Bohemistyka 2006, nr 2, ISSN Struktura powieœci kryminalnych Josefa Škvoreckiego

Transkrypt

1 Bohemistyka 2006, nr 2, ISSN Agata BRY KA Opole Struktura powieœci kryminalnych Josefa Škvoreckiego Powieœci kryminalne Josefa Škvoreckiego s¹ interesuj¹ce pod wzglêdem formalnym. Czêœæ z nich, jak Powrót porucznika Borówki i inne tomy tej serii, odpowiada ogólnemu modelowi powieœci kryminalnej, którego stworzeniem zajmowali siê niemal wszyscy badacze tego gatunku. Antoni Smuszkiewicz podkreœla znaczenie analizy grup utworów w kierunku zbudowania takiego modelu, który pozwoli nam odczytaæ i jakoœ zakwalifikowaæ konkretne dzie³a do odpowiednich gatunków. Jest to istotne z punktu widzenia choæby stereotypowej œwiadomoœci czytelnika (Smuszkiewicz 1980, s ). Z kolei Lasiæ podkreœla niezwyk³y aspekt samej struktury powieœci kryminalnej, którym jest jej uporz¹dkowanie formalne. Wed³ug niego, takie uporz¹dkowanie pomaga w stworzeniu modelu, który póÿniej mo na odnieœæ do powieœci innych gatunków (Lasiæ 1976). Podobnym badaniom zosta³y poddane w niniejszej pracy wybrane powieœci Škvoreckiego. Celem tych analiz by³o podkreœlenie, e mimo, i w pe³ni spe³niaj¹ one kryteria tak bardzo sformalizowane, pozosta³o w nich pole na pewne modyfikacje i w³asne, czasem zupe³nie nowe pomys³y pisarza. 1. Kompozycja powieœci krymninalnej Callois porównuje powieœæ kryminaln¹ do filmu wyœwietlanego od koñca do pocz¹tku (Callois 1967). Natomiast Siewierski definiuje j¹ jako utwór literacki, którego tematem jest przestêpstwo. Jego kompozycjê przedstawia nastêpuj¹co: zbrodnia przebieg wypadków, który do niej doprowadzi³ rozwi¹zanie zagadki: kto zabi³ i dlaczego? (Siewierski 1979, s. 36). Ju te proste analizy oddaj¹ sens kompozycji powieœci kryminalnej. Jednak najpe³niej tym zagadnieniem zaj¹³ siê wczeœniej cytowany Stanko Lasiæ, który w swojej Poetyce powieœci kryminalnej analizuje strukturê typowej powieœci tego gatunku. Uwa a, e zasad¹ tego typu powieœciowego jest zagadka (Lasiæ 1976, s. 10). Jego zdaniem, najlepiej pokazaæ to na p³aszczyÿnie fabulacyjno-kompozycyjnej utworu. Wyró nia bardzo istotne warstwy tej p³a- szczyzny, którymi s¹: 1) korpus czyli tzw. treœæ powieœci stanowi¹ca jej szkielet, 2) fabu³a ci¹g logicznie zespolonych wydarzeñ, tak jak podaje je nam powieœæ, 3) kompozycja system mocno wzajemnie powi¹zanych wydarzeñ (Lasiæ 1976, s ). Dwie pierwsze warstwy jesteœmy w stanie wyodrêbniæ niemal intuicyjnie, ale dla okreœlenia kompozycji musimy pos³u yæ siê ju wybran¹ metod¹. Badacz u³atwia nam zadanie w przypadku powieœci kryminalnej, bo jak dowodzi w swojej ksi¹ ce, powieœæ kryminalna ma tylko jedn¹ liniê kompozycyjn¹, która sprowadza siê do problemu: kto jest morderc¹ i dlaczego zabi³? (Lasiæ 1976, s. 50). Bardziej interesuj¹cy jest natomiast uk³ad fabu³y. Lasiæ wyodrêbnia w powieœci jednostki fabularne i jednostki sujetu, które wyra aj¹ linearne nastêpstwo zdarzeñ. Nastêpnie zestawia je ze sob¹. Zabieg ten pozwala nam odpowiedzieæ na pytanie, co tak naprawdê fascynuje w powieœci kryminalnej. Okazuje siê bowiem, e poprzez przerzucenie pocz¹tku, czyli przygotowania zbrodni na koniec, pisarz buduje to niezwyk³e napiêcie, które tak ceni¹ czytelnicy. Od zagadki zmierzamy do punktu kulminacyjnego i nag³ego rozwi¹zania, które prowadzi do wyciszenia fabu³y i kompozycji. Lasiæ opracowa³ tak e metodê badania struktur powieœci kryminalnych. W tym celu stworzy³ ogólny schemat kompozycji, który mo emy wykorzystaæ do badania siatek kompozycji jednostkowych powieœci. Tabela 1. prezentuje tak¹ siatkê opracowan¹ na podstawie powieœci Josefa Škvoreckiego pod tytu³em Powrót porucznika Borówki

2 Kolumna pierwsza pokazuje FUNKCJE, które Lasiæ definiuje jako poszczególne dzia³ania, s³upy, na których wspiera siê linia kompozycyjna (Lasiæ 1976, s ). Kolejna kolumna, to SEKWENCJE, czyli ca³oœæ wydarzeniowa, w której dominuje œcis³a spójnoœæ; to, co ona scala, trudno jest rozbiæ (Lasiæ 1976, s ). Ostatnia kolumna, to BLOKI inaczej etapy, czêœci kompozycji zakoñczone»miejscem odpoczynku«(lasiæ 1976, s. 37). Tabela 1. Siatka kompozycji jednostkowych powieœci J. Škvoreckiego Powrót porucznika Borówki Funkcje Sekwencje Bloki 1. Znalezienie zw³ok Heather przez pani¹ Rose w domu redaktorki pisma Torontyjska Dama. 2. Wielbiciel denatki Harrison podejrzewa mê czyznê ze s³owiañskim akcentem. 3. Brat denatki prosi o pomoc Sheilê prywatnego detektywa i swoj¹ przyjació³kê. 4. Policja podejrzewa Hermana. 5. Nail i Sheila analizuj¹ sytuacjê redaktorki pochodz¹cej z Czech. 6. Nail i Sheila prosz¹ o pomoc detektywa Borówkê, który równie pochodzi z Czech. 7. Zastanawiaj¹ siê dlaczego redaktorki nie by³o wtedy w domu i kto móg³ o tym wiedzieæ. 8. Redaktorka wyznaje, e o jej wyjeÿdzie wiedzia³ Werner von Vogeltanz. 9. Nail odkrywa, e siostra osiem dni przed œmierci¹ telefonowa³a do hotelu Savoy. 10. Herman przysiêga, e nie zabi³ Heather. 11. W hotelu Savoy Nail dowiaduje siê, e jego dyrektor Duszan Terczka nagle nie pojawi³ siê na wa nym spotkaniu pod pretekstem wyjazdu w sprawach rodzinnych. 1. Pierwsza zagadka: kto jest morderc¹? 2. Podejrzani 3. Kolejny podejrzany 1. ŒLEDZTWO: od zagadki do hipotezy 12. Borówka odkrywa, e redaktorka niedawno zosta³a napadniêta. Ukradziono jej maszynopis. Uwa- a, e to ona mia³a byæ ofiar¹. 13. Konfrontacja redaktorki i Hermana. Nie znaj¹ siê. 14. Redaktorka wyznaje, e jej ojciec zosta³ zabity przez oficera gestapo zwanego Ferdkiem Nochalem. Przechowuje jego odciski palców. 15. Ojciec denatki obwinia siê o jej œmieræ. 16. Pan von Vogeltanz wyjaœnia, e chcia³ pomóc redaktorce w odnalezieniu mordercy ojca. Mia³ jej o tym powiedzieæ, kiedy odwo³a³a spotkanie. 17. Redaktorka odkrywa, e równie w dniu œmierci Heather dzwoni³a do hotelu Savoy. 18. Redaktorka spotyka Terczkê, który jest bardzo zmartwiony œmierci¹ Heather. 19. Redaktorka dostaje histerii, kiedy uœwiadamia sobie, e powiedzia³a Terczce o historii z ojcem. Obawia siê go. 20. Heather nie mog³a dzwoniæ do Terczki, bo ten ma osobn¹ liniê telefoniczn¹. 21. W hotelu okazuje siê, e kiedy denatka tam telefonowa³a, nocowa³ tam Harrison. 22. Harrison nie ma alibi i nie przyznaje siê, ale obiecuje pomoc w œledztwie. Nadal podejrzewa mê czyznê ze s³owiañskim akcentem. 23. W domu mê czyzny z akcentem detektywi zastaj¹ jego onê. Podobno by³ tam ju w tej samej sprawie Herman. 24. Redaktorka przyznaje siê, e w Czechach mia³a romans z Hermanem. 25. Mê czyzna o s³owiañskim akcencie nie przyznaje siê do morderstwa. 4. Druga zagadka: kto naprawdê mia³ byæ ofiar¹ i dlaczego? 5. Hipotetyczne rozwi¹zanie drugiej zagadki 6. Powrót œledztwa do punktu wyjœcia 2. ODKRYCIE I DAL- SZE ŒLEDZTWO: hipoteza dotycz¹ca motywów i w³aœciwej ofiary 97 98

3 26. Terczka zostaje odnaleziony martwy w swoim apartamencie. 27. Sheili grozi odebranie licencji detektywa. 28. Spotkanie Sheili, Naila, redaktorki i Borówki w obrotowej restauracji. Redaktorka przypomina sobie jak odjecha³a jej torebka na rampie i zwróci³ j¹ jej Herman. W torebce by³y odciski palców mordercy jej ojca. 29. Terczka okazuje siê uciekinierem z Czech, który zabi³ tam swoj¹ onê. 30. Borówka stwierdza, e odciski w torbie redaktorki zosta³y podmienione i nale ¹ do Terczki. Podejrzewa Hermana lub Vogeltanza. 31. Redaktorka przypomina sobie, e ma jeszcze jeden orygina³ odcisków zdeponowany w banku. 32. Konfrontacja wszystkich podejrzanych w biurze Sheili. Detektyw chce podstêpem zdj¹æ im przy okazji odciski palców. 33. Kiedy okazuje siê, e redaktorka ma jeszcze jeden orygina³ odcisków podejrzani wybiegaj¹ z pomieszczenia. 34. Nail zadzwoni³ do redaktorki, by j¹ ostrzec, ale telefon odebra³ Harrison. Redaktorki nie by³o. 35. W windzie odnaleziono martwego mê czyznê o s³owiañskim akcencie. 36. Nail pojecha³ do domu redaktorki, z którego w³aœnie ucieka³ Herman. 7. Kolejne odnalezione cia- ³o 8. Koncentracja œledztwa we w³aœciwym kierunku 9. Potwierdzenie hipotetycznego rozwi¹zania drugiej zagadki 3. POŒCIG 37. W domu Nail odnalaz³ redaktorkê, której wyrwano torebkê. W drzwiach stan¹³ Harrison z broni¹ i pad³ na ziemiê. Pojawi³a siê policja. 38. Morderc¹ ojca bohaterki okazuje siê von Vongeltanz, który zmusi³ do zabójstwa kobiety Terczkê, który jednak nigdy nie widzia³ redaktorki i dlatego pope³ni³ b³¹d. 39. Komentarz Borówki. 40. Dalsze, szczêœliwe losy bohaterów. 10. Rozwi¹zanie zagadki pierwszej i drugiej 11. Brak kary dla sprawcy 12. Przywrócenie równowagi 4. W AŒCIWE ROZWI - ZANIE Ju pobie na analiza wszystkich funkcji, sekwencji i bloków tej wybranej powieœci, potwierdza nam ogóln¹ tezê Lasicia, e zasad¹ powieœci kryminalnej jest zagadka. Schemat potwierdza tak e za³o enie, e wszystkie te jednostki ³¹czy jedna cecha: prowadz¹ w przysz³oœæ do rozwi¹zania zagadki oraz ujêcia sprawcy, ale jednoczeœnie w przesz³oœæ do punktu wyjœciowego jakim jest morderstwo. Jak pisze badacz, [ ] ruch linearny naprzód w istocie jest ruchem powrotnym wstecz (Lasiæ 1976, s. 56). Wybrana do analizy powieœæ, jak pokazuje tabela 1., w swej najbardziej rozwiniêtej czêœci dotyczy œledztwa. Jest to jeden z mo liwych wariantów, najczêœciej wykorzystywany przez Škvoreckiego. Pisarza najbardziej interesuje sposób dochodzenia do rozwi¹zania, natomiast poœcig jest tu ju tylko nastêpstwem dedukcyjnych dzia³añ detektywów. W powieœci pojawia siê tak e ciekawy element zagro enia z nieokreœlonego Ÿród³a, kiedy wychodzi na jaw mroczna przesz³oœæ redaktorki. To kolejny chwyt czêsto nawet nadu ywany przez pisarza. Jak w powieœci Lwi¹tko, której z ca³¹ pewnoœci¹ nie mo emy zaliczyæ do powieœci kryminalnych. Jest to tylko utwór, który w pewien sposób wykorzystuje konwencjê. Tam tak e rozwi¹zanie zagadki opiera siê na mrocznej przesz³oœci bohaterki. Niestety, czytelnik dowiaduje siê o tym na koñcu, co sprawia, e zostaje pogwa³cona za

4 sada równych szans dla detektywa i czytelnika (szerzej o tej zasadzie pisze Siewierski 1979, s ). Wci¹ powracaj¹cy problem zagadki jest tak naprawdê najistotniejszy z punktu widzenia omawianego gatunku. Marian Maciejewski wyró nia trzy mo liwe chwyty kompozycyjne zagadki: 1. Autor nie rozwi¹zuje zagadki. 2. Autor rozwi¹zuje zagadkê zgodnie z oczekiwaniami czytelnika. 3. Autor stawia zagadkê, daj¹c pewne przes³anki do snucia domys³ów, ale one prowadz¹ czytelnika do innych wniosków ni te, do których zmierza fabu³a (Maciejewski 1970, s ). Oczywiœcie w powieœci kryminalnej wykorzystywany jest na ogó³ tylko trzeci chwyt. Natomiast bardzo istotne jest pytanie jakie zadaje nam twórca powieœci jako zagadkê. U Škvoreckiego bêdzie to zagadka nie tylko kto zabi³, ale tak e dlaczego i jak. Czasem czyni on z tego zabawê i zmusza czytelnika do odgadniêcia o jak¹ zagadkê mu chodzi (por. Høíchy pro pátera Knoxe). Bardzo interesuj¹ca pod tym wzglêdem jest te powieœæ pod tytu³em Dwa morderstwa w moim dwoistym yciu. Kompozycyjnie przeplataj¹ siê tu jakby dwie powieœci, które ³¹czy ze sob¹ osoba g³ównego bohatera. Mamy do czynienia równie z dwoma zagadkami. Pierwsza dotyczy morderstwa na uniwersytecie w Kanadzie i opiera siê na klasycznym pytaniu kto i dlaczego zabi³. Druga to historia ony bohatera, która zostaje doprowadzona do skrajnej depresji i umiera na skutek fa³szywych oskar eñ p³yn¹cych z jej rodzinnego kraju z Czech. Od pocz¹tku wiemy, kto jest sprawc¹ udrêk, a w koñcu zgonu kobiety, nie mamy jednak pewnoœci, jak ta historia siê skoñczy i czy sprawca zostanie jednoznacznie wskazany, bo tak naprawdê sprawc¹ s¹ tu nie tylko ludzie, ale i nienormalny system polityczny w kraju, z którego bohaterowie dawno ju wyemigrowali. Jest to tak e bardzo osobista powieœæ, bowiem drugi w¹tek, nazwany przez samego autora morderstwem, przypomina historiê ony pisarza Zdeny Salivarovej, która tak e zosta³a oskar ona o wspó³pracê ze S³u bami Bezpieczeñstwa (szerzej o tym: Chuchma 1996). 101 Krytycy widz¹ poœpiech w budowie kompozycji tego utworu, ale mimo to jest ona bardzo interesuj¹ca. Obie historie, mimo i bohater wci¹ przebywa w Kanadzie, odbywaj¹ siê jakby w dwóch ró nych œwiatach pod wzglêdem geograficznym i mentalnym. Tak e tekst przypomina dwie opowieœci pociête i wymieszane ze sob¹. Punkty styczne historii, to przemyœlenia bohatera i momenty, kiedy jego ona pojawia siê razem z nim na uniwersytecie. Mo emy przeœledziæ to na podstawie analizy treœci pierwszego i drugiego rozdzia³u powieœci: 1. Bohater odbywa konsultacje ze studentk¹ w swoim gabinecie na uniwersytecie. 2. Widzi uniwersyteck¹ piêknoœæ wychodz¹c¹ z p³aczem z gabinetu profesora matematyki Jamesa F. Dooley a. 3. Bohater przypomina historiê oskar enia ony. 4. Bohater próbuje siê dowiedzieæ dlaczego uniwersytecka piêknoœæ wysz³a od profesora z p³acze. 5. Wracaj¹c z przyjêcia bohater i jego ona podwo ¹ piêknoœæ; ona uznaje to za dobry pomys³ na krymina. 6. Depresja ony i w¹tpliwoœci bohatera. Jak widzimy, oba œwiaty, pozornie bez zwi¹zku ze sob¹, wci¹ przenikaj¹ siê. Interesuj¹ce jest, e czytelnik nie otrzymuje sygna³ów odautorskich, w którym momencie rozwinie siê dalej któraœ z historii i jest tak naprawdê skazany na chaos do ostatnich stron powieœci. Autor w pos³owiu wyjaœnia ten problem nastêpuj¹co: t³umaczy, e chcia³ napisaæ ksi¹ kê o doœwiadczeniu emigracji, która jest doœwiadczeniem na swój sposób schizofrenicznym (Škvorecký 2000, s ). Bohater jest zmuszony do funkcjonowania w ró nych rzeczywistoœciach, pe³ni¹c w nich odmienne role. Jest profesorem i detektywem-amatorem, a w tym samym czasie mê em i biernym obserwatorem tragicznych wydarzeñ. W ten sposób otrzymujemy pasjonuj¹cy krymina³ o dwóch zagadkach i interesuj¹c¹ analizê doœwiadczenia emigracji. Tak jest w wiêkszoœci utworów Škvoreckiego narracja jest zazwyczaj prowadzona w pierwszej osobie przez uczestnika wydarzeñ. Wybór takiego rozwi¹zania niesie jednak ze sob¹ pewne zagro enia, 102

5 o których pisze Kokot (Kokot 1999, s ). Taki bohater z jednej strony obserwuje dzia³ania detektywa lub nawet nim jest, a z drugiej musi zachowaæ konwencjê zewnêtrznego ogl¹du, czyli przynajmniej udawaæ obiektywizm. Jest to trudne zadanie, szczególnie w przypadkach, kiedy narrator jest blisk¹ osob¹ zmar³ej (jak w Powrocie porucznika Borówki) czy dzia³a pod wp³ywem silnych emocji (jak bohater Dwóch morderstw w moim dwoistym yciu). Mimo tych trudnoœci widaæ, e Škvorecký upodoba³ sobie takie rozwi¹zanie, bo tylko w nielicznych utworach zastosowa³ narracjê w trzeciej osobie. Bêd¹ to wybrane opowiadania. Najwa niejszym zadaniem tego typu narracji jak pisze Jasiñska jest budowanie atmosfery autentyzmu (Jasiñska 1963, z. 1, s. 1 25). Czytelnik musi mieæ wra enie, e opisywane wydarzenia w jakimœ stopniu zaistnia³y lub mog³y zaistnieæ w rzeczywistoœci poza powieœci¹. Jeœli chodzi o powieœæ kryminaln¹ istotne jest, aby zachowaæ dystans pomiêdzy tymi za³o eniami, a koniecznoœci¹ zachowania kompozycji linearno-powrotnej, dlatego narrator wszechwiedz¹cy nie mo e zbyt szybko ujawniæ swojej wiedzy. Jednak w badanych przez nas utworach sytuacja jest inna, bowiem jeœli narratorem jest sam detektyw lub œwiadek zdarzenia, to trudno o pos¹dzenie go o pe³n¹ wiedzê o wydarzeniach ju na pocz¹tku. Tym samym, czytelnik bardzo silnie mo e identyfikowaæ siê z narratorem i sam pobawiæ siê w detektywa. Powieœæ Powrót porucznika Borówki zaczyna siê od s³ów: Moj¹ siostrzyczkê znalaz³a pani Rose Hethering, która raz w tygodniu, w œrodê, przychodzi do domu Dalii HcCavish, aby doprowadziæ go do stanu, przypominaj¹cego poniek¹d porz¹dek. Heather le a³a na pod³odze w kuchni, ale poniewa sprz¹taczka znajdowa³a j¹ w stanie alkoholowego zamroczenia nie po raz pierwszy, nawet siê nie przestraszy³a. [...] Dopiero póÿniej zaczê³a zajmowaæ siê Heather. Przerazi³a siê, kiedy jej dotknê³a. Nie ulega³o w¹tpliwoœci, e styl ycia mojej siostrzyczki doprowadzi³ j¹ do ca³kiem logicznego koñca (Škvorecký 1992b, s. 7). Ju w pierwszych s³owach narrator okreœla swój stosunek do ofiary jest jej bratem. Trudno tu spodziewaæ siê, e zaanga uje siê w œledztwo ze spokojem, bez emocji. Detektywem jest jego dziewczyna, która nie radzi sobie ze spraw¹. Na szczêœcie pojawia siê z pomoc¹ porucznik Borówka. Wiedza narratora o sprawie jest ograniczona. Informuje nas po prostu o wszystkich nowych danych, które przynosi œledztwo. Ma on jednak tê przewagê nad detektywami, e dobrze zna³ swoj¹ siostrê i nie od razu o wszystkim im mówi. My czytelnicy znamy natomiast jego myœli. Podobnie jest w przypadku narratora w pierwszej osobie w powieœci Dwa morderstwa w moim dwoistym yciu. Szanowany profesor, zajmuj¹cy siê powieœci¹ kryminaln¹ próbuje rozwi¹zaæ zagadkê morderstwa na uniwersytecie wraz ze swoj¹ studentk¹ Doroty Seyers (nazwisko na pewno nie jest przypadkowe), która pracuje w policji. Profesor ma szerok¹ wiedzê o pewnych faktach, odkrywa interesuj¹ce mo liwoœci, ale nie wszystkim dzieli siê ze studentk¹. Nawet po rozwi¹zaniu zagadki nie mówi jej o tym, dlatego sprawca nigdy nie zostaje ukarany. To zreszt¹ tak e czêsto stosowane przez tego autora rozwi¹zanie. Przewa nie detektyw po odkryciu mordercy nie widzi sensu karania go ze wzglêdu na jakieœ okolicznoœci ³agodz¹ce lub sprawca po prostu ucieka. Drugi w¹tek tej powieœci ukazuje onê profesora doprowadzon¹ przez fa³szywe oskar enia do œmierci. Do procesu przeciw gazecie, która wydrukowa³a oszczerstwa, nie dochodzi za ycia bohaterki. Narrator m¹ przez ca³y czas pozostaje z problemem sam. Ca³a historia powsta³a gdzieœ daleko, tysi¹ce kilometrów od Kanady, rozgrywa siê jakby w jego umyœle. Narrator stopniowo informuje nas o faktach z przesz³oœci, jednoczeœnie analizuj¹c to, co dzieje siê z jego on¹ tu i teraz. A zatem mo emy mieæ wra enie, e ca³a opowieœæ dzieje siê poza czasem. Z jednej strony w teraÿniejszoœci, a z drugiej, za spraw¹ przemyœleñ narratora, w odleg³ej przesz³oœci. Podobna sytuacja jest w powieœci Lwi¹tko, któr¹ ju wczeœniej uznaliœmy za powieœæ innego gatunku, ni kryminalna. Narratorem jest tu tak e bohater Karol Leden. Z punktu widzenia interesuj¹cego nas gatunku utwór ten absolutnie nie jest wiarygodny. Na trzystu stronach poznajemy dzieje beznadziejnej mi³oœci bohatera-narratora do Leny Srebrnej, na tle wydarzeñ w redakcji, w której Karol jest zatrudniony. Gdyby nie komentarz od autora umieszczony na pocz¹tku, trudno by³oby zorientowaæ siê, e bêdziemy tu mieli do czynienia z zagadk¹ kryminaln¹. Na koñcu pojawia siê morderstwo, którego sprawcê za

6 dziwiaj¹co szybko odkrywa nasz narrator, co jest o tyle dziwne, e Karol dzia³a³ pod wp³ywem silnych emocji wywo³anych niespe³nion¹ mi³oœci¹ i po spo yciu du ej iloœci alkoholu. Dziwi te koñcowe rozwi¹zanie logiczne i zwiêz³e, wyg³oszone z manier¹ godn¹ Sherlocka Holmesa, które nie pasuje do osobowoœci Karola, jakiego poznaliœmy na pocz¹tku utworu. Powodem morderstwa okazuj¹ siê okolicznoœci, których wczeœniej czytelnik nie móg³ poznaæ, ani siê domyœleæ. W bardzo interesuj¹cy sposób problem narracji zosta³ rozwi¹zany w trzech powieœciach napisanych przez Škvoreckiego wraz z on¹ Zden¹ Salivarov¹ (Krátké setkání, s vra dou, Setkání po letech, s vra dou, Setkání v Bílé dámì, s vra dou). Nie mamy tutaj jednego narratora, tylko wielu. Ka da z osób ma szansê opowiedzenia wydarzeñ z w³asnego punktu widzenia. PrzeœledŸmy zestawienie osób mówi¹cych w kilku pierwszych rozdzia³ach powieœci pod tytu³em Krátké setkání, s vra dou: rozdzia³ I narratorem jest Tony Lomnicki dentysta, w³aœciciel domu, w którym dochodzi do morderstwa, rozdzia³ II narratorem jest Anka Lomnicka fryzjerka, ona Tony ego, rozdzia³ III narratorem jest Marta Datlowa fryzjerka, która mieszka u Lomnickich, rozdzia³ IV narratorem jest Huberta White ciotka Marty, rozdzia³ V narratorem jest Anka, rozdzia³ VI narratorem jest Harold Sinclair inspektor policji. Taki chwyt pozwala nam zorientowaæ siê w opisywanej sytuacji z ró nych punktów widzenia. Choæby samo odnalezienie cia³a: ka da z osób opowiada, co zobaczy³a i jaka by³a jej reakcja, a tak e co myœli na ten temat. Przypomina to trochê autentyczne przes³uchanie, a czytelnik ma okazjê zamieniæ siê w inspektora policji. Istniej¹ tak e zagro enia takiego rozwi¹zania zarówno po stronie autora, jak i czytelnika. Autor musi bardzo uwa aæ, by nie zagubiæ siê w szczegó³ach i u- trzymaæ napiêcie. W tym przypadku dodatkow¹ trudnoœci¹ by³o tak e to, e autorami s¹ dwie osoby, z których ka da pisa³a inne partie tekstu. Jeœli chodzi o czytelnika, trzeba uwa nie analizowaæ wszystkie 105 szczegó³y zauwa one przez poszczególnych bohaterów-narratorów i nikomu do koñca nie dawaæ wiary, bo nie wiadomo, kto mo e byæ morderc¹. Byæ mo e jest to osoba, która w³aœnie opowiada nam swoj¹, nie do koñca prawdziw¹, wersjê wydarzeñ. Powieœæ kryminalna jest gatunkiem o bardzo du ych wymaganiach. Musi byæ zagadka, musi byæ odwrócenie linearnej formy powieœci, zawsze wystêpuje detektyw. Jednak praktyka pisarska Josefa Škvoreckiego pokazuje, e mo na pisaæ ciekawie spe³niaj¹c wszelkie wymogi konwencji. Nie chodzi tu nawet o wymyœlanie nowych, bardzo wyszukanych pomys³ów na morderstwo, ale o dostosowanie konwencji do nowej rzeczywistoœci i do potrzeb wspó³czesnego, bardzo wymagaj¹cego czytelnika. Wychowani na gangsterskich filmach poszukujemy dzisiaj w powieœci kryminalnej nie tylko interesuj¹cej zagadki, ale przede wszystkim napiêcia i akcji, która nie pozwoli oderwaæ siê od ksi¹ ki. Ten wymóg najbardziej spe³nia w³aœnie seria napisana przez Škvoreckiego z on¹ Zden¹ Salivarov¹. Poszczególne rozdzia³y relacje œwiadków, obserwatorów, detektywów s¹ tak skonstruowane, e koñcz¹ siê w najbardziej interesuj¹cym momencie, aby nie sposób by³o od³o yæ ksi¹ kê na pó³kê. Dla tych, którzy wol¹ jeszcze bardziej skomplikowane historie, które dodatkowo s¹ pog³êbione psychologicznie, na pewno ciekawe oka ¹ siê Dwa morderstwa w moim dwoistym yciu. Natomiast znawcom gatunku warto poleciæ seriê o poruczniku Borówce i liczne opowiadania. Ju Stanko Lasiæ przeciwstawia³ siê tym, którzy ortodoksyjnie trzymaj¹ siê konwencji, nie dopuszczaj¹c do innowacji w obrêbie gatunku. Nie znaczy to jednak, e musi zostaæ zburzony model stworzony przez niego. Twórczoœæ Škvoreckiego jest dowodem na to, e powieœæ kryminalna mo e nadal siê rozwijaæ i byæ interesuj¹cym wyzwaniem zarówno dla twórcy, jak i dla czytelnika. 2. Jak Mistrz chcia³ zostaæ rzemieœlnikiem o przygodzie Josefa Škvoreckiego z powieœci¹ kryminaln¹ Powieœæ kryminalna, to gatunek uwielbiany przez czytelników i wci¹ nie doceniany przez wielu krytyków. Œrodowisko teoretyków 106

7 literatury dzieli siê na tych, którzy z pewn¹ nieœmia³oœci¹ podjêli siê analizy tego gatunku i na zdecydowanych przeciwników takiej literatury (por. Wilson 1973). Jednak ci drudzy nie rozumiej¹ chyba podstawowego zadania, jakie powinien spe³niaæ dobry krytyk literatury, poniewa ju Baczyñski zauwa y³, e: Zadaniem pracy o romansie kryminalnym nie mo e byæ s¹d moralny o jego wartoœci pedagogicznej, obrona, czy oskar enie, ale pogodzenie siê z faktem jego istnienia oraz wyznaczenie mu w³aœciwego w literaturze miejsca (Baczyñski 1932, s. 6 7). Tymczasem badacze powieœci Josefa Škvoreckiego czêsto wstydliwie omijaj¹ tê czêœæ jego twórczoœci, co mo e byæ tylko wyrazem braku wiary w talent tego pisarza, jego przygoda z krymina³em bowiem nie ma nic wspólnego z wiernym odtwarzaniem XIX-wiecznych wzorów. O takim w³aœnie kierunku zainteresowañ pisarza, w³aœciwie zdecydowa³y dwa przypadki. Pierwszy to paradoksalnie sukces Tchórzy. Škvorecký tak wspomina ten moment: Ciekaw jestem, czy jakikolwiek artysta by³ kiedyœ ca³kowicie pewien, e to co robi, jest dobre [...]. Za ka dym razem popadam w taki stan ducha i takich rozterek duchowych zazna³em, rzecz jasna, tak e po sukcesie Tchórzy. W Czechach jest w zwyczaju, by uznanego autora tytu³owaæ Mistrzem. Tego zwrotu jednak e tradycyjnie u ywa siê, mówi¹c o ka dym doœwiadczonym rzemieœlniku [...]. Zawsze, gdy ktoœ tak siê do mnie zwraca, czujê siê zak³opotany. W czym w³aœciwie jestem mistrzem? [...] Cz³owiek musi trzymaæ siê tego, co pewne. Ja w ka dym razie, po ca³ym tym zamieszaniu wokó³ mojej powieœci, rzeczywiœcie musia³em. By³ to jeden z powodów, dla których zacz¹³em pisaæ krymina³y (Škvorecký 1999, s. 66). Drugim powodem by³a ciê ka i d³uga choroba. W 1960 roku podczas operacji przepukliny Škvorecký nabawi³ siê ó³taczki zakaÿnej i przez cztery miesi¹ce musia³ pozostaæ w szpitalu. Po latach pisarz przypomnia³ o tych wydarzeniach w jednym ze swoich esejów: Nuda niszczy³a mnie niemal zupe³nie tak samo jak wirusy w w¹trobie. Wówczas prze³ama³em w sobie w koñcu stary snobistyczny przes¹d i druhowie zaczêli mi przysy³aæ powieœci kryminalne. Stanowi³o to z ich strony ofiarê ksi¹ ki przes³ane na oddzia³ ó³taczkowy musia³y ju tam pozostaæ a mnie ocali³y ycie (Škvorecký 1991, s. 412). W ci¹gu tych czterech miesiêcy pisarz przeczyta³ bardzo wiele powieœci i odkry³ dla siebie beletrystykê. PóŸniej jeszcze przez pó³ roku 107 musia³ kurowaæ siê w domu i wtedy postanowi³ sam napisaæ powieœæ kryminaln¹. We wszystko wtajemniczy³ przyjaciela Janka Zábranê: Nast¹pi³ jeden z najpiêkniejszych okresów w moim yciu. Janek regularnie co dnia przychodzi³ do nas, na Bøevnov, i wymyœlaliœmy ró ne historie przez trzy, cztery godziny (Škvorecký 1991, s. 413). W tym okresie Škvoreckiemu potrzebna by³a taka ucieczka od rzeczywistoœci. Musia³ siê odci¹æ od œwiata, w którym sta³ siê z dnia na dzieñ pisarzem zakazanym. Wymyœlanie krymina³ów pozwoli³o mu powróciæ do czasów dzieciñstwa, kiedy to jeszcze jako ma³y, bardzo chorowity Josefek spêdza³ dni i godziny w ³ó ku, wymyœlaj¹c swoje pierwsze, dzieciêce powieœci. W latach 1962 do 1967 Škvoreckiemu i Zábranie uda³o siê wydaæ trzy powieœci (Vra da pro štìstí 1962, Vra da se zárukou 1964 i Vra da v zastoupení 1967). Oczywiœcie, oficjalnym ich autorem by³ Janek Zábrana, chocia tak naprawdê napisa³ je Škvorecký. Zábrana by³ za to poet¹ i uda³o mu siê wpleœæ w akcjê utworów kilka w³asnych liryków. By³y to parodie banalnego rymowania, a jednoczeœnie klucz do rozwi¹zania zagadki dla bohaterki Bo enki Skovajs, z zawodu s³u ¹cej, a z powo³ania Watsona w spódnicy. Zreszt¹, równie dla czytelników zosta³a przewidziana ³amig³ówka jêzykowa. Wystarczy wzi¹æ powieœæ Vra da v zastoupení i spisaæ na kartce papieru pierwsze litery pierwszego s³owa pierwszego zdania ka dego rozdzia³u, zaczynaj¹c od wstêpu, by odczytaæ zdanie: Škvorecký et Zábrana facerunt ioculum (Škvorecký 1991, s. 411), co w t³umaczeniu z ³aciny oznacza: Škvorecký i Zábrana pozwolili sobie na ten art. Fabu³a powieœci by³a bardzo typowa dla tego gatunku, tote krytyka bardzo ostro potraktowa³a autora. Za to czytelnicy byli zadowoleni, dlatego przyjaciele planowali napisaæ kolejne dwa tomy. Czwarta czêœæ w³aœciwie ju by³a wymyœlona, ale nadszed³ rok 1968, kiedy to Škvorecký musia³ udaæ siê na emigracjê. Zábrana zosta³ w kraju i wspó³praca nie by³a mo liwa, zreszt¹ poeta wkrótce zmar³. Wspólne wymyœlanie historii kryminalnych i lektura klasyków gatunku zainspirowa³y Škvoreckiego do napisania teoretycznej pracy o krymina³ach. W 1965 roku ukaza³y siê jego Nápady ètenáøe detekti- 108

8 Chodzi o: Smutek poruèíka Borùvky (Praha 1966), Konec poruèíka Borùvky (Toronto 1975) i Návrat poruèíka Borùvky (Toronto 1980). Tytu³y dzie³ przet³umaczonych na jêzyk polski bêd¹ podawane po polsku. 109 vek. Jest to zbiór esejów pokazuj¹cy historiê gatunku od Edgara Allana Poe, poprzez Conan Doyle a, a do Dorothy Sayers. Ciekawa jest koncepcja ca³oœci. Otó Škvorecký chce udowodniæ, e Poe tworz¹c swoje powieœci pos³ugiwa³ siê tak¹ sam¹ technik¹ jak przy tworzeniu liryków. Najpierw musia³ ustaliæ rozwi¹zanie zagadki, które póÿniej determinowa³o przebieg ca³ej historii. A zatem, wymyœla³ swoje utwory od koñca, tak jak wiersze, których nie pisze siê od linijki do linijki. Potem pokazuje rozwój krymina³u, który tak naprawdê staje siê coraz g³êbszym schodzeniem w dó³, powolnym kostnieniem gatunku. Sporo miejsca poœwiêca prawid³om gry, które potem sparodiuje w jednej ze swoich ksi¹ ek pod tytu³em Høíchy pro pátera Knoxe. Ostatecznie zgadza siê z tym, e wspó³czesne krymina³y to po prostu rozrywka dla mas. Jednak uwa a, e powieœci te s¹ takie, jakich oczekuj¹ czytelnicy, którzy chc¹ zwyk³ej gry, a odpowiedzi na fundamentalne pytania poszukuj¹ w innej literaturze. Sam równie w³¹cza siê do zabawy, pisz¹c kolejne tego typu utwory. W serii o poruczniku Borówce Škvorecký stara³ siê zachowaæ wyznaczniki gatunkowe, ale nie potrafi³ ju na tym poprzestaæ. Jak zauwa a Jiøí Pìòás (1993), ju w tych utworach wa niejsza od psychologii czynu wydaje siê byæ tematyka spo³eczna. Nie brakuje te typowych dla tego autora rekwizytów, jak bary, jazz i piêkne kobiety, najlepiej tancerki. To, co ciekawe z punktu widzenia powieœci kryminalnej, to kreacja detektywa smutnego, skromnego porucznika, który musi mierzyæ siê z niemoralnym, z³ym i skorumpowanym œwiatem totalitarnej rzeczywistoœci, gdzie œciganie przestêpcy jest swoist¹ donkiszoteri¹, wœród prawa, które nagradza amoralnoœæ najsilniejszych. Inna grupa utworów, to powieœci z w¹tkiem kryminalnym. Bêd¹ to: Lwi¹tko (pierwsze wydanie Praha 1969), Mirákl (pierwsze wydanie Toronto 1972) i Dwa morderstwa w moim dwoistym yciu (pierwsze wydanie Toronto 1996). Nie mo na ich nazwaæ krymina³ami, poniewa tak naprawdê nie s¹ to utwory o poszukiwaniu zabójcy, nie rozpatruj¹ równie problemu morderstwa samego w sobie. Pisarz wykorzystuje tylko niektóre elementy gry, by pokazaæ g³êbszy problem. Na przyk³ad Dwa morderstwa w moim dwoistym yciu podejmuj¹ trudny temat emigracji, która staje siê schizofrenicznym doœwiadczeniem. Škvorecký splót³ dwie historie i dwa œwiaty. W jednym z nich profesor próbuje wraz ze studentk¹-policjantk¹ rozwik³aæ tajemnicê pewnej zbrodni, a w drugim kobieta, która zosta³a zmuszona do emigracji powoli umiera z rozpaczy. Najgorsze jest to, e najpierw umiera w niej dusza, a póÿniej dopiero cia³o. W¹tek kryminalny jest pretekstem, by pokazaæ, e odebranie komuœ tego, co najdro sze, najcenniejsze w tym wypadku by³a to ojczyzna, a wraz z ni¹ to samoœæ bohaterki te jest morderstwem. Lwi¹tko i Mirákl równie podejmuj¹ tematy spo³eczne. Pierwsza z nich prezentuje obraz czeskiej rzeczywistoœci prze³omu lat 50. i 60. Czytelnik, który zgodnie z wyznacznikami gatunkowymi powieœci kryminalnej, bêdzie oczekiwa³, e na pocz¹tku zostanie pope³niona jakaœ zbrodnia, mo e siê rozczarowaæ. Utwór w znacznej czêœci jest opowieœci¹ o perypetiach mi³osnych pewnego poety i redaktora Karola Ledena. Bohater na pocz¹tku poznaje za spraw¹ przyjaciela urocz¹ Lenkê Støíbrn¹. Kobieta to umawia siê z nim, to go odpycha, doprowadzaj¹c mê czyznê niemal do szaleñstwa. Obok mi³osnych niepowodzeñ Karol ma równie k³opoty w pracy. Jest redaktorem w wydawnictwie, s³u ¹cym krzewieniu socrealistycznej literatury. Mamy zatem mo liwoœæ poznaæ metody ideologicznej indoktrynacji i sposoby funkcjonowania wydawnictw oraz smutny los artystów minionej epoki. Jednak czytelnik œwiadomy gatunku i maj¹cy w pamiêci zapowiedÿ, e jest to powieœæ kryminalna, czeka niecierpliwie na zbrodniê, która pojawia siê wbrew regu³om, niemal na koñcu powieœci. Co ciekawe, jest ona zapowiedziana przez autora s³owami: Uwaga dla czytelników. Wkrótce dojdzie do tragedii. Ju teraz macie w rêku wystarczaj¹co du o nici. Ale uwaga! W kryminale nie wystarczy odgadn¹æ. Trzeba wydedukowaæ i udowodniæ! (Škvorecký 1992, s. 323). 110

9 Taki sygna³ odautorski to uk³on w stronê klasyki gatunku, ale i swoista zabawa z czytelnikiem, który uprzedzony zbyt póÿno, nie ma najmniejszych szans na odgadniêcie zagadki, tym bardziej, e rozwi¹zanie oka e siê naprawdê nieoczekiwane. Panna Lenka stanie siê Leon¹, czyli Lwic¹, która poprzez romans z Karolem chcia³a zbli yæ siê do jego szefa, aby wymierzyæ sprawiedliwoœæ za swoj¹ porzucon¹ przez tego cz³owieka i tragicznie zmar³¹ w obozie koncentracyjnym siostrê. Tak e nieoczekiwanie to w³aœnie Karol staje siê tym, który odkrywa sprawczyniê morderstwa i motyw jej dzia³ania. Historia koñczy siê, a czytelnik pozostaje z pytaniem, czy kara by³a wspó³mierna do winy i czy dziewczyna mia³a prawo j¹ wymierzyæ? Jakie s¹ granice ludzkiej nienawiœci i jak daleko mo na posun¹æ siê w drodze do celu, bo przecie w tej historii ofiar jest wiêcej, na przyk³ad g³ówny bohater Karol, który zosta³ po prostu wykorzystany przez tê kobietê. Z drugiej jednak strony, warto powróciæ do motta umieszczonego na pocz¹tku powieœci, zaczerpniêtego z opowiadania o Sherlocku Holmesie: Myœlê, e s¹ zbrodnie, które wymykaj¹ siê prawu, i które dlatego, w pewnej mierze, usprawiedliwiaj¹ prywatn¹ zemstê (Škvorecký 1992, s. 5). Czy mo e to byæ dobre usprawiedliwienie dla Lenki? Rozstrzygniêcie nale y ju do czytelnika. Mirákl w pewnym sensie nawi¹zuje do poprzedniej powieœci, dziêki jednej z bohaterek Dašy Blumenfeldovej. Dotyczy jednak znacznie szerszego okresu historii Czechos³owacji, bo obejmuje lata i tym samym w³¹cza siê w cykl powieœci Škvoreckiego pokazuj¹cych perypetie czeskiego ycia spo³ecznego, których bohaterem jest Danny Smiøický. Akcja powieœci skupia siê wokó³ dwóch cudów. Pierwszy to rzekoma ruchoma figurka œw. Józefa w koœciele Marii Panny w pobli u Kostelca wiosn¹ 1949 roku. A drugi to tzw. Praska Wiosna z 1968 roku równie nazwana cudem. Škvorecký jako pierwszy spoœród czeskich pisarzy napisa³ o tych wydarzeniach (póÿniej z tym okresem rozprawili siê m.in. Kundera i Hrabal). W¹tek detektywistyczny dotyczy tutaj owej figurki i tajemniczej œmierci ksiêdza. Przy okazji œledztwa wychodz¹ na jaw machinacje i przestêpstwa S³u by Bezpieczeñstwa. Jednak i w tym przypadku jest 111 to tylko pretekst dla pokazania innych problemów. Mamy tu do czynienia z ciekawym zderzeniem wiary katolickiej i wiary w ideologiê socjalistyczn¹. Wed³ug autora oba wyznania cechuj¹ podobne metody nauczania, upodobanie do obrzêdowoœci i tak samo wierne oddanie ludzi. Jak widaæ, powieœæ swoj¹ tematyk¹ zdecydowanie odbiega od typowych scenariuszy kryminalnych. Znowu mistrzowska znajomoœæ tego gatunku umo liwi³a Škvoreckiemu wykorzystanie tylko pewnego elementu gry dla pokazania stosunków panuj¹cych w pañstwie totalitarnym. Na osobn¹ uwagê zas³uguje zbiór Høíchy pro pátera Knoxe (Toronto 1973). Tytu³owy ojciec Knox to katolicki ksi¹dz, autor wielu krymina³ów, który na pocz¹tku XX wieku opracowa³ zasady poetyki tego gatunku i zawar³ je w dziesiêciu punktach (Škvorecký 1990, s ). Škvorecký nawi¹zuj¹c do tych zasad napisa³ równie dziesiêæ mistrzowskich opowiadañ, w których grzeszy przeciw wszystkim tym zasadom. Jest to ciekawa, inteligentna zabawa dla wtajemniczonych, którzy wiedz¹ o tym, e za taki wystêpek w latach dwudziestych, czyli w okresie rozkwitu powieœci kryminalnej, grozi³o wykluczenie z presti owego klubu The Detection Club i odebranie miana autora krymina³ów. Tego rodzaju zabawy konwencj¹ nie s¹ obce Škvoreckiemu od pocz¹tku jego przygody z krymina³em. Warto jeszcze przypomnieæ o jego ciekawym, choæ nie zrealizowanym pomyœle na podrêcznik do jêzyka angielskiego w formie powieœci kryminalnej. Pisa³ równie scenariusze do filmów i seriali o takiej tematyce, np. Zloèin v dívèí škole (1966), Zloèin v šantánu (1968), Flirt ze sleènou Støíbrnou (1969), Faráøùv konec (1969) i inne. T³umaczy³ i wydawa³ utwory wszystkich klasyków gatunku, jak Edgar Allan Poe, Dashiell Hammett, Raymond Chandler, Agatha Christie czy Dorothy Sayers. Niedawno, bo na prze³omie wieków, pisarz znowu wyda³ trzy powieœci kryminalne. Ciekawe, e jego przygoda zatoczy³a niesamowite ko³o, poniewa znowu napisa³ je przy wspó³udziale innej osoby tym razem by³a ni¹ jego ona Zdena Salivarová. Redaktor Vladimír Justl na obwolucie pierwszej z nich pod tytu³em Krátké setkání, s vra dou (Praha 1999) przytacza s³owa samego Škvoreckiego na temat tego pomys³u. Pisarz nie pamiêta, kto wyszed³ z propozycj¹, by wspólnie coœ 112

10 napisaæ on czy jego ma³ onka Zdena. Zdecydowali siê na stworzenie powieœci kryminalnej, poniewa za³o enia tego gatunku s¹ na tyle sformalizowane, e mo na by³o pisaæ we dwoje. Najpierw para wymyœli³a osnowê historii, by póÿniej dopiero usi¹œæ do pisania. Wzorem by³a angielska powieœæ, w której narratorami tak e byli mê czyzna i kobieta. Dalej ju Škvoreccy nie pisali tej ksi¹ ki razem, ale osobno, daj¹c czytelnikowi dodatkowy pretekst do zabawy odgadywanie, kto napisa³ który fragment. Ciekawa jest tak e historia zwi¹zana z tytu³em powieœci. Okazuje siê bowiem, e przecinek po s³owach krátké setkání nie jest pomy³k¹ drukarsk¹. Otó chodzi tu o spotkanie dwóch osób, tak jak spotkali siê Škvoreccy. A do spotkania dosz³o nad now¹ fabu³¹, która dotyczy zagadki morderstwa, st¹d drugi cz³on s vra dou. Tak powsta³a pierwsza powieœæ, potem nastêpna pod tytu³em Setkání po letech, s vra dou (Praha 2001), wydana w dwa lata póÿniej oraz kolejna pod tytu³em Setkání v Bílé dámì, s vra dou. Detektivní encore (Praha 2003). Jak widaæ, przygoda Škvoreckiego z powieœci¹ kryminaln¹ trwa od lat szeœædziesi¹tych do dzisiaj i wykorzysta³ j¹ w wielu przejawach swojej twórczoœci. Gdybyœmy chcieli zapytaæ, do jakiego podgatunku powieœci kryminalnej nale ¹ utwory tego autora, nie znajdziemy jednoznacznej odpowiedzi. Jednak z ca³¹ pewnoœci¹ mo na stwierdziæ, e sk³ania siê ku powieœci kryminalno-sensacyjnej, w której zbrodnia wystêpuje jako problem, a naczelne pytanie brzmi nie: kto zabi³?, ale dlaczego i jak to zrobi³? (por. Barañczak 1975). Škvorecký wykorzystuje tak e konwencjê do najró niejszych celów. Raz dla uwypuklenia problemu, innym razem dla zabawy. Nie traktuje œmiertelnie powa nie wyznaczników gatunkowych i dziêki temu tworzy now¹ jakoœæ. Jednak w wywiadach wci¹ skromnie podkreœla, e pisze dla siebie, dla zabawy, jakby wci¹ nie by³ pewny, czy jest dobrym rzemieœlnikiem, czy zas³uguje ju na miano Mistrza. A zatem, jego przygoda z krymina³em nadal musi trwaæ i niech trwa jak najd³u ej. C a l l o i s R., 1967, Powieœæ kryminalna, [w:] idem, Odpowiedzialnoœæ i styl, Warszawa. C h u c h m a J., 1996, Škvorecký musel novou knihu stihnout za kaûdou cenu, Mladá fronta Dnes, J a s i ñ s k a M., Autentyzm i»literackoœæ«a wiedza powieœciowego narratora, Pamiêtnik Literacki 1963, z. 1, s K o k o t J., 1999, Kronikarz z Baker Street. Strategie narracyjne w utworach Artura Conan Doyle a o Sherlocku Holmesie, Olsztyn. L a s i æ S., 1976, Poetyka powieœci kryminalnej. Próba analizy strukturalnej, przek³. M. Petryñska, Warszawa. M a c i e j e w s k i M., 1970, Narodziny powieœci poetyckiej w Polsce, Wroc³aw Warszawa Kraków. P ì ò á s J., 1993, Tøicet pøípadù poruèíka Borùvky, Lidová demokracie, S i e w i e r s k i J., 1979, Powieœæ kryminalna, Warszawa. S m u s z k i e w i c z A., 1980, Stereotyp fabularny fantastyki naukowej, Wroc³aw, s Š k v o r e c k ý J., 1990, Nápady ètenáøe detektivek, Praha. Š k v o r e c k ý J., 1991, Jak wspólnie z Jankiem Zábran¹ pisaliœmy historiê Czechos³owacji, Literatura na Œwiecie, nr 8/9. Š k v o r e c k ý J., 1992a, Lwi¹tko, t³um. E. Witwicka, Warszawa. Š k v o r e c k ý J., 1992b, Powrót porucznika Borówki. Reakcyjna powieœæ kryminalna, t³um. A. Czcibor-Piotrowski, Warszawa. Š k v o r e c k ý J., 1999, Przypadki niefortunnego saksofonisty tenorowego, t³um. A. Kaczorowski, Izabelin. Š k v o r e c k ý J., 2000, Dwa morderstwa w moim dwoistym yciu, t³um. P. Godlewski, Warszawa, s W i l s o n E., 1973, Kogo obchodzi, kto zamordowa³ Rogera Ackroyda?, [w:] idem, Szkice, Warszawa, s Literatura B a c z y ñ s k i S., 1932, Powieœæ kryminalna, Kraków Warszawa. B a r a ñ c z a k S., 1975, Polska powieœæ milicyjna, [w:] W krêgu literatury Polski Ludowej, red. M. Stêpieñ, Kraków, s