Znaczenie ryzyka długowieczności dla stabilności systemów emerytalnych

Transkrypt

1 Joanna Adamska-Mieruszewska * Znaczenie ryzyka długowieczności dla stabilności systemów emerytalnych Wstęp Kiedy powstawały pierwsze współczesne systemy emerytalne, średnia długość życia pozwalała na pobieranie świadczeń tylko przez kilka lat. Dzisiaj zdarza się, że okres przebywania na emeryturze jest dłuży niż okres pracy. Wydłużanie średniej życia jest niewątpliwie pozytywnym wyrazem postępu w medycynie i nauce, jednak dla gospodarki i systemów finansów publicznych może się wiązać z ryzykiem zachwiania stabilnością. Konieczne jest przeprowadzenie wielu reform, które nie tylko zmienią systemy emerytalne, ale również świadomość społeczeństwa o zmieniającej się roli publicznego zabezpieczenia społecznego i konieczności tworzenia indywidualnych planów emerytalnych. Celem niniejszego artykułu, który jest wynikiem pierwszego etapu badań nad ryzykiem długowieczności, jest przedstawienie znaczenia, jakie wydłużenie życia odgrywa dla zachowania stabilności systemów emerytalnych, a także dokonanie analizy stosowanych sposobów zabezpieczenia przed ryzykiem długowieczności. W niniejszym opracowaniu dokonano pogłębionych studiów literaturowych popartych analizą danych statystycznych. 1. Teoretyczne i empiryczne badania nad ryzykiem długowieczności Przez ostatnie kilka dekad mogliśmy obserwować bezprecedensowe zmiany demograficzne. Długość życia zarówno całej populacji, jak i seniorów powyżej 65 lat wydłużała się w niespotykanym dotąd tempie ponad 4 lata przez dekadę. Przez półtora wieku (od 1850 r.) wydłużenie średniej życia było praktycznie niezauważalne i rosło w tempie kilku setnych procenta na dekadę. Od lat pięćdziesiątych XIX wieku aż do końca wieku XIX oczekiwana długość życia od momentu narodzin w najbardziej rozwiniętych wówczas regionach świata (Europie Północnej i Zachodniej) nie przekraczała 40 lat [IMF, 2012, s. 3 4]. Przykładowo * Mgr, Instytut Handlu Zagranicznego, Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański, ul. Armii Krajowej 119/121, Sopot, tel , joanna@adamska.com

2 6 Joanna Adamska-Mieruszewska w Wielkiej Brytanii w latach średnia długość życia 65-latków przesuwała się w tempie 0,1 roku na dekadę, podobnie ogółem na świecie w latach tempo wydłużania życia sięgało 0,2 roku przez dekady [Cocco, Gomes, 2011, s. 2 3]. Rewolucję w demografii przyniosła dopiero druga połowa XX wieku, a dokładniej rok Od XIX wieku do lat 50. ubiegłego stulecia średnia długość życia wzrosła tylko o osiem lat, ale już w 1980 roku w porównaniu z rokiem 1970 o 12, a w 2010 roku o kolejne dziesięć, zbliżając się tym samym do granicy 70 lat (zobacz rysunek 1) [World Bank Statistics, ]. Prognozuje się, że do 2100 roku średnia długość życia w krajach najbardziej rozwiniętych będzie się zbliżała do 90 lat, a na świecie przekroczy 80 [IMF Financial Stability Report, 2012]. Według szacunków MFW do 2050 roku średnia życia będzie się rocznie wydłużać o 0,17 roku w Europie Środkowo-Wschodniej, 0,12 roku w Europie Zachodniej, Australii i Nowej Zelandii oraz o 0,11 roku w USA, Kanadzie i Japonii [IMF Financial Stability Report, 2012]. Rysunek 1. Średnia długość życia od momentu narodzin w wybranych grupach krajów w latach UE Kraje_wysoko_rozwiniete Kraje_srednio_rozwniete Kraje_slabo_rozwiniete Swiat Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych World Bank Database. Największy wpływ na zmieniające się warunki demograficzne miał postęp medycyny i nauki oraz coraz lepszy dostęp do opieki w najbiedniejszych regionach świata. Postępujące zmiany wpłynęły na zmniejszenie śmiertelności noworodków i niemowląt, a także na wydłużenie średniej życia, co w znaczącym stopniu przyczyniło się do zachwiania

3 Znaczenie ryzyka długowieczności dla stabilności systemów emerytalnych 7 równowagą systemów emerytalnych w wyniku zwiększenia współczynnika obciążenia demograficznego, czyli relacji pomiędzy osobami w wieku poprodukcyjnym (powyżej 65. roku życia) a osobami w wieku produkcyjnym (15 64 lata). Opisywane zmiany związane z wydłużeniem średniej życia od momentu narodzin mają kluczowe znaczenie dla rozwoju gospodarki i nie wiążą się z ryzykiem zakłócenia jej stabilności. Większe znaczenie z punktu widzenia systemów emerytalnych ma wydłużanie średniej życia osób w wieku emerytalnym przekraczającej 65 lat (zobacz rysunek 2). Podobnie jak w wypadku długości życia całej populacji, również kohorta 65 plus żyje z dekady na dekadę coraz dłużej. W krajach OECD w latach długość życia 65-latków zwiększyła się o 4,4 lata. Największy przyrost odnotowano w Japonii (kobiety o prawie 10 lat, mężczyźni ponad 7), najmniejszy zaś w Ameryce Południowej średnio o niewiele ponad 3 lata [OECD Statistics, ]. Przykładowo w 1958 roku 65-letni Polak żył średnio niewiele ponad 13,5 roku, a w 2009 roku już prawie 18 lat, co oznacza wydłużenie średniej życia w ciągu 51 lat o ponad 30% [Human Mortality Database, ]. Rysunek 2. Średnia dalsza długość życia po przekroczeniu 65 lat w wybranych krajach OECD w latach i prognozowana na lata Źródło: Opracowanie własne na podstawie OECD Statistics. Jak wynika z przedstawionych danych, wydłużenie średniej życia w dużej mierze jest uzależnione od stopnia rozwoju kraju. Im kraj osiąga mniejszy dochód i znajduje się w początkowej fazie rozwoju, tym szybciej będzie się wydłużać średnia życia, zbliżając do wartości referencyjnych wyznaczonych przez kraje rozwijające się i rozwinięte (zobacz rysunek 1). Ponieważ dla stabilności systemów emerytalnych większe

4 8 Joanna Adamska-Mieruszewska znaczenie ma długość życia osób zbliżających się do wieku emerytalnego, dalszą analizę ograniczono do wybranych krajów Unii Europejskiej jako przykład regionu rozwiniętego gospodarczo i borykającego się z aktualnymi problemami demograficznymi. Mediana średniej życia w UE przesunęła się z 31,5 w 1960 roku do 39,8 w Prognozuje się, że do 2060 roku wyniesie 47,2. Najgorzej sytuacja wygląda w Rumunii, gdzie szacowana mediana w 2060 roku ma wynieść 51,2 roku. Do 2060 roku udział osób w wieku 65 plus w populacji ogółem wyniesie 52,55%, największy prawie 68% na Łotwie, dalej 65% Rumunia i prawie 65% Polska (zobacz tablica 1) 1. Tablica 1. Prognozowany procentowy udział populacji 65 plus w populacji wybranych krajów UE ogółem EU 27 25,92 28,48 31,37 34,57 38,33 42,31 45, ,16 51,82 52,55 Łotwa 25,19 26,63 28,84 32,24 36,17 39,17 43,27 47,56 54,25 63,34 67,99 Rumunia 21,37 22,59 25,68 29,04 30,23 35,28 40,65 47,61 53,81 62,31 64,77 Polska 18,96 21,75 26,94 32,42 35,24 36,86 39,89 45, ,01 64,59 Słowacja 16,93 19,14 23,59 27,98 31,36 33,88 37,99 44,63 51,38 57,58 61,8 Bułgaria 25,44 28,86 32,46 35,8 38,69 41,63 45,96 51,55 56,06 60,11 60,32 Niemcy 31,26 32,52 35,78 40,22 47,21 54,2 56,44 56,92 58,11 59,57 59,89 Źródło: [The Europop]. Jedne z pierwszych badań empirycznych nad problemem ryzyka długowieczności przeprowadzili Oeppen i Vaupel [Oeppen, Vaupel, 2002], którzy prognozowali długość życia na podstawie tabel statystycznych. Oszacowali, że w latach najbardziej dynamiczny przyrost długości życia wyniesie 2,43 lata na dekadę dla kobiet i 2,22 dla mężczyzn. W badaniu poruszyli także zagadnienie granicy długości życia, przyjmując, że taka nie istnieje, jednak po osiągnięciu pewnego poziomu następuje zwolnienie tempa przyrostu długości życia w krajach charakteryzujących się wysokim stopniem rozwoju i przyspieszenie w krajach rozwijających się. Odmienny pogląd reprezentowali między innymi Fogel i Costa [Fogel, Costa, 1997], zakładając, że gwałtowne zmiany demograficzne zmierzające w kierunku wydłużenia życia zakończyły się w XX wieku. Podobny pogląd przedstawili Comes, Olshansky i Grahm, wprowadzając przedział maksymalnej długości życia na 1 Do analizy wybrano kraje najbardziej wyróżniające się pod względem prognozowanego udziału populacji 65 plus w populacji ogółem.

5 Znaczenie ryzyka długowieczności dla stabilności systemów emerytalnych lat. Biorąc jednak pod uwagę sytuację demograficzną w Japonii, gdzie już dzisiaj kobiety średnio żyją ponad 85 lat, wniosek ten może zostać podany w wątpliwość [Stallard, 2006, s. 580]. 2. Prognozowanie ryzyka długowieczności Ryzyko długowieczności rozumiane jako ryzyko wydłużenia średniej życia kohorty (ryzyko zagregowane, trendu) 2, pomimo licznych konsekwencji, które może wywołać, samo w sobie nie powinno stanowić zagrożenia dla stabilności systemu finansowego kraju. Większość systemów emerytalnych oraz planów budżetowych obejmuje zagadnienie ryzyka długowieczności i jego implikacji. Podstawowym problemem jest jednak jego nieprzewidywalność. Zgodnie z przedstawionymi powyżej danymi wydłużanie średniej życia jest zjawiskiem relatywnie nowym w gospodarce. Jeszcze 80 lat temu nikt problemu nie dostrzegał, prognozowanie można było opierać na liniowej ekstrapolacji kolejnych różnic. Zmiany w XX wieku spowodowały, że statystycy i demografowie nie potrafią przewidzieć dalszego trwania życia, zwłaszcza jeśli wystąpią szoki długowieczności [IMF Financial Stability Report, 2012]. Niedoszacowanie prognoz oznacza niedofinansowanie systemów emerytalnych i w konsekwencji może prowadzić do zachwiania ich stabilnością [Antolin, 2007]. Modelowanie i prognozowanie ryzyka długowieczności jest zagadnieniem często poruszanym w literaturze. Ma znaczenie nie tylko dla nauki, ale przede wszystkim dla usprawnienia funkcjonowania systemów emerytalnych. Właściwe wymodelowanie ryzyka długowieczności może się także stać przełomem na drodze do opracowania instrumentów umożliwiających jego optymalizację. W literaturze wskazuje się trzy sposoby prognozowania ryzyka długowieczności [Roy, 2012]: opinie eksperckie, prognozy oparte na analizie determinant śmiertelności oraz ekstrapolację. Pierwsza metoda opiera się wyłącznie na opinii i subiektywnych przekonaniach ekspertów. Druga prognozuje ryzyko długowieczności na podstawie biomedycznych przypuszczeń i uwarunkowań. Nie jest 2 Poza ryzykiem zagregowanym dotyczącym całej populacji można jeszcze wyróżnić indywidualne ryzyko długowieczności, czyli ryzyko dłuższej niż prognozowana długość życia jednostki. Ryzyko takie może się wiązać z przedwczesnym wyczerpaniem oszczędności lub niewłaściwym rozłożeniem w czasie inwestycji [Pitacco i inni, 2009], [Barrieu, Albertini, 2009]. Ponieważ jednak dla stabilności systemów emerytalnych nie stanowi ono zagrożenia, nie będzie analizowane w dalszej części referatu. Przez pojęcie ryzyko długowieczności będzie rozumiane wyłącznie ryzyko trendu.

6 10 Joanna Adamska-Mieruszewska uznawana za skuteczną, jednak dostarcza informacji o przyczynach śmiertelności. Największe zastosowanie znalazły metody, które ekstrapolują ryzyko długowieczności, czyli wykorzystują dane historyczne dotyczące długości życia i albo zakładają bezpośrednie przełożenie znalezionych tendencji na prognozę (modele deterministyczne), albo analizują je, przyjmując prawdopodobieństwo wystąpienia zakłócających zdarzeń losowych (modele stochastyczne). Najbardziej znany i najczęściej używany w badaniach jest model Lee-Cartera [Lee, Carter, 1992] oraz jego liczne modyfikacje, spośród których do najważniejszych należą: Bayesowski model Lee-Cartera oraz model Cairnsa, Blake a i Dowda [Cairns i inni, 2006] obejmujący jednocześnie dwa procesy stochastyczne. 3. Zarządzanie ryzykiem długowieczności Konsekwencje ryzyka długowieczności po raz pierwszy stały się przedmiotem publicznej debaty w 2000 roku wraz z narastającymi na skutek błędnego oszacowania długości życia ubezpieczonych, problemami finansowymi jednej z największych instytucji oferującej ubezpieczenia na życie Equitable Life Assurance Society (ELAS) [Blake i inni, 2006, s ]. Na początku drugiej dekady XXI wieku problem ten powrócił z większym natężeniem w raportach międzynarodowych organizacji gospodarczych i finansowych [IMF Financial Stability Report, 2012] analizujących ryzyko długowieczności z perspektywy wiążących się z nim zagrożeń dla stabilności sektora fiskalnego, m.in. przez państwowe systemy emerytalne czy wydatki na zabezpieczenie socjalne [IMF Financial Stability Report, s. 9 10]. Może również oznaczać konieczność zwiększonego wsparcia socjalnego dla osób i instytucji, którym ryzyko długowieczności bezpośrednio zagraża. Na przykład w wypadku prywatnych funduszy ubezpieczenia emerytalnego 3 w razie ich niewypłacalności ciężar świadczeń emerytalnych zostanie scedowany na władze państwowe, a także na jednostki, które błędnie oszacowały dalsze trwanie życia. W państwach członkowskich Unii Europejskiej w dalszym ciągu dominuje system emerytalny oparty na środkach publicznych. Od początku XXI wieku w UE rosną wydatki publiczne na świadczenia emerytalne. W 2010 roku średnio w UE wyniosły 2768 euro na mieszkańca, co oznaczało prawie 10% wzrost przez 5 lat. Najwięcej wydają Luksemburg i Szwajcaria prawie 6000 euro, kolejno Norwegia i Dania ponad 3 Szczególnie opartym na regule defined benefit.

7 Znaczenie ryzyka długowieczności dla stabilności systemów emerytalnych euro. Wśród krajów Europy Środkowo-Wschodniej wyróżniają się Czechy (ponad 1000 euro) [Eurostat, epp.eurostat.ec.europa.eu, ]. Średnio dla UE w 2010 roku wydatki publiczne na świadczenia emerytalne stanowiły ponad 10% PKB. Największy 14% udział mają Włosi, najmniejszy, choć najszybciej rosnący, Irlandia (ponad 4%) (zobacz rysunek 3) [Eurostat, epp.eurostat.ec.europa.eu, ]. Komisja Europejska szacuje, że do 2060 roku wydatki na świadczenia emerytalne w UE sięgną 12,5%. Największy wzrost szacuje się dla grupy wiekowej 75 plus. Najgorszą sytuację prognozuje się w Grecji i Luksemburgu szacowany wzrost wydatków do około 24% PKB [EC Ageing Report, 2012, s ], [Eurostat, epp.eurostat.ec.europa.eu, ]. W świetle zmieniającej się struktury demograficznej konieczne stało się poszukiwanie rozwiązań ułatwiających optymalizację i zarządzanie ryzykiem długowieczności. Zaproponowane rozwiązania można podzielić na trzy grupy: reformy systemu emerytalnego, rozłożenie ciężaru świadczenia emerytalnego pomiędzy ubezpieczonego a struktury publiczne, transfer elementów ryzyka długowieczności na rynki finansowe. Rysunek 3. Wydatki na świadczenia emerytalne w latach 2000, 2010 i 2060 (prognoza) w wybranych krajach członkowskich UE [% PKB] Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu. Reformy systemów emerytalnych są najczęściej stosowanym rozwiązaniem również dla ograniczenia ryzyka długowieczności. Jest to wręcz rozwiązanie niezbędne w świetle postępujących zmian demograficznych i społecznych. Od ponad dekady większość krajów Unii Europejskiej reformuje systemy emerytalne, przechodząc z systemu

8 12 Joanna Adamska-Mieruszewska repartycyjnego na system mieszany 4 kapitałowy. Do końca 2012 roku w 5 krajach UE Portugalii, Hiszpanii, Szwecji, Dani i Holandii wprowadzono obowiązkowy zakładowy system emerytalny, w którym uczestniczy ponad 90% pracujących 5. Drugim, oprócz zakładowego, kapitałowym rozwiązaniem stosowanym w systemach emerytalnych jest podsystem funduszy kapitałowych. Te prywatne instytucje opierają się na zasadzie zdefiniowanej składki gromadzonej na indywidualnych rachunkach ubezpieczonych. Rozwiązanie takie wdrożono między innymi w Polsce, a także w Portugali, Hiszpanii, Szwecji, Dani, Holandii, Bułgarii, Estonii, na Łotwie, Litwie, Węgrzech, w Rumuni, Słowacji i Szwecji 6. Obok reformowania całych systemów emerytalnych kluczowe znaczenie ma również ich dostosowanie do oczekiwanej długości życia. Jednym z rozwiązań zastosowanym między innymi w Polsce jest równoważenie systemów emerytalnych przez uzależnienie wysokości wypłacanych świadczeń emerytalnych od średniej dalszej długości życia w momencie rozpoczęcia pobierania świadczeń. Przy takim rozwiązaniu duże znaczenie ma wspomniany powyżej problem właściwego prognozowania dalszej długości życia. O ile jeszcze cztery, pięć dekad temu uzależnianie wysokości świadczenia od statycznych tablic trwania życia było wystarczające, o tyle dzisiaj, kiedy co dekadę długość życia może wzrosnąć nawet o 4 lata, konieczne może być wprowadzenie dynamicznych tablic statystycznych 7 uwzględniających przyszłe zmiany długości życia i przebiegu umieralności przykładowo przez zastosowanie do prognozowania modelu Lee-Cartera [Papież, 2008, s ]. Innym sposobem na wprowadzanie zmiennej długości życia do systemów emerytalnych jest ich bezpośrednie powiązanie ze zmianami długości życia. Przykładowo w Hiszpanii od 2027 roku najważniejsze parametry, w tym wiek emerytalny, będą dostosowywane do zmieniających się warunków ekonomicznych i demograficznych co 5 lat. Wydłużenie średniej życia będzie powodowało przesuwanie wieku emerytalnego. W ten sposób średnia długość pobierania świadczeń emerytalnych nie będzie 4 System mieszany: repartycyjno-kapitałowy. 5 Należy zauważyć, że w wielu innych krajach UE zakładowy system emerytalny również występuje, jednak w ramach tzw. III filaru, czyli ubezpieczenia dobrowolnego. 6 Szwedzki system emerytalny jest złożony z dwóch obowiązkowych filarów: II obejmuje system emerytalny organizowany przez zakłady pracy, I zaś dzieli się na część repartycyjną oraz kapitałowe fundusze emerytalne. 7 Obecnie są stosowane tablice statystyczne, które nie uwzględniają rocznych zmian w liczbie narodzin i zgonów [por. Papież, 2008, s. 58].

9 Znaczenie ryzyka długowieczności dla stabilności systemów emerytalnych 13 się zmieniać. Zmiany takie będą jasnym wyrazem potrzeby dostosowywania systemów emerytalnych i finansowych. Ich regularność zaś spowoduje unikanie gwałtownych przesunięć wieku emerytalnego o kilka lat, co ma ułatwić łagodzenie niezadowolenia społecznego. Drugim sposobem na zachowanie stabilności systemów emerytalnych jest podział ryzyka pomiędzy fundusze (prywatne i państwowe) a ubezpieczonych. Może to przybierać formę podnoszenia wieku emerytalnego, zwiększania obowiązkowej składki, zmniejszania wysokości świadczeń emerytalnych czy zachęcania do korzystania z dobrowolnych form ubezpieczenia 8. W praktyce jest to sposób na przeniesienie części odpowiedzialności za zapewnienie zabezpieczenia socjalnego dla osób w wieku emerytalnym ze struktur rządowych na ubezpieczonych. Biorąc pod uwagę niepokojące prognozy bardzo niskiej stopy zastąpienia, również w Polsce, gdzie szacuje się, że do 2050 roku wyniesie ona około 30%, czyli dwukrotnie mniej niż dzisiaj, dobrowolne zabezpieczenie emerytalne staje się koniecznością 9. Można zaryzykować twierdzenie, że system obowiązkowy będzie odgrywał rolę zapewnienia socjalnego minimum. Trzeci najnowszy i najbardziej innowacyjny sposób zarządzania ryzykiem długowieczności opiera się na jego rozdzieleniu pomiędzy rynki finansowe. Może to przybrać formę zarządzania ryzykiem przez instrumenty pochodne, a konkretniej transakcje swapów na przeżycie i dożycie [Dowd i inni, 2006], [Bodie, Merton, 2001], [Biffis i inni, 2012], wykupy buy-in i buy-out, polegające na sprzedaży aktywów i zobowiązań związanych ze świadczeniami emerytalnymi najczęściej do instytucji ubezpieczeniowej, oraz przez wykorzystanie rynku kapitałowego i emisji obligacji longevity bonds [Blake i inni, 2008]. Proces sekurytyzacji długowieczności polega na sprzedaży należności i zobowiązań funduszu emerytalnego specjalnie powołanej spółce SPV (spółka specjalnego przeznaczenia), która zamienia je w papiery wartościowe (głównie obligacje) oferowane inwestorom. Zysk będzie uzależniony od odpowiedniego indeksu (trigger), którym może być przykładowo śmiertelność na danym obszarze lub w danej kohorcie. Pierwsze próby wprowadzenia takiego rozwiązania zostały zaproponowane przez 8 Przykładem takiego rozwiązania jest Singapur, który wprowadził obowiązek wykupienia ubezpieczenia o charakterze renty rocznej [Fong i inni, 2011]. 9 Zgodnie z konwencją Międzynarodowej Organizacji Pracy stopa zastąpienia powinna wynosić minimum 40%, a w literaturze przyjmuje się, że powinna oscylować wokół 70 80%.

10 14 Joanna Adamska-Mieruszewska Europejski Bank Inwestycyjny w 2004 roku. Od tego czasu przedstawiciele nauki i praktyki dopracowują szczegóły transakcji, starając się przede wszystkim zainteresować potencjalnych nabywców i polityków zaangażowanych w kształtowanie systemów emerytalnych. Zakończenie Zarządzenie ryzykiem długowieczności stanowi duże wyzwanie dla współczesnych systemów emerytalnych przede wszystkim w krajach wysoko rozwiniętych, gdzie jest związane z długością życia osób starszych. Coraz dłuższa średnia życia i starzenie się społeczeństw spowodowały, że dotychczas przyjęte założenia systemów emerytalnych się nie sprawdzają i może dochodzić do zachwiania ich stabilności. Z roku na rok rosną wydatki na świadczenia emerytalne, wydłuża się czas ich wypłacania, a w konsekwencji zmniejsza się ich wysokość. Obowiązkowe ubezpieczenie emerytalne zaczyna odgrywać drugorzędną rolę i z głównego źródła dochodów na emeryturze staje się bazą zapewniającą minimum socjalne. Zmiany w systemach emerytalnych są niezbędne, jednak przechodzenie na system kapitałowy czy podnoszenie wieku emerytalnego, jak pokazują prognozy, nie wystarczą, aby zapewnić stabilizację. Konieczne jest wdrożenie nowych rozwiązań angażujących inne rynki, w tym rynek kapitałowy, którego chłonność może być sposobem optymalizowania ryzyka długowieczności. Poszukując rozwiązań i sposobów optymalizacji ryzyka długowieczności, a zwłaszcza jego nieprzewidywalności, szczególną uwagę należy zwrócić na wdrożenie dynamicznych modeli prognozowania długości życia, uwzględniających różniące się co roku stopy narodzin i śmiertelności. Literatura 1. Antolin P. (2007), Longevity risk and private pension, OECD Working Papers, Paper on Insurance and Pirvate Pension no Barrieu P., Albertini L. (2009), The Handbook of Insurance-Linked Securities, John Wiley & Sons Ltd., West Sussex. 3. Biffis E., Blake D., Piotti L., Sun A. (2012), The Cost of Counterparty Risk and Collateralization in Longevity Swaps, Discussion Paper PI Blake D., Cairns A., Dowd K. (2008), The Birth of the Life Market, Discussion Paper PI Bodie Z., Merton R.C. (2001), International Pension Swaps, Discussion Paper PI-0114, The Pensions Institute, Cass Business School, London.

11 Znaczenie ryzyka długowieczności dla stabilności systemów emerytalnych Cairns A.J.G., Blake D., Dowd K. (2006), A Two-Factor Model for Stochastic Mortality with Parameter Uncertainty: Theory and Calibration, Financial Services Review no Cocco J.F., Gomes F.J. (2009), Longevity Risk, Retirement Savings and Financial Innovation, Discussion Paper PI Dowd K., Blake D., Cairng A.G.J., Dawson P. (2006), Survivor Swaps, Discussion Paper PI-0604, The Pensions Institute, Cass Business School, London. 9. Fong J.H., Mitchell O.S., Koh B.S.K. (2011), Longevity Risk Management in Singapore s National Pension, The Journal of Risk and Insurance vol. 78, no Human Mortality Database. University of California, Berkeley (USA), Max Planck Institute for Demographic Research (Germany). Available at or dostęp dnia IMF Data and Statistics, dostęp dnia IMF Global Financial Stability Report, The Quest for Lasting Stability (2012), World Economic and Financial Surveys, kwiecień, Lee R.D., Carter L.R. (1992), Modelling and forecasting U.S. mortality, Journal of the American Statistical Association. 14. OECD Statistics, stats.oecd.org, dostęp dnia Oeppen J., Vaupel J.W. (2002), Broken Limits to Life Expectancy, Science's Compass, maj. 16. Papież M. (2008), Możliwość wykorzystania modelu Lee-Cartera do szacowania wartości w dynamicznych tablicach trwania życia, zeszyt nr 18, Sekcja Analiz Demograficznych, Komitet Nauk Demograficznych PAN, Warszawa. 17. Pitacco E., Denuit M., Haberman S., Olivieri A. (2009), Modelling Longevity Dynamics for Pensions and Annuity Business, Oxford University Press, New York. 18. Roy A. (2012), Innovative Approaches to Managing Longevity Risk in Asia: Lessons from the West, ADBI Working Paper Series, Asia Development Bank Institute no Stallard E. (2006), Demographic Issues on Longevity Risk Analysis, The Journal of Risk and Insurance vol. 73, no. 4.

12 16 Joanna Adamska-Mieruszewska 20. The 2012 Aging Report: Economic and budgetary projections for the 27 EU Member States ( ) (2012), European Economy, Brussels. 21. The Europop 2010 Projection, Eurostat, epp.eurostat.ec.europa.eu dostęp dnia World Bank Statistics, dostęp dnia Streszczenie Z roku na rok ludzie żyją coraz dłużej. Zwiększa się średnia oczekiwana długość życia od momentu narodzin w krajach wysoko rozwiniętych, przede wszystkim po przekroczeniu granicy 65 lat. Ryzyko długowieczności, w tym jego nieprzewidywalność, wiąże się z licznymi konsekwencjami dla stabilności systemów emerytalnych. Rosnące wydatki i wydłużający się czas pobierania świadczeń emerytalnych powodują, że systemy emerytalne przestają być efektywne. Konieczne jest zaproponowanie nowych rozwiązań reformujących systemy emerytalne i zmieniających ich rolę. Wśród najważniejszych opisanych w artykule zwrócono uwagę na potrzebę dostosowania wieku emerytalnego do szacowanej długości życia, prywatyzację systemów emerytalnych, a także możliwość transferu ryzyka długowieczności na rynek kapitałowy. Słowa kluczowe średnia długość życia, ryzyko długowieczności, systemy emerytalne The influence of longevity risk on the sustainability of pension systems (Summary) Year by year people are living longer and longer. Not only the life expectancy at birth increases, but also, and for the developed countries in particular, life span 65 plus. Longevity risk, and its unpredictability, has a number of consequences for the sustainability of pension systems. Higher costs, extended time of retirement, make pension systems no longer effective. It is necessary to introduce solutions adjusting pension systems to changed world. Among the most important described in the article are: linking retirement age to pension systems, the privatization of pension systems, and different methods of transferring longevity risk to the capital market. Keywords life span, longevity risk, pension systems