A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 8, Jerzy Nácewski * POLITYKA HANDLOWA W GOSPODARCE KAPITALISTYCZNEJ

Transkrypt

1 A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 8, 1981 Jerzy Nácewski * POLITYKA HANDLOWA W GOSPODARCE KAPITALISTYCZNEJ Recesja gospodarcza zapoczątkow ana w łatach , najp o- w ażniejsza w okresie pow ojennym w gospodarce kapitalistycznej, spow odow ała m. in. pow rót do polityki protekcjonizm u w głów nych p aństw ach kapitalistycznych. Było to o tyle zaskakujące, że stało w sprzeczności z dotychczasową długookresową tendencją do liberalizacji handlu światow ego, jak a m iała m iejsce w okresie pow ojennym. P olityka liberalizacji handlu prowadzona była z dużym powodzeniem przy pomocy takich organizacji m iędzynarodow ych, jak GATT i UNCTAD К Patrząc na to zagadnienie w ujęciu historycznym, znajdziemy liczne przykłady przechodzenia od polityki protekcjonizmu do polityki wolnego handlu i odw rotnie.'w ydaje się celowym w tej sytuacji przypomnienie odwiecznego sporu między zwolennikami protekcjonizmu i wolnego handlu i skonfrontowanie tych stanowisk z obegną sytuacją gospodarczą świata kapitalistycznego. 1. KONCEPCJE WOLNEGO HANDLU I PROTEKCJONIZMU Stosowanie środków polityki handlowej i ich nasilenie w pewnych okresach jest związane z obowiązującą w danym państw ie doktryną handlu zagranicznego. Mamy na myśli doktrynę wolnego handlu bądź doktrynę protekcjonizm u. Oczywiście nie musi to oznaczać, że doktryny te w y stęp u ją w postaci czystej. Z reg u ły m am y do czynienia z przewagą elem entów przynależnych do jednej lub drugiej doktryny.,,w krańcow ym przypadku polityka w olnohandlow a zakłada zniesienie w szelkich ograniczeń i przeszkód dla rozw oju handlu (jak np. cła, * Dr, adiunkt w Zakładzie Ekonomiki H andlu Zagranicznego Instytutu Obrotu Towarowego UL. 1 Niezależnie od korzyści, jakie niosła ze sobą liberalizacja handlu światowego, przyczyniła się ona również do synchronizacji cyklu koniunkturalnego, pogłębiając tym sam ym recesję lat siedem dziesiątych.

2 ograniczenia ilościowe i dewizowe, a także różne sztuczne środki popierania eksportu w form ie prem ii i subw encji dla produkcji lub eksportu) w szelkim i rodzajam i produktów podlegających w ym ianie m iędzynarodow ej 2. Oczywiście wolny handel w takiej postaci nie występował nigdzie, naw et w Anglii, która przez długi okres czasu stosowała u siebie zasady polityki wolnego handlu. P odstaw dla koncepcji wolnego handlu dostarczyła ekonom ia klasyczna, a zwłaszcza prace A. Sm itha i D. R icard o3. W drugiej połowie XVIII w. obserw ujem y rozwój masowej produkcji przem ysłow ej w rozw iniętych k raja ch kapitalistycznych (takich jak A n- glia i Francja). Do głosu zaczyna dochodzić tworząca się młoda burżuazja przemysłowa, która staje się prom otorem zmian polegających na odejściu od założeń m erkantylizm u i zm ierzających do liberalizmu. Przejaw em doktryny liberalizm u jest tzw. polityka wolnego handlu, k tórej szczególne nasilenie w ystąpiło w latach Główne tezy liberalizm u można przedstaw ić w kilku p u n k tach s: 1. Optim um narodowe jest to taka sytuacja, w której dany naród d y sp onuje dobram i o m ożliwie najw iększej w artości. 2. Rodzaj i charakter specjalizacji produkcji poszczególnych krajów są zdeterm inow ane w okresie krótkim przez zasadę korzyści kom paratyw nych. 3. W okresie długim specjalizacja w inna być rów nież zgodna z zasadą korzyści kom paratyw nych, gdyż zapewnia ona m aksym alizację oszczędności i rentowność inwestycji. Jednocześnie w ystępuje zjawisko autom atycznego przepływ u kapitałów do krajów o najw yższej ren to w - ności (kraje m niej rozw inięte mogą korzystać z oszczędności nagrom a- dzonych w krajach bardziej rozwiniętych). 4. Istn ieją m echanizm y, k tóre w okresie krótkim autom atycznie zapew niają równowagę obrotów zagranicznych, produkcji, zatrudnienia i w ynagradzania poszczególnych czynników produkcji. 5. Możliwe jest odejście z różnych względów od tych założeń, ale teoria ekonom ii w inna wykazać, jakim odbyw a się to kosztem. J a k widzim y, dok try n a neoliberalizm u jest op arta na zasadzie istnie- 2 Z. K a m e c k i, J. S o ł d a c z u k, W. S i e r p i ń s k i, M iędzynarodowe stosunki ekonom iczne, W arszawa 1971, s A. S m i t h, Bogactwo narbdów, W arszawa 1954; D. R i c a r d o, Zasady ekonom ii politycznej i opodatkowania, W arszawa Szkoła klasyczna pow stała na gruncie krytyk i koncepcji m erkantylistycznych. 4 A. C z e p u r k o, Cło w handlu m iędzynarodow ym, W arszawa 1972, s Na podstaw ie: M. B y é, M iędzynarodowa polityka handlowa, je j sk u tki i znaczenie, [w:] Teoria i polityka handlu międzynarodowego w kapitalizm ie, W arszawa 1960, s. 430.

3 nia kosztów kom paratyw nych, k tó ra to zasada w ym aga spełnienia całego szeregu dość rygorystycznych założeń e. G łów ne założenia dotyczą w ystępow ania takich w arunków, jak: doskonała k o n kurencja na ry n k u krajow ym i zagranicznym, swobodna m o- bilność czynników produkcji, dany kraj nie ma wpływu na poziom ceny światow ej, ceny odzwierciedlają rzadkość zasobów itd. Państw o kapitalistyczne ogranicza swoją ingerencję w spraw y gospodarcze do niezbędnego m inim um, tak w ięc istnieje swoboda działania dla producentów i swoboda przepływ u tow arów i czynników produkcji. Jed n ą z przyczyn odejścia od koncepcji wolnego handlu był nierów nom ierny rozwój poszczególnych krajów w ram ach system u kapitalistycznego. Stosow anie zasad liberalizm u, zwłaszcza w k rajach słabiej rozw iniętych, u tru d n iało b y rozwój gospodarczy i zwiększało dysproporcje. Ewolucja system u kapitalistycznego spowodowała, że zasady wolnego handlu, k tóre od sam ego początku w niew ielkim stopniu odpow iadały realiom życia gospodarczego, coraz bardziej oddalały się od praktyki. Cechą charak tery sty czn ą system u kapitalistycznego jest w ystępow a- nie sprzeczności nie tylko w ew nątrz poszczególny^ gospodarek narodowych, ale również w m iędzynarodowych stosunkach gospodarczych. Pow oduje to, że swobodne działanie żywiołowych sił ekonomicznych nie zawsze zapew nia korzyści w szystkim krajom. W krajach stosunkowo mniej rozw iniętych w porów naniu z Anglią, które wchodziły na drogę rozwoju przem ysłowego (USA, Niemcy), burżuazja przem ysłow a była przeciw na polityce wolnego h an d lu i opowiadała się za polityką protekcjonizm u. Zdaniem W. C ordena p rotekcja w naukach ekonom icznych zazw y- czaj odnosi się do tych aktów polityki rządowej, które chronią przem ysł krajow y przed zagraniczną konkurencją i w ten sposób um ożliwiają mu o trzym anie w iększych w pływ ów niż m iałoby to m iejsce w innym p rzypadku 7. Powyższa definicja protekcji zbliżona jest do definicji J. G órskiego8, k tó ry określa protekcjonizm jako politykę m ającą na celu ochronę p rodukcji krajow ej przed konkurencją zagranicy. W edług W. C ordena istnieją cztery głów ne środki polityki protekcji, 0 Na temat teorii kosztów komparatywnych patrz: J. S o ł d a c z u k, Handel m iędzynarodow y a rozwój gospodarczy w socjalizmie, aneks: Ewolucja teorii kosztów kom paratyw nych w literaturze ekonom icznej krajów kapitalistycznych, Warszawa W. M. C o r d e n, Tariffs and Protectionism (maszynopis powielany), s J. G ó r s k i, Protekcjonizm, [w:] Mala encyklopedia ekonomiczna, Warszawa 1974, s. 656.

4 a mianowicie: subsydia dla producentów krajow ych, podatki na im port, ograniczenia ilościowe oraz handel państw ow y 9. Bardziej wąsko pojm uje protekcję H. G. Jo h n so n 10. Protekcja dla niego jest synonim em term inu taryfa (cła, podatki na import). Przez protekcję rozum ie on taką politykę państw a, która prowadzi do wzrostu cen krajow ych zarów no dla producenta, jak i konsum enta powyżej poziomu cen św iatow ych. W yłącza tym sam ym z rozw ażań subw encjonow anie produkcji. O ile teoria wolnego handlu rozw ijała się w w arunkach istnienia dość rozpow szechnionego kosm opolitycznego p u n k tu w idzenia, o tyle p ro tekcjonizm w yrasta w w a ru n k ach rodzącego się nacjonalizm u i um acnia go. Pierw szym argum entem m odyfikującym politykę wolnego handlu był argum ent młodego przem ysłu (infant industry) sform ułow any przez A. Ham iltona w 1791 r. w USA, a następnie rozw inięty w Niemczech w XIX w. przez F. Lista n. A utorzy ci podw ażyli klasyczną teorię korzyści płynących z m iędzynarodowego podziału pracy i handlu zagranicznego, a przynajm niej wskazali na jej względność. Handel zagraniczny w pewnych sytuacjach może ham ow ać rozwój gospodarczy k ra ju 12. A utorzy ci byli zw olennikam i tzw. protekcjonizm u w ychow aw czego 13, k tó ry m ożna scharakteryzować w kilku punktach. Przede wszystkim tw ierdzili oni, że należy faworyzować w pewnym stopniu przem ysły dopiero się tw orzące, udzielając im czasu ochrony na pewien okres, ponieważ w początkowym stadium ich rozwoju nie są one w stanie współzawodniczyć skutecznie z dojrzałym i konkurentam i. O chrona ta pow inna być jed n ak ograniczona w zasięgu i tymczasowa, aby przem ysły te czyniły wysiłki dla osiągnięcia spraw ności gospodarczej. N ajważniejsze przeszkody na drodze rozwoju m łodych przemysłów to b rak w ykw alifikow anej k ad ry siły roboczej, p rzy zw y czajen ie, konsum entów do w yrobów im portow anych, b rak oszczędności w ew nętrznych i oszczędności zew nętrznych. R. N urkse uważa, że argum ent tego typu jest jedynym argum entem, który da się obronić naw et z kosmopolitycznego punktu widzenia, na płaszczyźnie korzyści ogólnośw iatow ej u. Uważa on, że jeżeli przejściow e * C o r d e n, op. cit., s H. G. J o h n s o n, Tariffs and Economic D evelopm ent: Som e Theoretical Issues, [in:] A spects of the Theory of Tariffs, Londyn 1971, s Ind ustry and Trade in Som e D eveloping Countries, Londyn 1971, s ! K a r a e c k i, S o l d a c z u k, S i e r p i ň ' s k i, op. cit., з Patrz: B y é, op. cit., s R. N u r k s e, Problem y tw orzenia kapitału w krajach slabo rozw iniętych, Warszawa 1962, s. 162.

5 ograniczenia wolności handlu m ają doprowadzić do rozwoju nowych kw alifikacji i zdolności i zaktywizować drzemiące zasoby prowadząc do rozszerzania produkcji, to istnieje możliwość zapewniania ostatecznej korzyści w szystkim krajom 15. Inny argum ent, k tó ry stosunkow o w cześnie zm odyfikow ał teorię wolnego handlu, to argum ent terms of trade za protekcją. K raj, któ ry ogranicza swój handel zagraniczny bądź to przez nak ładanie taryf celnych na im port, bądź przez opodatkowanie eksportu, praw dopodobnie w rezultacie polepsza swoje term s of trade 1(i. Z je d- nej strony ograniczenie popytu może przyczynić się do obniżenia ceny oferowanej przez zagranicznych dostawców, a ograniczenie podaży na eksport może podnieść cenę eksportu. Wobec powyższego korzyści z ty - tułu popraw y term s of trade mogą przew yższać s tra ty w ynikające z ograniczenia udziału danego kraju w międzynarodowym podziale pracy. Tego typu stanowisko doprowadziło na gruncie teorii do wypracowania koncepcji tzw. optym alnej tary fy optym alnej dla danego kraju, a nie dla św iata jak o całości (nacjonalistyczny p u n k t w id zen ia)17. Oczywiście istnieje groźba, że wszystkie kraje uczestniczące w wym ianie mogą stworzyć optym alną taryfę celną, co w sumie może zniwelować korzyści, a pozostawić straty z tytułu ograniczenia wym iany. Tego typu rozważania teoretyczne nie m iały większego znaczenia praktycznego. Natom iast argum ent ten trafił na podatny grunt w procesie rozwoju gospodarczego wielu krajów i był stosowany w tzw. polityce substytucji im portu, która oceniana była z reguły bardzo krytycznie i nie przyniosła spodziew anych rezultatów. W ażnych argum entów na rzecz protekcjonizm u dostarczył J. M. K eynes, który badał czynniki określające rozm iary dochodu narodowego i zatrudnienia i z tego p u n k tu w idzenia rozpatryw ał rów nież zagadnienie w ym iany międzynarodowej 18. Powrócił on częściowo do koncepcji m erkantylistycznych nie negując słuszności korzyści płynących z w y- m iany m iędzynarodowej. Uważał on, że koncepcja wolnego handlu jest słuszna, ale w sytuacji gdy w gospodarce istnieje stan pełnego z a tru d- nienia. W sytuacji gdy pojaw ia się bezrobocie, istotną rolę m a do spełnienia polityka protekcjonizm u, której celem jest eksport bezrobolj Ibidem, s Na ogół polityka protekcjonizm u nie odniosła większych sukcesów w krajach słabo rozwiniętych, co R. N urkse tłum aczy przede wszystkim niedostatkiem kapitału w tych krajach. 10 C o r d e n, op. cii., s Na tem at optymalnej tary fy patrz H. G. J o h n s o n, Optimal Trade Intervention in the Presence of Domestic Distortions, [in:] Aspects of the Theory..., s K a m e c k i, S o ł d a c z u k, S i e r p i ń s k i, op. cit., s. 30.

6 cia 19. S tan taki można osiągnąć przy pom ocy polityki celnej. Nałożenie ta ry fy celnej na im port ogranicza im port, a tym sam ym część konsum pcji zostanie dodatkow o zaspokojona przez ry n ek krajow y. D odatkow y popyt w yw oła zw iększenie produkcji i tym sam ym w zrost z a tru d- nienia. Zdaniem M. Byé tego typu argum ent jest trudny do porównania z teorią korzyści kom paratyw nych, ponieważ rozpatruje się sytuację niepełnego zatrudnienia, a teoria korzyści kom paratyw nych jest słuszna przy istnieniu pełnego zatrudnienia 20. Ale stw ierdza on z kolei, że korzyści danego k raju oznaczają jednocześnie stratę dla zagranicy, co powoduje w konsekwencji właśnie eksport bezrobocia. W rezultacie za granicą spadną dochody, co może mieć w pływ na w ielkość eksp ortu danego k raju i ew entualnie zmniejszyć osiągniętą korzyść. Z drugiej strony zagranica może zastosować środki odw etow e. W reszcie stan pełnego zatrudnienia można osiągnąć innym i metodami, np. przez zwiększenie inw estycji krajowych. Zdaniem M. Byé argum ent tego typu nie da się -obronić z punktu widzenia nie tylko korzyści ogólnoświatowych, ale i krajow ych. Jego zdaniem podjęcie zharm onizow anej ek sp ansji b ę- dzie zawsze bardziej korzystne od usiłow ania ograniczenia im p ortu 21. K olejny arg u m en t za p rotekcją dotyczy bilansu płatniczego. Do rozwinięcia tego argum entu duży wkład wniósł również J. M., Keynes, k tó ry uw ażał, że dodatni bilans handlow y może działać w k ieru n k u ożyw ienia koniunktury, a ujem ny może być czynnikiem pogłębiającym stan depresji gospodarczej 22. Jest to też argum ent oparty na koncepcjach m erkantylistów. Słabością tej arg u m eh tacji je st fakt, że osiągnięcie równowagi bilansu płatniczego, czy tym bardziej jego dodatniego salda przy pom ocy polityki protekcjonizm u, prow adzi do w zrostu produkcji m niej opłacalnej, co oznacza ograniczenie w ym iany i o g ran iczenie korzyści, jak ie k raj odnosi z w ym iany zagranicznej. W iele kontrow ersji wywołał argum ent zm ierzający do wyrów nania kosztów lub ochrony poziom u życiow ego. W 1890 r. am erykański ekonom ista P a tte n przedstaw ił propozycję tzw. ceł w yrów naw czych opartą na w zm iankow anym argum encie. Zasada ta została zaw arta w am e- rykańskiej ustaw ie celnej z 1922 r.23 W m yśl tej ustaw y opłaty celne w inny być tak ustalane, by wyrównać w arunki produkcji w kraju i za granicą. Przede w szystkim zasada ta miała charakter dyskrym inacyjny, gdyż w ym agałaby różnicow ania wysokości ceł w zależności od k ra ju 10 Ibidem. 20 B y é, op. cit., s Ibidem, s J. S o l d a c z u k, Teoria ekonom iczna K eynesa, W arszaw a 1959, s B y é, op. cit., s. 438.

7 producenta. Po drugie, w zasadzie tej kryło się niebezpieczeństwo dla handlu zagranicznego w ogóle, który istnieje dzięki temu, że istnieją różnice w kosztach produkcji w różnych krajach. Podobnie argum ent za protekcją m ający na celu ochronę istniejącego standardu robotników jest narażony na krytykę, wskazującą, że kraj posiadający drogą siłę roboczą winien specjalizować się w produkcji zużywającej mało siły roboczej. Jeżeli natom iast konkurencja zagraniczna spowodowana jest faktem istnienia szczególnie niskich płac w sektorze eksportowym w wyniku sztucznego obniżania płac wówczas kraj im portujący może przesunąć siłę roboczą z zagrożonych przem y- słów do innych, a ewentualne zmniejszenie korzyści komparatywnych wyrównać tanim importem. K rytyka ta jest niewątpliwie słuszna, gdy w rozważaniach pomijamy czynnik czasu. Uwzględniając czynnik czasu należałoby jednak stwierdzić, że pewnych specyficznych czynników produkcji (np. wykwalifikowana siła robocza) nie można przesunąć do innych działalności, a po drugie konkurencja, która jest wynikiem niskich płac, może być ograniczona w czasie, co powoduje duże niebezpieczeństwo i ryzyko związane z próbą powrotu do pierwotnej stru k tu ry zatrudnienia czynników produkcji, gdy początkowe korzyści im portu znikną 24. Z przedstawionym powyżej argumentem wiąże się tzw. koncepcja taryfy naukowej, tj. takiej taryfy celnej, która zrównuje koszty produkcji między krajow ym i i zagranicznymi źródłami podaży25. Z przedstawionej krytyki argumentów popierających politykę protekcji tylko argum ent protekcjonizmu wychowawczego jest przekonujący nawet z punktu widzenia interesów ogólnoświatowych. Pozostałe argum enty mogą być słuszne z punktu widzenia interesów poszczególnych krajów stosujących politykę protekcji i to tylko w pewnych okolicznościach 2e. II. NEOLIBERALIZM Doktryny liberalne i protekcjonistyczne konkurujące ze sobą od wielu lat zyskiwały na przemian uznanie w poszczególnych krajach w zależ- 24 Ibidem, s Na temat koncepcji taryfy naukowej patrz: H. G. J o h n s o n, The Cost of Protection and the Scientific Tariff, [in:] A spects of the Theory..., s Przez sprzyjające okoliczności możemy rozumieć np. odpowiednie relacje elastyczności popytu na import w danym kraju i elastyczność podaży na eksport zagranicy. Patrz na ten temat: H. G. J o h n s o n, The Gain from Exploiting Monopoly or Monopsony P ower in International Trade, Economics 1968, n r 138, s.

8 ności od sytuacji gospodarczej. Na ogół państwo, które w danym okresie zdobywało przewagę gospodarczą nad swoimi konkurentami, stawało się rzecznikiem doktryny liberalnej. Tak było w przypadku Anglii w XIX i na początku XX w. Po II w ojnie św iatow ej m am y do czynienia ze zm odyfikow aną doktryną wolnego handlu zwaną neoliberalizm em. W ojna ta spowodowała istotne zmiany w układzie sił wśród głównych państw kapitalistycznych. W zasadzie tylko USA wyszły z niej wyraźnie wzmocnione. Były one w pierwszych latach powojennych nie kwestionow anym m ocarstwem gospodarczym, m ilitarnym i politycznym. Natom iast Europa Zachodnia i Japonia wyszły z w ojny mocno zniszczone. Nie dziwi wobec tego fakt, że USA stają się gorącym zwolennikiem polityki liberalizm u, która m ogłaby im ułatw ić ekspansję gospodarczą, głównie na rynkach Europy Zachodniej. Nie są to wprawdzie koncepcje czysto wolnohandlowe, lecz m am y tu do czynienia ze zm odyfikow anym liberalizm em, którego główne założenia przedstaw im y poniżej. Co ciekawsze, tendencjam i liberalnym i były zainteresow ane również k raje Europy Zachodniej, choć przew idyw ały one konieczność istnienia pew nej zwłoki przed zastosow aniem tej d o k try n y 'w praktyce, potrzebnej na odbudow ę gospodarki ze zniszczeń w ojennych. Również tzw. kraje słabo rozw inięte gospodarczo, które zaczynają w ystępow ać praktycznie jako grupa państw o w spólnych cechach gospodarczych i społecznych, w ykazują zainteresow anie koncepcjam i neoliberalnym i, przy pomocy k tórych m ają nadzieję pom yślniej rozw iązywać swoje problem y, głównie natury gospodarczej27. Ideologiczne uzasadnienie doktryny neoliberalizm u znaleźć można w poglądach J. M. Keynesa oraz jego następców. Opowiadał on się za stosowaniem zmodyfikowanej koncepcji wolnego handlu i sform ułował tezę tzw. m iędzynarodowej gospodarki kapitalistycznej, kierow anej przez m iędzynarodowe organizacje gospodarcze28. Teza ta została rozw inięta przez jego następców, którzy szczególnie ostro w ystępow ali przeciw polityce protekcjonizm u, określając ją jako politykę eksportu bezrobocia lub politykę zubożania sąsiada. Uw ażali oni jednak, że osiągnięcie równowagi ekonomicznej poszczególnych państw i w ykorzystanie korzyści płynących z m iędzynarodow ego podziału pracy nie może odbyw ać się autom atycznie i sam oczynnie, lecz konieczna je st św iadom a 27 Zwłaszcza w latach sześćdziesiątych pojawiły się tendencje wśród krajów słabo rozwiniętych gospodarczo do występowania łącznie, czego wyrazem było zwołanie w 1964 r. Konferencji Narodów Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD), jak też powstanie tzw. Grupy 77 zrzeszającej kraje rozwijające się. 28 J. W o ź n o w s k i, Polska w G A T T, Warszawa 1974, s. 21.

9 i skoordynow ana działalność poszczególnych państw. N ajlepszym przejaw em tej działalności powinien być system umów gospodarczych oraz system organizacji m iędzynarodow ych, k tórych zadaniem byłoby u suw anie różnego rodzaju zakłóceń. Ponieważ doktryna neoliberalizm u w pewnej zmodyfikowanej postaci znalazła zastosowanie w praktyce przy powoływaniu do życia Układu Ogólnego w Spraw ie Ceł i H andlu (GATT), om aw iając założenia i działalność tej organizacji zap rezentujem y jednocześnie główne cechy zmodyfikow anej koncepcji polityki wolnego handlu. III. GATT Genezy GATT można doszukać się w próbach powołania do życia M iędzynarodowej Organizacji H andlu (IT O )2#, której zadaniem miało być przyczynienie się do lib eralizacji handlu światow ego, zgodnie z życzeniami głównie USA. W ynikiem prac międzynarodowej konferencji w Hawanie w 1946 r. było opracow anie statutu ITO zwanego K artą H aw ańską. Z aw ierała ona głów ne zasady m iędzynarodow ej polityki h a n- dlowej, nie została jednak ratyfikow ana i nie weszła w życie. Przyczyn tego fak tu należy doszukiw ać się w ówczesnej sytuacji gospodarczej i politycznej św iata. N iejako produktem ubocznym prac przygotow aw czych było utw o- rzenie GATT. W trakcie prac przygotowawczych w Genewie w 1947 r. 23 państw a przeprowadziły negocjacje na tem at redukcji taryf celnych. Negocjacje m iały charakter co lateraln y 30, tzn. toczyły się między poszczególnym i param i krajów odnośnie poszczególnych pozycji tow arowych, w stosunku do których te kraje były względem siebie głównymi dostaw cam i. Pierw otny tekst Układu Ogólnego został ostatecznie ustalony 30 X 1947 r. i o tw a rty do podpisania przez uczestników prow adzonych negocjacji. Dokum ent m iał nabrać mocy obowiązującej w chwili podpisania go przez kraje reprezentujące 85% globalnych obrotów handlowych w szystkich jego uczestników. W arunek ten został spełniony 1 I 1948 r. GATT oparł swą działalność na kilku fundam entalnych zasadach charakterystycznych dla doktryny neoliberalizm u Projekt statutu Międzynarodowej Organizacji Handlu, która nigdy nie powstała, może być uważany za zbiór poglądów doktryny neoliberalnej. 30 Na temat negocjacji colateralnych patrz: W o ź n o w s k i, op. cit., s Na temat GATT patrz: J. D z i k o w s k a, J. N a c e w s k i, P roblem atyka k ra jó w slabo rozwiniętych w działalności G A T T, Studia Prawno-Ekonomiczne W y b ra n e p ro b le m y

10 P rzede w szystkim obow iązyw ała zasada niedyskrym inacji i rów nego traktow ania w szystkich uczestników Układu. Praktycznym wyrazem funkcjonow ania tej zasady m iała być klauzula najw iększego uprzyw i- lejow ania (KNU) stosow ana m iędzy um aw iającym i się stronam i. Zasada opierała się na przyjęciu założenia równości krajów pod względem stopnia rozw oju gospodarczego i ich możliwości udziału w handlu m iędzynarodowym, co jest tezą dyskusyjną. Samo stosowanie KNU nie m usi prowadzić do zm niejszania nierówności gospodarczej partnerów. In n a istotna zasada GATT mówi, że cła w inny być jed ynym dozwolonym środkiem p olityki handlow ej, broniącym dostępu do ry n k u w ew - nętrznego danego kraju. Dzięki takiem u rozwiązaniu możliwe byłoby w yraźne określenie stopnia protekcji, jakim cieszy się p roducent k rajow y. N atom iast kontyngentow anie im portu, którego celem jest zapewnienie ochrony protekcyjnej dla produkcji krajow ej, jest zabronione (kontyngentow anie tak ie jest dozwolone w przyp adku konieczności przyw rócenia rów now agi bilansu płatniczego). K olejna istotna zasada to tzw. zasada rzeczywistej wzajemności, zw ana inaczej zasadą rów ności korzyści i ustępstw. N ikt z członków GATT nie jest zobow iązany do udzielania jakichkolw iek koncesji ta ry - fowych, jeśli nie otrzym a w zamian koncesji równorzędnych. Możliwość dom agania się takich koncesji m iała być regułą przy prow adzeniu n e- gocjacji taryfow ych. Tak więc postulat zniesienia wszelkich barier w handlu światow ym głoszony przez zwolenników doktryny wolnego handlu został w GATT zastąpiony postulatem dążenia do istotnego zredukow ania b a rie r ta ry - fowych. K ierując się pow yższym i zasadam i GATT przyczynił się w znacznym stopniu do zliberalizowania barier handlu światowego w okresie pow ojennym. W sum ie przeprow adzono do tej pory sześć ru n d negocjacyjnych w spraw ie redukcji tary f celnych i innych ograniczeń handlowych S2. Rokowania w latach 1947 i 1949 m iały charakter bilateralny, co powodowało cały szereg trudności n a tu ry technicznej w osiąganiu postęp u w zakresie liberalizacji. Idea w ielostronnych, pow szechnych obniżek zyskała na popularności dopiero po utw orzeniu EWG i EFTA. Pow stał wówczas pogląd, że powszechna obniżka tary f celnych powinna przyczynić się do popraw y sytuacji tzw. krajów trzecich w stosunku *2 Negocjacje taryfowe zwane rundami były przeprowadzane w następujących latach i miejscach: I 1947, Genewa; II 1949, Annency; III 1951, Torquay; IV 1956, Genewa; V 1962, Genewa; VI 1964r 1967, Genewa.

11 do pow stałych ugrupow ań. P rak ty czn ie idea ta znalazła sw oje ucieleśnienie dopiero w ostatniej rundzie zw anej R undą K en n ed y ego. Ja k w ynika z tab. 1, R unda K en n ed y ego może poszczycić się n a j- większymi sukcesam i na polu liberalizacji handlu światowego. Idea negocjacji taryfow ych w ram ach tej rundy wyszła ze strony USA, które zaproponowały przeprow adzenie powszechnej redukcji ceł im portow ych na zasadzie liniow ej. T a b e l a 1 Porównanie wyników sześciu rund negocjacyjnych w ramach GATT Rok Odsetek towarów objętych obniżką Wysokość obniżek celnych USA (w %) Ż r ó d ł o : US Tariff Commission; US Departamaent o f Commerce; Office o f the Special Representative for Trade Negotiations. W roku 1962 rząd prezydenta J. K ennedy ego przygotował projekt now ej ustaw y handlow ej (Trade Expansion Act) w m iejsce w ygasającej ustaw y handlow ej z 1934 r. P rojekt przew idyw ał zwiększenie upraw - nień p rezydenta w dziedzinie negocjacji taryfow ych. U praw nienia p rezydenta zaw arte były w pięciu podstaw ow ych p u n k tach 33: 1. Dokonać m ógł on 50% obniżki ceł na im port tow arów przem y- słowych, jak i rolno-spożyw czych w obrotach z każdym krajem. 2. R edukcji w iększej niż 50% (a n aw et w yelim inow anie cła w ogóle) mógł on dokonać w stosunku do EWG pod w arunkiem, że dotyczy ona artykułów, których wzajem ne obroty USA i EWG przekraczały 80% obrotów św iatow ych. 3. Mógł on dokonać obniżki na drodze liniow ej. 4. R ezultaty negocjacji m ogły być dzięki KNU rozciągnięte na pozostałych p artn eró w handlow ych USA. 5. USA mogły także obniżyć jednostronnie lub znieść w ogóle cła na a rty k u ły rolne im portow ane z krajów słabo rozw iniętych gospodarczo, o ile EWG i W ielka B ry tan ia dokonają takiego samego ustępstw a.»» Patrz na ten tem at: Z. K a p i e c k i, T. R a d ż y m i ń s k a, Runda K enned y ego, Nowe Drogi 1967, n r 8; J. D z i k o w s k a, J. N a c e w s k i, Runda K e- nnedy ego, Spraw y M iędzynarodowe 1968, n r 5.

12 Mając takie upraw nienia rząd am erykański w ystąpił ż inicjatyw ą podjęcia pow szechnych negocjacji w spraw ie red u k cji ceł im portow ych. Rokowania w ram ach Rundy K ennedy ego trw ały praw ie cztery lata -i uw idoczniły szereg sprzeczności w ystęp ujących w świecie kapitalistycznym. Przebieg negocjacji p rzyb ierał często dram atyczny c h a ra k te r i zachodziła obaw a zerw ania rokow ań. N ajbardziej sporne kw estie dotyczyły: rozpiętości taryfow ych, w yjątków od zasad liniowej redukcji oraz b a rie r pdzataryfow ych. Pow szechnie uw aża się, że najw iększym sukcesem zakończyły się negocjacje dotyczące redukcji ceł na artykuły przemysłowe. G eneralnym założeniem była obniżka liniowa ceł o 50%. W praktyce okazało się, że nie w szystkie zainteresow ane stro n y godzą się na tak ą obniżkę. Pow - stał problem tzw. list wyjątków. N ajdłuższą listę w yjątków przedłożyła EWG, do czego przyczyniła się Francja. Szczególnie trudne rokow ania toczyły się w spraw ie redukcji ceł na stal i w yroby hutnicze oraz na artykuły przem ysłu włókienniczego. W tym zakresie obniżki ceł były stosunkow o niew ielkie. W przeciw ieństw ie do negocjacji w spraw ie redukcji ceł na artykuły przem ysłowe negocjacje dotyczące ceł na artykuły rolno-spożywcze nie zakończyły się oczekiw anym powodzeniem. Główne sprzeczności u jaw - niły się między USA i EWG. D yrektor generalny GATT E. W. W hite oceniając charakter negocjacji rolno-spożywczych użył sform ułowania, że głów ne trudności, jakie napotkały rokow ania, posiadały raczej chara k te r polityczny, a nie techniczny 34. T a b e l a 2 Procentowa redukcja cen na artykuły przemysłowe w ramach Rundy Kennedy ego Krąj Pozycje, w których uprzemysłowione kraje dominują w handlu światowym Inne produkty EWG USA W. Brytania Japonia Ż r ó d ł o : UNCTAD, TD/tt Supp. 2. W konkluzji można stwierdzić, że uzyskano zadowalające w yniki w zakresie obniżek ceł na a rty k u ły przem ysłow e, czego nie m ożna powiedzieć o redukcji ceł na a rty k u ły rolno-spożyw cze. W krótce po zakończeniu rokow ań w ram ach R undy K ennedy ego 84 E. W. W h i t e, O utlook for W orld Trade Policy, Z urych 1968, s. 7.

13 rozpoczęły się przygotow ania do kolejnej ru n d y negocjacyjnej. Zm ierzano przede w szystkim do tego, aby negocjacje dotyczyły w pow ażniejszym niż dotychczas stopniu ograniczeń pozataryfow ych w handlu m iędzynarodow ym. Form alne otw arcie rokowań w spraw ie dalszej liberalizacji handlu nastąpiło 12 IX 1973 r. w Tokio, kiedy to przyjęto wspólną deklarację 3S. D eklaracja stwierdza, że celem kolejnej rundy negocjacyjnej GATT jest: rozszerzenie i dalsza liberalizacja handlu św iatow ego przez zniesienie przeszkód w handlu, zagw arantow anie dodatkow ych korzyści dla handlu m iędzynarodowego krajów rozw ijających się poprzez zwiększenie ich dochodów z w ym iany zagranicznej, dyw ersyfikację ich eksportu, popraw ę w a ru n- ków dostępu do rynków zagranicznych i uzyskanie stałych i sp raw iedliwych cen na ich produkty prym arne. Negocjacje m iały być prowadzone zgodnie z zasadami GATT, choć w ystąpiły tendencje do odchodzenia od tych zasad. P rzykładem jest stanowisko EWG poparte przez USA, że ustępstw a w zakresie b arier pozacelnych powinny być warunkowe, tj. przy użyciu w arunkow ej klauzuli najw iększego uprzyw ilejow ania 3e. W yklucza to autom atyzm przenoszenia ustępstw, co podważa jedną z fu n dam entalnych zasad GATT-u. Delegacja Japonii z kolei uw ażała, że art. X IX GATT nie jest odpow iedni i zbyt często nadużyw any przy każdej trudności bilansu p ła t- niczego k ra ju im portującego, zwłaszcza w stosunku do Japonii. N egocjacje jak do tej pory nie przyniosły zadow alających rez u ltatów. T rudno ich było oczekiwać w sytuacji, gdy główne p aństw a kapitalistyczne podjęły cały szereg posunięć zw iększających ochronę protekcyjną swojej gospodarki. Pow staje pytanie, czy tendencja zm ierzająca w k ieru n k u protekcjonizmu jest trw ała i czym została spowodowana. W ydaje się, że posiada ona typowo koniunkturalny charakter, a m otyw y którym i się kierowano w yw odziły się z potrzeby chwili. Nie w ydaje się, aby podstaw ow e założenia polityki liberalizacji handlu św iatow ego zostały podważone. Oczywiście trzeba się zgodzić z argum entam i, że liberalizacja handlu może powodować ujem ne skutki dla pew nych g ru p zarów no w łaścicieli kapitału, jak i siły roboczej, które zostają wystawione na silną konkurencję z zagranicy, niem niej korzyści przew ażają nad stratam i. 55 A. M u ń k o, W. R y b o w s к i, Siódm a runda G A T T, cz. ł i 2, Handel Zagraniczny 1976, nr 7 i Na temat warunkowej klauzuli największego uprzywilejowania patrz: S. W e i n t r a u b, T rade Preferences for Less D eveloped Countries, Nowy Jork 1967, s. 2.

14 Jerzy N acew ski TRADE POLICY IN CAPITALIST ECONOMY The article discusses the evolution of trade policy in the capitalist economy of the post-war period. The presentation of this evolution in preceded by presentation of the main arguments of supporters of free trade and protectionism. Liberal and protectionist doctrines have been competing for a long time and they were winning recognition in turn in different countries depending upon the economic situation. In the post-war period we have been witnessing, as a rule, a strong trend towards liberalization of the world trade promoted by efforts of such organizations as GATT and the UNCTAD. Among others, as a result of endeavours of these organizations there appeared a modified doctrine of free trade called neoliberalism. Economic recession of stopped this trend and today we can observe a return to protectionist policy.