - ZNAKOWANIE Formą promocji wyrobów spełniających kryteria ochrony środowiska, bardzo czytelną dla klienta, jest oznaczanie ich znakiem ekologicznym. Poszczególne państwa mają własne znaki ekologiczne. Niezależnie, istnieją też znaki ekologiczne regionalne, na przykład na obszarze krajów skandynawskich. Kryteria przyznawania znaków są wszędzie bardzo podobne. Jedno z podstawowych wymagań to zminimalizowanie uciążliwości dla środowiska podczas produkcji, użytkowania i utylizacji. Jednak często jakość urządzenia i łatwość obsługi są równie istotnymi warunkami. W każdym przypadku znaki są przyznawane przez niezależne instytucje. Poniżej zostaną przedstawione najpopularniejsze znaki, zasady i kryteria ich przyznawania. Znak środowiskowy monitorów i jednostek systemowych TCO 99 jest znakiem środowiskowym przyznawanym komputerom PC (monitorom, jednostkom systemowym, serwerom, laptopom, klawiaturom) i urządzeniom techniki biurowej. Znak ten może otrzymać wyrób, który przeszedł z wynikiem pozytywnym badania określone w normach TCO99. Normy TCO99 podlegają Szwedzkiej Konfederacji Pracodawców TCO (The Swedish Confederation of Professional Employees). Aby otrzymać certyfikat producent musi przetestować swój produkt w laboratoriach zatwierdzonych przez TCO, takich jak NEMKO 4. Są to badania: ergonomiki wizualnej, 2 European Committee for Standardization 3 Eurorean Committee for Electrotechnical Standardization 4 Norweska jednostka certyfikacyjna 163

3 emisji (wytwarzanie pól elektrycznych i magnetycznych o niskiej częstotliwości, zakłócenia akustyczne), zużycia energii, bezpieczeństwa elektrycznego oraz weryfikacja dokumentacji w zakresie ekologii. Producent starający się o znak TCO 99 musi posiadać certyfikat zgodny z ISO14001 lub być zarejestrowany w EMAS (Eco-Management and Audit Scheme). Obowiązkowa jest współpraca z firmą utylizacyjną lub uczestnictwo w programie utylizacyjnym. Niemiecka Etykieta Ekologiczna Blue Angel ( Błękitny Anioł ) Niemiecka Etykieta Ekologiczna Błękitny Anioł jest przyznawana od 1977 roku i dotyczy ponad osiemdziesięciu różnych produktów. Podstawowe kryteria odnoszące się do stanowisk komputerowych zawierają warunki dla jednostek centralnych, klawiatury i monitorów. Ponadto, kryteria przyznawania tego znaku obejmują: sprawne zużywanie paliw kopalnych, wybór produktów ze zmniejszonym wpływem na klimat, redukcję emisji gazów z cieplarni, ochronę zasobów naturalnych. Nordycka Etykieta Ekologiczna Nordic Swan (Nordycki Łabędź) Nordycka Etykieta Ekologiczna przyznawana jest od 1989 r przez Nordic Council of Ministers stowarzyszenie ministrów krajów skandynawskich: Szwecji, Finlandii, Norwegii i Islandii. W 1997 roku do tego stowarzyszenia dołączyła Dania. W sektorze wyrobów elektrycznych znak ten dotyczy głównie urządzeń biurowych. Nordycki Łabędź przyznawany jest po przebadaniu wyrobu pod względem oddziaływania na środowisko począwszy od produkcji, przez użytkowanie, aż do utylizacji. Kryteria przyznawania tego znaku są weryfikowane co trzy lata i dostosowywane do aktualnego poziomu technologicznego. Znak ten spełnia wymagania normy ISO Etykiety i deklaracje środowiskowe - Etykietowanie środowiskowe I typu - Zasady i procedury. Europejska Etykieta Ekologiczna Program znakowania ekologicznego został ustanowiony przez Komisję Europejską w 1993 r. Od 1999 r. istnieją kryteria oceny komputerów osobistych. Znak ten przyznawany jest wyrobom, które przeszły z wynikiem pozytywnym analizę cyklu życia - od projektowania. przez proces produkcyjny, sprzedaż, użytkowanie i utylizację. Kryteria przyznania tego znaku uwzględniają: zużycie energii, oszacowanie cyklu życia, rozmontowanie i możliwość ponownego użytku części, świecenie w tle w monitorach z ciekłokrystalicznymi wyświetlaczami LCD, poziom hałasu wytwarzanego przez system komputerowy, zaburzenia elektromagnetyczne wytwarzane przez monitor. Instrukcja użytkowania wyrobu zawiera informację o oznaczeniu znaku ekologicznym EU. Prawo do stosowania znaku zachowuje z reguły ważność przez trzy lata. Po tym okresie urządzenie jest ponownie poddawane ocenie przez ekspertów Komisji Europejskiej. Deklaracja ekologiczna NITO Deklaracja ekologiczna NITO (Nordic Information Technology Organization Skandynawskie Zrzeszenie Technologii Informatycznej utworzone przez Szwecję, Norwegie i Danię) została opracowana dla komputerów osobistych. Pierwszy raz została sporządzona przez Szwecję w 1996 r. i zaadaptowana przez Norwegię i Danię w 1998 r. Deklaracja ta zawiera dokładny wykaz zastosowanych norm: dobrowolnych i wymaganych przez prawo. Niektóre wymagania pokrywają się z wymaganiami 164

4 certyfikacyjnymi Błękitnego Anioła i/lub Nordyckiego Łabędzia. Kryteria ecodeklaracji obejmują następujące obszary: adaptacja ekologiczna konstrukcji, baterie, charakterystyki hałasu, charakterystyki monitora z uwzględnieniem ergonomiki wizualnej, klawiatura, bezpieczeństwo elektryczne, możliwość ponownego wykorzystania części, opakowanie i dokumentacja, zużycie energii, zarządzanie jakością i środowiskiem. Brane są również pod uwagę wymagania rynku. Eko-znak stosowany w Polsce Eko-znak jest zastrzeżony przez Polskie Centrum Badań i Certyfikacji. Podstawą certyfikacji na ten znak są wymagania dotyczące aspektów ekologicznych i zdrowotnych, określone w kryteriach dla danej grupy wyrobów, ustanawianych przez Komitet Techniczny ds. Eko-znaku. Kryteria te powinny zapewniać likwidację lub znaczne ograniczenie negatywnych skutków dla środowiska podczas całego cyklu życia wyrobu. Wśród wyrobów elektronicznych, stacjonarne komputery osobiste mają zatwierdzone kryteria ekologiczne. Eko-znak nadawany jest wyrobom, których badania, wykonane w laboratoriach akredytowanych przez Polskie Centrum Akredytacji, potwierdzają spełnienie kryteriów ekologicznych oraz spełniającym wymagania użytkowe (bezpieczeństwa i funkcjonalne) [2]. 3. STANDARYZACJA WYMAGAŃ EKOLOGICZNYCH Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna ISO prowadzi prace nad serią norm 14000, związanych z różnymi dziedzinami ochrony środowiska. W Tablicy 1 przedstawiono wykaz ustanowionych norm ISO oraz norm ISO na etapie raportów technicznych (TR). Zaznaczono normy wprowadzane w Polsce. W szczególności, należy zwrócić uwagę na fakt dopuszczenia różnych form wyrażania zgodności z wymaganiami ochrony środowiska: I typ - Eko - znakowanie, II typ - Własne stwierdzenia (deklaracje) środowiskowe, III typ - Własne stwierdzenia (deklaracje) środowiskowe potwierdzone certyfikatem. Tablica 1. Zestawienie norm serii ISO Dziedzina Nr dokumentu * Tytuł Systemy ISO 14001:1996 Systemy zarządzania środowiskowego Specyfikacja i wytyczne stosowania zarządzania środowiskowego ISO 14004:1996 Systemy zarządzania środowiskowego Ogólne wytyczne dotyczące zasad, systemów i technik wspomagających ISO 14010:1996 Wytyczne do auditowania środowiskowego - Ogólne zasady Auditowanie środowiskowe i związane badania ISO 14011:1996 Wytyczne do auditowania środowiskowego - Procedury auditu - Auditowanie systemów zarządzania środowiskowego ISO 14012:1996 Wytyczne do auditowania środowiskowego - Kryteria kwalifikowania auditorów środowiskowych ISO 14015:2001 Zarządzanie środowiskowe - Ocena środowiskowa miejsc i organizacji (EASO) Etykietowanie ISO 14020:1998 Etykiety i deklaracje środowiskowe Zasady ogólne 165

5 Dziedzina Nr dokumentu * Tytuł środowiskowe ISO 14021:1999 Etykiety i deklaracje środowiskowe Własne stwierdzenia środowiskowe (Etykietowanie środowiskowe II typu) ISO 14024:1999 Etykiety i deklaracje środowiskowe - Etykietowanie środowiskowe I typu - Zasady i procedury ISO/TR 14025:2000 Etykiety i deklaracje środowiskowe Deklaracje środowiskowe III typu ISO 14031:1999 Zarządzanie środowiskowe - Ocena efektów Ocena efektów działalności środowiskowej Wytyczne działalności ISO/TR Zarządzanie środowiskowe Przykłady oceny efektów środowiskowej 14032:1999 działalności środowiskowej (EPE) ISO 14040:1997 Zarządzanie środowiskowe Ocena cyklu życia - Zasady i struktura Ocena cyklu życia ISO 14041:1998 Zarządzanie środowiskowe Ocena cyklu życia - Określenie celu i zakresu oraz analiza zbioru ISO 14042:2000 Zarządzanie środowiskowe - Ocena cyklu życia - Ocena wpływu cyklu życia ISO 14043:2000 Zarządzanie środowiskowe - Ocena cyklu życia Interpretacja cyklu życia Ocena cyklu życia ISO/TR 14049:2000 Zarządzanie środowiskowe Ocena cyklu życia - Przykłady stosowania ISO do określania celu i zakresu oraz analizy zbioru Aspekty środowiskowe ISO/PRF TR (projekt) Wytyczne włączania aspektów środowiskowych podczas opracowania wyrobów Terminologia ISO 14050:1998 Zarządzanie środowiskowe Terminologia ISO Guide 64:1997 Wytyczne włączania aspektów środowiskowych do norm wyrobu * Normy wprowadzone do stosowania w Polsce Normy przygotowywane do wprowadzenia na etapie projektu W Tablicy 2 zamieszczono dane (z marca 2001 roku) dotyczące sytuacji na rynku wyrobów elektronicznych dla poszczególnych typów etykietowania oraz opinii środowiska wyrobów przemysłu informatycznego w zakresie form deklarowania zgodności z wymaganiami ochrony środowiska. Typ I (eko-znakowanie) jest uważany za rodzaj bariery dla przemysłu, ze względu na koszty i czas, a także ze względu na fakt istnienia około 20 różnych znaków, które powinien brać pod uwagę producent wyrobu o światowym zasięgu. Typ II (deklaracje) jest rekomendowany przez środowisko przemysłu informatycznego zrzeszone w EITCA (European Information and Communications Technology Industry). Natomiast, Typ III (deklaracja + certyfikat) jest uważany za mało przydatny dla złożonych wyrobów przemysłu informatycznego, mający raczej zastosowanie do prostych wyrobów oraz materiałów [3]. 166

6 Typ Norma ISO Tablica 2. Rodzaje etykietowania wyrobów. Ilość ocenionych Przykłady Podstawa oceny wyrobów etykietowania elektronicznych I Kryteria określone przez 3-stronę II Własna deklaracja zgodności III TR Deklaracja potwierdzona certyfikatem Eco-flower Blue Angel Nordic Swan TCO99 NITO ECMA TR/70 Pojedyncze firmy Koszt Średni Czas wejścia na rynek Długi 1600 Niski Krótki Wysoki B. długi W świetle tego, celowe jest dążenie do unifikacji wymagań środowiskowych oraz ich integracji z procesem projektowania i konstruowania wyrobu, czemu służy zestaw kolejno tworzonych norm serii ISO (ocena efektów działalności środowiskowej), ISO (ocena cyklu życia) oraz projekt normy ISO (włączanie aspektów środowiskowych do opracowywania wyrobów). Opracowywana jest też norma ISO 14063, dotycząca komunikacji środowiskowej, której celem jest ujednolicenie podejść i sposobu przekazywania danych dotyczących efektów działań podejmowanych na rzecz ochrony środowiska (np. przy opracowywaniu kontraktu lub określaniu cech wyrobu). 4. WYMAGANIA EKOLOGICZNE W DYREKTYWACH UNII EUROPEJSKIEJ Spełnianie wymagań w zakresie ochrony środowiska jest stymulowane przez działania poszczególnych państw i regionów, związane ze strategią zrównoważonego rozwoju. Przykładem jest wprowadzenie tych wymagań do dyrektywy UE, dotyczącej zamówień publicznych [3] oraz projekty dyrektyw UE dotyczące ekologii. W dziedzinie wyrobów elektronicznych, opracowano projekt dyrektywy UE dotyczącej wpływu sprzętu elektrycznego i elektronicznego na środowisko. Jest to tzw. Dyrektywa EEE (Directive in the impact on the environment of Electrical and Electronic Equipment). W projekcie tej dyrektywy z roku 2000 zaproponowano znak ekologiczny EE i określono wymagania jakie powinien spełniać wyrób (i producent) stosujący ten znak [4]. Wersja projektu tej dyrektywy z lutego 2001 roku odeszła od znaku EE, natomiast zawiera wymaganie, aby znak CE oraz deklaracja zgodności sporządzane dla wyrobu elektronicznego, zgodnie z dyrektywami nowego podejścia, świadczyły również o spełnieniu wymagań dyrektywy EEE [5]. Załącznik I do projektu tej dyrektywy określa rodzaje wyrobów elektronicznych objęte projektem: sprzęt domowy, komputery i sprzęt biurowy, urządzenia i przyrządy elektryczne, sprzęt radiowy, telewizyjny i komunikacyjny, instrumenty medyczne, precyzyjne i optyczne, zabawki i gry. 167

7 5. ZAKOŃCZENIE Przedstawione dane świadczą o ewolucji podejścia ekologicznego w ocenie jakości wyrobów, której wyrazem jest propozycja, zawarta w projekcie dyrektywy EEE, przeniesienia oceny spełnienia wymagań ochrony środowiska z obszaru dobrowolnego do obowiązkowego. Nastąpi wtedy zintegrowanie wymagań ochrony środowiska z wymaganiami bezpiecznego przepływu towarów, których spełnienie jest potwierdzane deklaracją producenta i znakiem CE. Spełnianie dyrektyw prowadzi do określania i porządkowania kryteriów oceny, w szczególności pożądane jest istnienie norm zharmonizowanych. Pojawia się problem jednoznaczności kryteriów oceny, szczególnie gdy parametry środowiskowe są specyfikowane w kontraktach. Stąd dążenie do normalizacji oraz tworzenia centrów kompetencyjnych, oceniających i potwierdzających jakość wyrobów w dziedzinie ekologii, jak np. omówione wyżej NITO. LITERATURA 1. Borkowska M.: Aspekty ekologiczne w certyfikacji systemów jakości wyrobów I Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna Ekologia w Elektronice, Warszawa, października 2000 r., Przemysłowy Instytut Elektroniki, ss Hermann F., Urbach H.P., Wendschlag H.: Eco-labeling and the Information Technology (IT) Industry IEEE International Symposium on Electronics & the Environment. May 7-9, Denver, Colorado ss Suliński A.: Stan obecny i perspektywy rozwoju systemu ekoznakowania w Polsce ABC Jakości, Akredytacja, Badania, Certyfikacja nr 3(31), 2002, ss Trzciński K.L.: Polityka i zasady zarządzania Europejskim Znakiem Zgodności Normalizacja, nr 7, 1999, ss DEVELOPMENT OF THE ECOLOGICAL APPROACH IN EVALUATION OF THE ELECTRONIC PRODUCTS' QUALITY The various methods of demonstration of conformity with the quality requirements in the ecological area are presented: eco-labelling, environmental self-declarations, certifications. The kinds of "ECO" signs and the rules of marking of electronic products are showed. The development of the ecological approach in standardization of the Environmental Management Systems (ISO 14000) and in European Union draft proposal of the EEE directive (on Impact on Environment of Electrical and Electronic Equipment) is described. 168