III FILAR SYSTEMU EMERYTALNEGO - WYBÓR CZY KONIECZNOŚĆ?

Transkrypt

1 Bartosz Chorkowy Zakład Ekonometrii i Metod Ilościowych Wydział Ekonomiczny Uniwersytet Opolski bchorkowy@uni.opole.pl III FILAR SYSTEMU EMERYTALNEGO - WYBÓR CZY KONIECZNOŚĆ? Wprowadzenie System emerytalny o charakterze repartycyjno-kapitałowym, funkcjonujący w Polsce od 1 stycznia 1999 r., miał w założeniu zminimalizować wpływ niekorzystnych tendencji demograficznych (zbyt szybki przyrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym na emeryturze w stosunku do liczby osób w wieku produkcyjnym) na sytuację finansową Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Ponadto jego celem było usunięcie wad dotychczas obowiązującego systemu repartycyjnego. Nowy system emerytalny polega przede wszystkim na ograniczeniu repartycji (tylko część odprowadzanej składki finansuje bieżącą wypłatę emerytur), zindywidualizowaniu gromadzonego kapitału emerytalnego (poprzez stworzenie dla każdego uczestnika osobnego konta w ZUS) oraz wprowadzeniu komponentu oszczędnościowego, dzięki utworzeniu otwartych funduszy emerytalnych 1. Z uwagi na złą sytuację finansową funduszu emerytalnego i związany z tym rosnący dług publiczny zdecydowano się w 2011 r. na wprowadzenie kolejnych zmian w systemie emerytalnym. Tym razem ograniczono komponent oszczędnościowy, poprzez zmniejszenie składki odprowadzanej do otwartego funduszu emerytalnego w ramach tzw. II filaru i zasilenie ZUS. W konsekwencji część środków, które powinny były być pomnażane przez inwestycje na rynku kapitałowym, trafia do komponentu repartycyjnego i służy finansowaniu bieżących zobowiązań emerytalnych. Oceniając sytuację współczesnych polskich emerytów należy stwierdzić, że nie jest ona tragiczna, wbrew temu, co sygnalizują niektórzy politycy. W 2014 r. średnia emerytura wypłacana przez ZUS wynosiła 1922,92 zł 2, podczas gdy w październiku tego samego roku najczęściej wypłacane miesięczne wynagrodzenie brutto pracujących w gospodarce 1 Bobrowska A., Chorkowy B.: Dodatkowe źródła finansowania konsumpcji w okresie emerytalnym w: red. U. Łangowska-Szczęśniak, A. Bobrowska: Kierunki i determinanty przemian konsumpcji aktualne problemy, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2013, s Ważniejsze informacje z zakresu ubezpieczeń społecznych 2014 r., Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Warszawa 2015, s. 35 1

2 narodowej wynosiło 3783,46 zł 3, co po odjęciu kwoty składek na ubezpieczenia społeczne oraz podatku dochodowego daje wartość zbliżoną do średniej emerytury. Niestety prognozy dotyczące skuteczności systemu wprowadzonego reformą w 1999 r., pokazują, że wypłacane w przyszłości emerytury z części obowiązkowej systemu będą niskie i w znaczący sposób obniżą poziom życia emerytów. Przewidywany niski poziom skuteczności nowego systemu emerytalnego (I i II filar), powoduje, że coraz więcej uwagi poświęca się rozwiązaniom, które chociaż w części pozwolą zmniejszyć poziom ubóstwa przyszłych emerytów. Celem opracowania jest próba odpowiedzi na pytanie czy III filar systemu emerytalnego, który w założeniu ma charakter dobrowolny, rzeczywiście jest dla przyszłych emerytów wyborem czy też koniecznością wynikającą z chęci godnego życia w okresie starości, gdy z przyczyn naturalnych nie będą oni zdolni do pracy. Wielkość i struktura oszczędności polskiego społeczeństwa W Polsce, która będzie stawała wobec nowych wyzwań takich jak szybkie starzenie się społeczeństwa i gorsze perspektywy rozwoju światowej gospodarki. coraz istotniejsza będzie kwestia oszczędności zjawiska wpływającego na perspektywy rozwoju kraju i standard życia ludności zarówno na poziomie mikro jak i makroekonomicznym. Najnowszy raport ekonomiczny Banku Światowego dotyczący Polski (Country Economic Memorandum, CEM) zatytułowany Polska: Oszczędności motorem wzrostu i gwarancją godziwej starości (Poland: Saving for Growth and Prosperous Aging), podkreśla potrzebę zmiany obecnych trendów w zakresie oszczędności osób fizycznych, przedsiębiorstw i sektora publicznego w celu ograniczenia ryzyka ubóstwa osób starszych i ryzyka spowolnienia wzrostu gospodarczego w przyszłości 4. Postępujący proces starzenia się społeczeństwa, co przejawia się szybszym przyrostem liczby osób w wieku poprodukcyjnym na emeryturze w stosunku do liczby osób w wieku produkcyjnym, znajdzie swoje odzwierciedlenie m. in. w kondycji systemu zabezpieczenia społecznego, w tym systemu emerytalnego. Kwestia ta w szczególności dotyczy Polski co wynika z faktu, że w naszym kraju emerytura stanowi około 80% łącznych dochodów osoby starszej, w odróżnieniu od innych krajów o podobnym poziomie rozwoju, gdzie odsetek ten kształtuje się na poziomie około 60%. Przewiduje się, że 3 Komunikat Prezesa GUS w sprawie przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w 2014 r.,, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2015, s s. 34 2

3 w wyniku procesu starzenia się społeczeństwa (w Polsce ten proces jest najszybszy spośród wszystkich krajów należących do Unii Europejskiej), oszczędności gospodarstw domowych które w 2014 r. wynosiły zaledwie 2,3% PKB będą dalej malały. W miarę jak zmieniać się będzie wysokość emerytur w wyniku reform wprowadzonych w 1999 r., oszczędności gospodarstw domowych będą musiały wzrosnąć, tak by wyrównać pojawiającą się lukę w dochodach (w związku ze spadkiem wysokości przyszłych emerytur publicznych) i by uniknąć ubóstwa na starość. Przeprowadzone w 2014 r. na zlecenie Związku Banków Polskich badania Oszczędzanie długoterminowe - opinie, postawy i oczekiwania polskiego społeczeństwa uwidoczniły bardzo niekorzystną strukturę wykorzystywanych w społeczeństwie sposobów lokowania oszczędności (tabela 1 i wykres 1) 5. Struktura wykorzystywanych w społeczeństwie sposobów lokowania oszczędności Sposób lokowania oszczędności Udział (w%) Zwykłe konto bankowe ROR 17% Gotówka trzymana w domu 13% Konto oszczędnościowe 10% Terminowa lokata bankowa w zł. 6% Działka, nieruchomości 3% Pozostałe 4% Nie posiadam oszczędności 47% Tabela 1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Audytu bankowości detalicznej TNS Polska 2014 Podstawowym problemem jest fakt, iż prawie połowa polskiego społeczeństwa (47%) nie posiada żadnych oszczędności, co w odniesieniu do wcześniejszych rozważań trzeba uznać za wysoce negatywne. Kolejną kwestią na którą trzeba zwrócić uwagę jest bardzo niski odsetek ludności korzystających z formy lokowania oszczędności jaką są terminowe lokaty bankowe w zł. (zaledwie 6%). Jest to o tyle zaskakujące, że jednocześnie terminowe lokaty bankowe są uważane za najbardziej opłacalną i najbezpieczniejszą formą lokowania oszczędności (odpowiednio 15% i 16% społeczeństwa). Na uwagę zwraca uwagę również to, że 13% Polaków, czyli ponad dwukrotnie więcej niż terminowe lokaty bankowe, wybiera jako sposób lokowania swoich oszczędności trzymanie gotówki w domu. 5 Próba badawcza N=

4 Wykres 1: Struktura wykorzystywanych w społeczeństwie sposobów lokowania oszczędności Źródło: Opracowanie własne na podstawie Audytu bankowości detalicznej TNS Polska 2014 Analizując strukturę sposobów lokowania oszczędności zauważyć należy, że 17% badanych odkłada swoje oszczędności przy pomocy zwykłego konta bankowego ROR, w których stopa zwrotu z kapitału jest praktycznie na poziomie zerowym. Powyższe spostrzeżenia uwidaczniają fakt, że polskie społeczeństwo w praktyce prawie nie lokuje oszczędności. Połowa Polaków nie odkłada wcale oszczędności a Ci co deklarują, że są w stanie coś odłożyć korzystają z form, które są formami o bardzo niskiej stopie zwrotu lub jak w przypadku gromadzenia gotówki w domu stopie wręcz ujemnej (w przypadku występowania zjawiska inflacji wartość realna tych środków spada). Dlaczego tak się dzieje? Dlaczego polskie społeczeństwo wiedząc o przewidywanym bardzo niskim poziomie skuteczności nowego systemu emerytalnego nie odkłada oszczędności? Przyczyn jest wiele. Podstawowym czynnikiem według respondentów decydującym o oszczędzaniu jest wysokość wydatków oraz wysokość zarobków (odpowiednio 65% oraz 64% badanych). Do istotnych czynników badani zaliczyli także nawyki oszczędzania z domu rodzinnego, wiedzę o zarządzaniu domowym budżetem, jasno zdefiniowane cele oszczędzania. Zestawienie czynników decydujących o oszczędzaniu przedstawia wykres Próba badawcza N=1000. Respondenci mieli możliwość wskazania dwóch czynników. 4

5 Wykres 2: Czynniki decydujące o oszczędzaniu Źródło: Opracowanie własne na podstawie Audytu bankowości detalicznej TNS Polska 2014 Na podstawie przedstawionych rozważań uwidacznia się problem polegający na tym, że fakt iż polskie społeczeństwo gromadzi oszczędności w niewystarczającym stopniu wynika z bardzo ograniczonych możliwości odkładania kapitału wynikających z trudnej sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych w Polsce. III filar systemu emerytalnego w Polsce Jak już wspomniano wyniki badań dotyczących obowiązkowej części systemu emerytalnego w Polsce jednoznacznie wskazują, że przejście na emeryturę będzie się wiązało z koniecznością dość znacznego ograniczenia wydatków, co w konsekwencji będzie oznaczało obniżenie dotychczasowego poziomu życia. Aby temu zapobiec lub zminimalizować efekty niskiej skuteczności nowego systemu emerytalnego należy przedsięwziąć kroki mające na celu odkładanie kapitału na okres starości. Jedną z możliwości grupa instrumentów zaliczanych do III filara systemu emerytalnego, czyli grupa o charakterze dobrowolnym. W ramach III filara systemu emerytalnego, będącego przedmiotem tego artykułu, wyróżnić można następujące formy gromadzenia swoich oszczędności 7 : 7 Chorkowy B.: Efektywność inwestowania w ramach III filara systemu emerytalnego, Studia Ekonomiczne UE Katowice, 2013, s

6 Pracownicze Programy Emerytalne (PPE), stanowiące dobrowolną formę grupowego oszczędzania na emeryturę, organizowaną przez pracodawcę przy współudziale pracowników, Indywidualne Konta Emerytalne (IKE) oraz Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego (IKZE), prowadzone na podstawie umowy zawartej przez oszczędzającego z funduszem inwestycyjnym, podmiotem prowadzącym działalność maklerską, zakładem ubezpieczeń, bankiem lub dobrowolnym funduszem emerytalnym 8 ; Umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym (UFK). Jest to forma o charakterze ochronno-oszczędnościowym tj. część składki przeznaczana jest na ubezpieczenie, zaś pozostała część gromadzona jest na funduszu kapitałowym. Popularność wymienionych instrumentów zaliczanych do III filara systemu emerytalnego w Polsce jest w dalszym stopniu bardzo niska. Przyczyn tego stanu rzeczy należy upatrywać przede wszystkim w trudnej sytuacji materialnej znacznej części polskiego społeczeństwa, w niskim poziomie wiedzy na temat inwestowania na rynku kapitałowym, a także w braku zaufania do instytucji finansowych. W tabeli 2 przedstawiono liczbę uczestników III filara systemu emerytalnego. Liczba uczestników III filaru systemu emerytalnego Wyszczególnienie PPE IKE IKZE x x Źródło: Na podstawie raportów Komisji Nadzoru Finansowego z lat Tabela 2 Na koniec 2014 r. liczba osób korzystających z Pracowniczych Programów Emerytalnych kształtowała się na poziomie około 381 tys., co stanowiło 2,38% aktywnych zawodowo w Polsce..Z kolei IKE posiadało ponad 824 tys. osób, co stanowiło 5,1% aktywnych zawodowo w naszym kraju. W przypadku IKZE liczba uczestników kształtowała się na koniec 2014 r. na poziomie 528 tys. osób, co stanowiło 3,3 % aktywnych zawodowo. Uwidacznia się tym samym, że uczestnikami wymienionych programów należących do III filara jest niecałe 11% ludności aktywnej zawodowo 8 Ustawa z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 75, poz. 398). 6

7 w Polsce. Ponadto na uwagę zwraca fakt, że liczba uczestników tych form oszczędzania praktycznie się nie zmienia. W odniesieniu do 2010 r. liczba uczestników Pracowniczych Programów Emerytalnych zwiększyła w 2014 r. o 38,4 tys. osób (o 11 procent). Podobny wzrost ilościowy odnotowano w przypadku IKE, gdzie liczba uczestników w analizowanym okresie wzrosła o 32 tys. osób, co jednakże oznacza wzrost o zaledwie 4 procent. Jeżeli chodzi o IKZE to po znaczącej liczbie uczestników, która wybrała tą formę oszczędzania na starość w 2012 r. (pierwszy rok funkcjonowania IKZE) w kolejnych latach dynamika wzrostu uległa gwałtownemu zmniejszeniu. W 2014 r. w porównaniu do 2012 r. liczba uczestników wzrosła o 31,3 tys. osób (o 6,3 procent). Znaczącą dynamikę wykazuje wielkość kapitału zgromadzonego w poszczególnych produktach należących do III filara systemu emerytalnego. Wielkości te przedstawia tabela 3. Tabela 3 Wielkość kapitału zgromadzona w ramach III filaru systemu emerytalnego (w tys. zł) Wyszczególnienie PPE IKE IKZE x x Źródło: Na podstawie raportów Komisji Nadzoru Finansowego z lat Wielkość kapitału zgromadzonego w ramach Pracowniczych Programów Emerytalnych uległa w analizowanym okresie praktycznie podwojeniu (wzrost o 94 procent). Podobnie sytuacja przedstawia się w Przypadku Indywidualnych Kont Emerytalnych (wzrost zgromadzonego kapitału o 84,5 procent). Największą dynamikę jeżeli chodzi o zgromadzone oszczędności wykazują Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego, w których to w latach wielkość kapitału wzrosła o 459 procent. Należy tu jednak zauważyć, że ogólna wielkość kapitału zgromadzonego w IKZE jest bardzo niewielka i kształtuje się na poziomie niecałych 300 mln zł, podczas gdy w PPE jest to 10,3 mld, a w IKE około 5 mld. Oznacza to, że wielkość kapitał w IKZE stanowi niecałe 2 procent środków zgromadzonych w tej grupie produktów. Strukturę III filara systemu emerytalnego pod względem zgromadzonego kapitału prezentuje wykres 3. 7

8 Wykres 3: Struktura III filara systemu emerytalnego pod względem zgromadzonego kapitału Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów Komisji Nadzoru Finansowego z lat Ważna kwestię w analizie III filara systemu emerytalnego odgrywa udział kont aktywnych produktów należących do części dobrowolnej tego systemu w ogólnej liczbie kont. Najlepiej przedstawia się tutaj sytuacja w przypadku PPE gdzie odsetek kont aktywnych kształtuje się na poziomie 85 procent. Niestety w przypadku pozostałych form odsetek ten jest niewielki. W przypadku IKE wynosi on około 32 procent i utrzymuje się na zbliżonym poziomie od 2010 r. Pozytywnie należy rozpatrywać fakt, że udział kont aktywnych w ramach IKZE sukcesywnie rośnie z 6,6 procent w 2012 r. do 16,4 procent w 2014 r., co jednak nadal pozostaje wielkością dramatycznie niską. Udział procentowy aktywnych kont w ramach instrumentów zaliczanych do III filara systemu emerytalnego przedstawia tabela 4. Tabela 4 Aktywne konta w ramach instrumentów zaliczanych do III filara systemu emerytalnego (w %) Wyszczególnienie PPE 85,0 81,0 84,0 84,0 85,0 IKE 31,8 33,8 31,7 31,8 32,0 IKZE x x 6,6 11,0 16,4 Źródło: Na podstawie raportów Komisji Nadzoru Finansowego z lat Do III filara systemu emerytalnego zalicza się również umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym (UFK) mające charakter mieszany 8

9 tj. ochronno-oszczędnościowy. W praktyce są to produkty inwestycyjne w formie ubezpieczeniowej, najczęściej z minimalną ochroną ubezpieczeniową i z możliwością podziału składki między fundusze zarządzane przez różne towarzystwa ubezpieczeniowe. Część ochronna w tego typu produktach jest zminimalizowana prawie do zera, a główny nacisk położony jest na inwestowanie wpłaconych środków. Tak konstrukcja prawna daje szereg korzyści klientom. Zalicza się do nich: 9 odroczenie podatku od zysków kapitałowych, uniknięcie podatku od spadków i darowizn, w przypadku dokonywania konwersji ramach tego typu polis klient nie płaci podatku do urzędu skarbowego, zgromadzone środki są w 75% chronione przed egzekucjami karnymi. W ostatnich latach w Polsce polisy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym wykazują się dynamicznym rozwojem. W tabeli 5 przedstawiono wartość składki przypisanej brutto polis UFK w latach Składka przypisana brutto wg Głównego Urzędu Statystycznego definiowana jest jako kwoty składek brutto należne z tytułu zawartych w okresie sprawozdawczym umów ubezpieczenia, niezależnie od tego, czy kwoty te opłacono 10. Tabela 5 Wartość składki przypisanej brutto ubezpieczeń na życie związanych z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym w latach (w tys. zł) Wyszczególnienie Ubezpieczenia na życie związane zufk Źródło: Na podstawie raportów Komisji Nadzoru Finansowego z lat W latach wartość składki przypisanej brutto umów ubezpieczeń z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym uległa zwiększeniu o 55 procent. Zwraca tutaj uwagę jednak fakt zmniejszającej się dynamiki wzrostu. W 2011 r. wzrost składki w stosunku do roku poprzedniego wyniósł 2,19 mld zł, w 2012 r. 1,74 mld w odniesieniu do 2011 r., a w 2013 r. już tylko 1 mld zł. Z kolei w 2014 r. nastąpił spadek składki przypisanej brutto w stosunku do 2013 r. o 450 mln zł (o 3,4 procent). 9 Dylematy inwestowania rodzaje, efektywność, przykłady, red. Podedworna-Tarnowska D., Poltext, Warszawa 2011, s Polski rynek ubezpieczeniowy 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s. 8 9

10 Na uwagę zasługuje struktura ubezpieczeń bezpośrednich definiowanych jako ubezpieczenie wynikające z umów zawartych pomiędzy ubezpieczycielem a ubezpieczającym, bez względu na fakt pośredniczenia osób trzecich w zawarciu tych umów 11. Strukturę składki przypisanej brutto z ubezpieczeń bezpośrednich w latach prezentuje tabela 6. Tabela 6 Struktura składki przypisanej brutto z ubezpieczeń bezpośrednich w latach (w %) Wyszczególnienie Ubezpieczenia na życie 59,70 52,94 53,35 42,06 37,08 Ubezpieczenia posagowe 0,38 0,35 0,32 0,34 0,40 Ubezpieczenia na życie związane zufk 25,84 32,36 33,15 41,78 43,98 Ubezpieczenia rentowe 0,27 0,31 0,27 0,36 0,40 Ubezpieczenia chorobowe i wypadkowe 13,59 13,95 12,91 15,46 18,14 Źródło: Na podstawie raportów Komisji Nadzoru Finansowego z lat W analizowanym okresie zmniejszeniu ulega udział ubezpieczeń na życie (grupa 1) z poziomu 59,7% w 2010 r. do poziomu 37% w 2014 r. (spadek o około 23 punkty procentowe). Z kolei tendencję wzrostową wykazuje udział w składce przypisanej brutto ubezpieczeń bezpośrednich ubezpieczeń z grupy 3 tj. ubezpieczeń na życie związanych z UFK. W 2010 r. udział tej grupy wynosił 25,8%, natomiast w 2014 r. kształtował się na poziomie 44% (wzrost o około 19 punktów procentowych). W analizowanym okresie wzrósł także udział grupy 5 tj. ubezpieczeń chorobowych i wypadkowych z poziomu 13,6% w 2010 r. do 18% w 2014 r. (wzrost o 4,4 punkty procentowe). Przeprowadzona analiza produktów zaliczanych do III filara systemu emerytalnego uwidacznia, że pomimo szeroko zakrojonej kampanii reklamowej mającej na celu uświadomienie społeczeństwu konieczność odkładania kapitału na starość za pomocą dobrowolnych form oszczędzania, ze szczególnym naciskiem na instrumenty III filara, ich popularność w polskim społeczeństwie jest bardzo niska. Podsumowanie Wprowadzenie w 1999 r. w Polsce reformy systemu emerytalnego z dużym prawdopodobieństwem znacząco wpłynie na obniżenie poziomu życia po przejściu na emeryturę. Wypłacane świadczenie pochodzące z obowiązkowej części systemu 11 Ibidem, s

11 emerytalnego może nie wystarczyć, w przypadku wielu osób, na finansowanie bieżących potrzeb konsumpcyjnych. Wydaje się, że każdy z nas nie będzie miał innego wyjścia jak skorzystać z dodatkowych form gromadzenia kapitału na okres starości. Czy mogą to być produkty zaliczane do III filara systemu emerytalnego? Czy przeciętnego Polaka stać na odkładanie kapitału przy zastosowaniu tego rodzaju instrumentów? W przypadku pierwszego pytania odpowiedź jest oczywiście twierdząca, lecz w przypadku drugiego już niestety nie. Przy obecnym poziomie zarobków i stosunkowo dużym rozwarstwieniu społecznym oszczędzanie w horyzoncie długofalowym, a takie jest oszczędzanie na cel emerytalny, jest luksusem, na który mogą sobie pozwolić tylko nieliczni. Powoduje to, że tylko około 11% aktywnych zawodowo gromadzi grupowo lub indywidualnie oszczędności w IKE, IKZE, PPE. Z drugiej strony warto jednak zauważyć, że te osoby, które stać na uczestnictwo w III filarze mogą liczyć na dość wysokie dodatkowe świadczenia emerytalne. Uzależnione jest to jednak od wyboru właściwej strategii inwestycyjnej, co stanowi zasadnicze wyzwanie przed którym stoi każdy z uczestników III filara systemu emerytalnego. Programy trzeciofilarowe lokują środki w jednostkach funduszy inwestycyjnych, co oznacza, że wielkość oszczędności zależy od osiąganych przez nie stóp zwrotu. Największą efektywnością charakteryzuje się strategia aktywnego zarządzania kapitałem. Wymaga ona jednak od uczestnika dużej wiedzy na temat rynków finansowych i funduszy inwestycyjnych. I tu pojawia się kolejny problem niska świadomość finansowa polskiego społeczeństwa i nie tylko polskiego. Jest to na tyle poważny problem, że stał się przedmiotem działań zmierzających do kształtowania świadomości finansowej. Inicjatywę taką podjęła Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, która przedstawiła rekomendacje dotyczące zasad i dobrych praktyk w zakresie edukacji i świadomości finansowej i skierowała je do wszystkich krajów rozwiniętych i rozwijających się 12. Reasumując bardzo istotną kwestią w uczestnictwie w programach trzeciofilarowych jest właściwe zdiagnozowanie profilu inwestycyjnego uczestnika systemu i na jego podstawie dokonanie wyboru właściwej strategii inwestycyjnej. Tylko w ten sposób uczestnik systemu będzie miał szansę na uzyskanie takiej stopy zwrotu z oszczędzanych środków, która umożliwi zgromadzenie kapitału, który pozwoli żyć w okresie emerytalnym na poziomie życia zbliżonym do tego z okresu aktywności zawodowej. 12 OECD, The Importance of Financial Education, Policy Brief, Lipiec 2006, s

12 BIBLIOGRAFIA 1. Bobrowska A., Chorkowy B.: Dodatkowe źródła finansowania konsumpcji w okresie emerytalnym w: red. U. Łangowska-Szczęśniak, A. Bobrowska: Kierunki i determinanty przemian konsumpcji aktualne problemy, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole Chorkowy B.: Efektywność inwestowania w ramach III filara systemu emerytalnego, Studia Ekonomiczne UE Katowice, Dylematy inwestowania rodzaje, efektywność, przykłady, red. Podedworna- Tarnowska D., Poltext, Warszawa Ważniejsze informacje z zakresu ubezpieczeń społecznych 2014 r., Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Warszawa 2015, 5. Komunikat Prezesa GUS w sprawie przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w 2014 r.,, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa Polski rynek ubezpieczeniowy 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa Ustawa z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 75, poz. 398) OECD, The Importance of Financial Education, Policy Brief, Lipiec Raporty Komisji Nadzoru Finansowego z lat