Zbigniew Marek, Margarita Sondej, Władysław Kubik Biuletyn katechetyczny. Collectanea Theologica 53/1,

Transkrypt

1 Zbigniew Marek, Margarita Sondej, Władysław Kubik Biuletyn katechetyczny Collectanea Theologica 53/1,

2 Collectanea Theologica 53(1983) fase. I. Zaw artość: I. WYBRANE PROBLEMY WYCHOWANIA SPOŁECZNO-MO- RALNEGO W DZIAŁALNOŚCI POLSKIEGO PRZEDSZKOLA. 1. W ychow a nie przedszkolne w polskim system ie ośw iatow ym. 2. Założenia w ychow a nia społeczno-m oralnego w program ie w ychow ania przedszkolnego. 3. Główne akcenty w zakresie w ychow ania społeczno-m oralnego dziecka w w ieku przedszkolnym w św ietle program u. 4. W ychowanie dziecka do pełnienia roli członka rodziny. 5. W ychow anie dziecka do pełnienia roli członka zbiorowości przedszkolnej. 6. W ychowanie dziecka do pełnienia roli członka szerszej społeczności. 7. W spółdziałanie przedszkola z rodzicam i w zakresie w ychow ania społeczno-m oralnego. II. WYBRANE PROBLE MY WYCHOWANIA SPOŁECZNEGO W W IEKU SZKOLNYM. 1. B adania nad efektyw nością w ychow ania i rozw oju społecznego. 2. U w arunkow ania rozw oju społecznego. 3. F unkcje w ychow ania społecznego. 4. Sposoby kierow ania życiem społecznym w ychow anków. 5. K ształtow anie postaw społecznych. 6. Rodzaje kształtow anych postaw społecznych. 7. W drażanie do podejm ow ania ró l społecznych. * I. WYBRANE PROBLEMY WYCHOWANIA SPOŁECZNO-MORALNEGO W DZIAŁALNOŚCI POLSKIEGO PRZEDSZKOLA W podjętym opracow aniu chcem y skupić się na jednym z węzłowych problem ów w ychow ania dziecka przedszkolnego. Jest nim niew ątpliw ie w y chow anie społeczno-m oralne małego dziecka. Treść będziem y czerpać z obecnie obowiązującego program u w ychow ania w przedszkolu1, który nadaje kierunek tem u w ychow aniu oraz z m ateriałów publikow anych na łam ach czasopism a W ychow anie w Przedszkolu W ychow anie przedszkolne w polskim system ie ośw iatow ym W ielkie zainteresow anie m ałym dzieckiem ze strony państw a i społeczeństw a w ynika z faktu, iż psychologia, pedagogika, socjologia i nauki m edyczne stw ierdzają ponad w szelką w ątpliw ość, że okres wczesnego dzieciństw a zaw aży n a tym, k im się dziecko stanie, ja k przebiegać będzie jego dalsze życie, co w nim osiągnie 2. Dziecko w tym okresie rozw oju cechuje bow iem olbrzym ia chłonność w artości, z którym i się styka, oraz niezw ykła * R edaktorem niniejszego biuletynu jest ks. W ładysław Kubik SJ, K ra ków-w ar szawa. 1 M inisterstw o O św iaty i W ychowania, In sty tu t P rogram ów Szkolnych (odtąd będę się posługiw ał skrótem : MOiW, IPS), P rogram w ychow ania w przedszkolu, W arszaw a W ychow anie w Przedszkolu jest fachow ym czasopismem, zajm u jącym się problem am i zw iązanym i z w ychow aniem dziecka w w ieku przedszkolnym. * J. Walczyna, Rola w ychow ania przedszkolnego w system ie eduka cji narodow ej, W ychow anie w P rzedszkolu 33(1980) n r 2, Collectaea Theologica

3 98 plastyczność. U kład nerw ow y i cała psychika odznacza się w yjątkow o d u żą podatnością na w pływ y i oddziaływ anie z ze w n ą trz 4. W późniejszym okresie życia nigdy się już z nią w takim stopniu nie spotykam y. Dodajem y do tego, że dzieci naszych czasów, (...) zwłaszcza w zrastające w w arunkach nowoczesnej cyw ilizacji, cechuje przyspieszony rozwój fizyczny i umysłowy, czego nie można powiedzieć o rozw oju em ocjonalno-społecznym, który w w ielu przypadkach w ykazuje pew ne zaburzenia 6. Przytoczone pow yżej fak ty w skazują n a doniosłość i ważność zadań w ychow aw czych stojących przed in sty tu cją przedszkola. W polskim system ie ośw iatow ym, spraw y te zostały dostrzeżone i w łaściw ie ocenione. W kład a się w iele w ysiłków, aby poprzez rozbudow aną sieć przedszkoli dać dzieciom pełną szansę rozw oju ich osobowości. K onkretyzację w spom nianych sta ra ń stanow ią obow iązujące w przedszkolach program y wychowawcze. Obecnie obow iązujący w naszym k raju P rogram w ychow ania w przedszkolu w szedł w życie z dniem 1 w rześnia 1973 roku. Należy przy tej okazji przypom nieć, że po zakończeniu II w ojny św iatow ej pierw szy program w ychow ania przedszkolnego w ydany został przez w ładze państw ow e w ro k u O kreślił on zadania i treści w ychow ania w przedszkolu. K ładł jednak zbyt'd u ży nacisk na zajęcia o charakterze dydaktycznym. B ardziej całościowe potrak tow anie p racy z dziećm i w przedszkolu nastąpiło w program ie w ychow ania w przedszkolu z roku Dopiero jednak ostatni program z roku 1973 został opracow any zgodnie z zasadą w szechstronnego w ychow ania dziecka w w ieku przedszkolnym. N ależy jedn ak zauważyć, że obecnie obow iązujący program w ychow aw czy z roku 1973 w stosunku do dzieci sześcioletnich jest już n ieaktualny. 4 Por. M. Przełącznikową, R ozw ój psychiczny dzieci i m łodzieży, W arszaw a 1967, ; J. Walczyna, K ształtow anie postaw społeczno- - m oralnych dzieci w w ie k u p rzedszkolnym, W arszaw a 1978, 6. S J. Walczyna, Rola w ychow ania przedszkolnego w system ie edukacji narodow ej, art. cyt., S. Lipina podaje przebieg pracy nad program am i: W lutym 1950 roku P rzedszkolna K om isja P rogram ow a przy Państw ow ym O środku O św iatow ym P rac P rogram ow ych i B adań Pedagogicznych przy stąp iła do opracow an ia pierw szego w dziejach naszej ośw iaty p rogram u dla przedszkoli. U kazał się on w sierpniu 1950 roku, pod tytułem : Zajęcia w przedszkolu jako prog ram tym czasow y. P ro gram określał zadania i treści jednolitego w ychow an ia socjalistycznego oraz kieru n ek pracy. W raz z jego ukazaniem rozpoczęła się dyskusja na tem at układu, doboru treści oraz m etod pracy. Coraz bardziej w nikliw ie konfrontow ano możliwości rozw ojow e dziecka w w ieku przedszkolnym, jego w łaściwości psychiczne z zadaniam i określonym i przez program. W w yniku prow adzonej dyskusji, tw órczej krytyki, w której w ziął udział aktyw pracow ników przedszkoli całej Polski, dopracowano się kolejnych edycji program u w ydaw anych w latach 1951 i W sierpniu 1962 roku ukazał się Program w ychow ania w przedszkolu, w który m zerw ano z podziałem treści na przedm ioty, a w yodrębniono w nim zadania wychowawcze oddzielnie dla każdej grupy w iekow ej. P rogram y z 1962 roku, a także następny z 1967 roku nie spełniały jed n ak w całej pełni zadań, jakie m iały do w ykonania przedszkolne placów ki. Nie uw zględniały bow iem synchronizacji zadań i treści z program em klasy I szkoły podstaw ow ej. Było to nieodzow ne w św ietle upow szechniania w ychow ania przedszkolnego dla dzieci 6-letnich (zob. S. Lipina, Sześćdziesięciolecie w ychow ania przedszkolnego w Polsce; lata , W ychowanie w Przedszkolu 31(1978) n r 10, Tamże.

4 99 W roku 1975 został zatw ierdzony do próbnego w drażania Program pracy w ych o w a w czo-dyd aktyczn ej z dziećm i sześcioletnim i (w klasie przedszkolnej)». Obecnie obow iązuje now y Program pracy w ych ow aw czo-dyd aktyczn ej z dziećm i sześcioletnim i (objętym i jednorocznym oddziaływ aniem p rzed szko ln ym ), zatw ierdzony przez M inistra O św iaty dnia 8 m arca 1977 ro k u i obow iązujący od 20 sierpnia 1977 roku». Nie m a w nim jedn ak isto t nych zm ian odnośnie do zadań w ychow ania społeczno-m oralnego w stosunku do program u próbnego z roku 1975 oraz do program u z roku 1973, dlatego nie będziem y się n im zajm ow ać oddzielnie. 2. Założenia wychowania społeczno-moralnego w programie w ychowania przedszkolnego W ychowanie społeczno-m oralne należy do najw ażniejszych zadań w kształtow aniu osobowości m ałego dziecka. Pozostaje jednak w ścisłym pow iązaniu z zadaniam i oraz treściam i w ychow ania zdrow otnego, um ysłowego i estetycznego. P recyzuje się je w szystkie w duchu p o stu latu o w szechstronnym w ychow aniu człow ieka10. Chociaż poszczególne zadania są rozum iane jako główne w yznaczniki organizujące proces wychowawczy ze specyficznego p u n k tu w idzenia, odnoszą się one do całokształtu osobowości m ałego d ziec k a11. P ro g ram w yszczególnia zadania dla w szystkich w ym ienionych wyżej dziedzin w ychow ania. N as in teresu ją głównie zadania dotyczące w ychow ania społeczno-m oralnego. I ta k do zadań w zakresie w ychow ania społeczno-m oralnego należy kształtow anie aktyw nej postaw y dziecka, jako członka rodziny i zbiorowości przedszkolnej, a także przygotow anie do roli ideowo zaangażow anego obyw atela i w spółgospodarza Polski Ludow ej przez: budzenie w rażliw ości i św iadom ości m oraln ej; rozw ijanie tak ich cech charak teru, jak życzliwość, 'uczciwość, pracow itość, obowiązkowość, w ytrw ałość; w zm acnianie więzi uczuciowej z rodziną; w yrabianie sam odzielności, um iejętności w spółdziałania n a rzecz innych; w drażan ie do przestrzegania dyscypliny i uśw iadam ianie potrzeby podporządkow ania się w ym ogom życia zbiorowego; kształtow anie w łaściw ego stosunku do pracy ludzkiej i jej w y tw orów ; w zm acnianie więzi ze środow iskiem społecznym i przyrodniczym ; rozw ijanie Uczuć patriotycznych i in ternacjonalistycznych 12. P rzy szczegółowym om ów ieniu pow yższych zadań dokonuje się w p rogram ie ich podziału zgodnie z w ym ienionym i trzem a środow iskam i życia dziecka. Dąży się do k ształtow ania dziecka jako członka rodziny, jako członk a zbiorow ości przedszkolnej oraz jako członka społeczeństw a13. W p ro g ram ie znajdujem y szczegółowe rozpracow anie tychże zadań w odniesieniu do poszczególnych grup wiekowych, tzn. do dzieci trzyletnich, czteroletnich, pięcioletnich, sześcioletnich. 8 MOiW, IPS, Program pracy w ych o w a w czo-d yda ktyczn ej z dziećm i sześcioletnim i (w klasie przedszkolnej), W arszaw a W. Kubik S J om awia szerzej treść tego program u w a rty k u le : Program pracy w ychow aw czo-dyd a ktyc zn ej z dziećm i sześcioletnim i, C ollectanea Theologica 49(1979) z. 1, * Por. J. Walczyna, K ształtow anie postaw społeczno-m oralnych dzieci w w iek u p rzedszkolnym, dz. cyt., MOiW, IPS, Program pracy w ychow aw czo-dydaktycznej z dziećm i sześcioletnim i (objętym i jednorocznym oddziaływ aniem przedszkolnym ), W ychow anie w P rzedszkolu 30(1977) n r 5, MOiW IPS, Program w ychow ania w przedszkolu, dz. cyt., MOiW, Program w ychow ania w przedszkolu, dz. cyt., Tam że. 7*

5 Główne akcenty w zakresie wychowania społeczno-moralnego dziecka w wieku przedszkolnym w św ietle programu W iele dzieci niem al od początku życia zostaje poddanych pozarodzinnym w pływ om w ychowawczym. Znaczna ich liczba objęta jest wychowaniem żłobka, później przedszkola, a w reszcie szkoły. Środow iska te rozszerzają krąg doświadczeń społecznych i m oralnych dziecka, w arunkujących jego przyszłą postaw ę. Szczególnie na teren ie przedszkola dziecko rozszerza swoje stosunki społeczne z otoczeniem. T u taj naw iązuje now e k o n tak ty i zdobyw a różne sposoby zachow ania się, ułatw iające m u zaspokojenie jego dążeń i potrzeb. Z drugiej strony napotyka n a trudności w przystosow aniu się do roli członka zespołu oraz w podporządkow aniu się obow iązującym w tej społeczności praw om. T rudności te pow oduje w ystępujący u każdego człow ieka, a zwłaszcza u dziecka, subiektyw ny ch arak ter m otyw ów 14. Z tych powodów realizow any w pracy przedszkola program, do którego już się odwoływaliśm y, tak szczegółowo określa role społeczne, w które należy dzieci w prow adzać. Jednocześnie określa on kon k retne zadania w y chow ania społeczno-m oralnego dziecka w w ieku przedszkolnym. W myśl tych założeń do istotnych zadań w ychow ania społeczno-m oralnego należy przygotow yw anie dziecka do udziału w życiu coraz szerszego kręgu społecznego. Proces ten w inien przebiegać stopniowo, poprzez kolejne etapy w d ra żania dziecka do życia w rodzinie, w społeczności rów ieśniczej oraz szerszej społeczności (w narodzie i ojczyźnie). W ychowanie to ma nie tylko uczyć dziecko aktualnego zachow ania się, ale także uczyć je podejm owania, szczególnie w przyszłości, ról społecznych. W łaściw a realizacja w skazań dotyczących w ychow ania społeczno-m oralnego w przèdszkolu znacznie ułatw i dziecku sta rt szkolny, k ształtow anie w sobie postaw ludzkich w k o n tak tach z innym i osobami, poznanie i przysw ojenie sobie norm obow iązujących w tych kontaktach. 4. W ychow anie dziecka do pełnienia roli członka rodziny Pierw szym środow iskiem w ychow aw czym i podstaw ow ym czynnikiem k ształtow ania osobowości dziecka jest ro d z in a 16. F ak t ten po d kreślają ta k że badania naukow e ostatnich l a t lł. Żadna instytucja nie może zastąpić rodziny w w ypełnianiu jej fu n k cji w ychow aw czych17. Może jedynie w tym procesie dopomóc. W spółczesna rodzina tej pom ocy szczególnie potrzebuje. Zm iany, jakie dokonały się w życiu społeczeństw w ciągu kilkudziesięciu lat, spowodowały przeobrażenia w życiu rodzinnym. Rodzice pochłonięci codziennym i tro sk a mi, spraw am i zawodowym i, zabezpieczaniem jak najlepszych w arunków bytow ych, nie znajdują czasu dla dziecka. Jego św iat nie jest im znany. Nie zn ają jego potrzeb, n ie dzielą jego radości, zm artw ień, lęków i niepokojów. B rak stałych bliskich kontaktów z dzieckiem utrudnia, a naw et w ręcz uniem ożliw ia rodzicom w łaściw e pokierow anie rozw ojem jego życia uczuciowego. W tej sytuacji p ro g ram w ychow ania w przedszkolu jako 14 S. Bielecka, M iejm y otw arte serce, w: Jezus C hrystus z nam i, t. I, praca zbiorowa pod red. ks. W. Kubika S J (maszynopis złożony do druku). 15 Por. H. Muszyński, Rodzina, moralność, w ychow anie, W arszawa 1971, J. W a 1 с z y n a, Rola w ychow ania przedszkolnego w system ie eduka cji narodow ej, art. cyt., Por. J. Szczepański, Rola rodziny i przedszkola w procesie uspołecznienia dziecka, W ychow anie w Przedszkolu 31(1978) n r 2, 61.

6 101 centralną spraw ę, w ytycza stym ulow anie czynnej postaw y dziecka jako członka rodziny oraz w spółdziałanie przedszkola w tym zakresie z rodzin ą 18. Zobow iązuje też do podejm ow ania działalności kom pensacyjnej i korektyw nej wobec dzieci nie m ających odpow iednich w arunków i w łaściw ej opieki w ychow aw czej w rodzinie 19. P rogram dom aga się od przedszkola, aby w zm acniało więź uczuciową z rodziną, bow iem więź łącząca dzieci i rodziców często decyduje o efektach w ychow aw czych i jest niezbędną w kształtow aniu w artościow ych cech ch arak teru dziecka. Zgodnie z tym i w ym aganiam i przedszkole czyni wiele zabiegów pedagogicznych dla ukształtow ania w dziecku prześw iadczenia, że ich najw ażniejszym obow iązkiem jest liczenie się z rodzicam i, szanow a nie ojca, m atk i i innych członków rodziny. W ty m celu w ykorzystuje w szelkie nadarzające się okazje, kontakty z dziećmi i ich rodzicam i. O rganizuje specjalne zajęcia, np. rozm ow y z dziećm i n a tem aty zw iązane z zain teresow aniam i, działalnością i p racą zaw odow ą rodziców. N auczycielka w ów czas podkreśla w artość i znaczenie p racy rodziców, ich tru d i staran ie 0 dobro dziecka 20. Dzieci przew ażnie zbyt mało albo nic nie w iedzą o tym, co robią rodzice w swoim zawodzie, dlatego nauczycielka jako zadanie w inna polecać dzieciom, aby zapytały ojca i m atkę o te spraw y. Zachęca też, by one także opow iadały rodzicom o zabaw ach, o w łasnych przeżyciach 1 w ydarzeniach w przedszkolu. Te form y pracy mogą w efekcie przyczynić się do w zbogacenia w zajem nych kontaktów m iędzy dziećmi i rodzicami. Należałoby inform ow ać i zachęcać rodziców, by i oni w rodzinie p rzek a zyw ali dziecku potoczną w iedzę o w spółżyciu zbiorowym, obyczajach, o sposobach zachow ania się w sytuacjach życia codziennego, w iedzę o m o ralności, o gospodarstw ie domowym, o porządku życia różnych g ru p 21, a także w prow adzali dziecko w św iat w artości, uczyli je kryteriów ocen, zasad oceny siebie i innych ludzi, oceny rzeczy i zdarzeń. Czynną postaw ę dziecka jako członka rodziny kształtuje przedszkole różnym i sposobami. Duże znaczenie w iąże z uroczystościam i organizo\vanymi, np. z okazji D nia K obiet, D nia M atki. Szczególne zn a cz en ie'm ają przygotow ania do uroczystego dnia. Jeśli to możliwe, urządza się wycieczki do zakładów pracy, w których zatrudnione są m atki. Gdy dzieci poznają bezpośrednio ważność w ykonyw anych czynności, w tedy łatw iej budzi się w nich szacunek dla m atek, wdzięczność i gotowość służenia pomocą. Uczucia miłości i wdzięczności kształtują nauczycielki także poprzez wiersze, piosenki, ukazujące dobre przykłady zachow ania, świadczenia m atkom różnych przysług. W uroczystym dniu dzieci w ręczają m atkom w ła snoręcznie w ykonane upom inki, np. lau rk i, p ortrecik i mam, itp.82 Od k ilku la t w w ielu przedszkolach 23 czerw ca organizow ana jest uroczystość D nia Ojca, aby w ten sposób rozw ijać miłość dzieci nie tylko do m atek, ale w tak im sam ym stopniu do ojców. P rzygotow ania do uroczystości w ypełnia w ykonyw anie upom inków, m ontow anie gazetki ściennej, przedstaw iającej różne zaw ody m ęskie, oraz n au ka piosenek, w ierszy, ta ń ców dla spraw ienia ojcom radości. T em u celowi służy także przygotow y w ana z tej okazji w y staw a p rac, w ytw orów dziecięcych*3. 18 Por. MOiW, IPS, Program w ychow ania w przedszkolu, dz. cyt., MOiW, IPS, Program w ychow ania w przedszkolu, dz. cyt., 9 i Por. Pedagogika przedszkolna, pod red. M. K w iatkow skiej i Z. Topińskiej, W arszaw a 1978, J. Szczepański, Rola rodziny i przedszkola w procesie uspołecznienia dziecka, art. cyt., Z. Wójtowska, M iędzynarodow y rok kobiet w pracy przedszkola, W ychow anie w Przedszkolu 28(1975) n r 12, J. Nieć, D zień Ojca, W ychowanie w Przedszkolu 29(1976) nr 5,

7 102 U roczystością, k tóra już tradycyjnie obchodzona jest w przedszkolach, to Dzień Babci. Są przedszkola, k tó re dość oryginalnie organizują ten u ro czysty d z ie ń 24. P rzy pomocy i w spółdziałaniu z babciam i dzieci poznają trad y cje ludowe, zw yczaje regionalne, okazy sztuki ludow ej, w zory h aftów i inne. Dzieci opow iadają o sw oich babciach, o okazyw anych im dow odach m iłości i przyw iązania. N auczycielki p rzek azu ją dzieciom odpow iednio dobrane utw ory literackie. Tym i sposobam i pogłębiają miłość i przyw iązanie do swoich babci, a także u w rażliw iają dzieci n a ich obow iązki wobec ludzi starszych. Na uroczyste spotkanie z babciam i w w ielu przedszkolach dzieci pod kieru n k iem nauczycielek pieką ciastka, przygotow u ją herbatę, dekorują salę itp., w kładając w te w szystkie czynności w iele starań i serdecznej myśli. W dniu uroczystym troszczą się o swoich gości, pom agają w zdejm ow aniu w ierzchniej odzieży, zm ianie obuw ia. Swoje uczucia w yrażają też drobnym i, sam odzielnie w ykonanym i upom inkam i, piosenkam i, w ierszykam i25. Poza przybliżaniem dziecku jego fu n k cji jako członka społeczności ro dzinnej przedszkole zm ierza także do w prow adzenia go w krąg szerszej społeczności, zbiorow ości rów ieśniczej. 5. Wychowanie dziecka do pełnienia roli członka zbiorowości przedszkolnej W now ą rolę członka zbiorowości przedszkolnej wchodzi dziecko już w pew ien sposób ukształtow ane przez rodzinę. D oświadczenia w yniesione z dom u rodzinnego rzu tu ją na stosunek dziecka do nowego otoczenia. U łatw ia ją m u albo u tru d n ia ją życie i w spółdziałanie z rów ieśnikam i. J a k już m ów iliśm y w yżej, głów nym zadaniem procesu w ychow ania jest w łączenie dziecka w życie społeczności. W ynika stąd konieczność jego udziału w praw ach i obow iązkach danej społeczności, a zarazem przystosow ania się i podporządkow ania norm om obow iązującym w określonej społeczności. P rof. Ja n Szczepański2 nazyw a te działania procesem uspołecznienia. Pod tym hasłem rozum ie te procesy rozw oju dziecka, poprzez k tóre uczy się ono uczestnictw a w życiu społecznym, um iejętności zachow ania się w życiu zbiorowym, sensownego reagow ania na zachow anie innych, w yw oływ ania pożądanych reak cji n a w łasne zachow ania, porozum iew ania się, zachow yw ania zgodnego z obyczajam i i w zoram i k u ltu ry. 21 W w ieku przedszkolnyrń dziecko jeszcze nie um ie panow ać nad sobą, dostrzegać cudzego interesu, cudzej potrzeby. W postępow aniu jego dom i n u ją m otyw y egoistyczne2s. W szystko chce mieć dla siebie. W łasne potrzeb y i przyjem ności staw ia na pierw szym m iejscu. Z resztą w w ielu ro dzinach nie m a w arunków, by dziecko nauczyło się zrozum ienia dla potrzeb i stanów psychicznych innych osób. Czasem naw et zdobywa doświadczenie, że ono jest najw ażniejsze, że zawsze należą się m u w yjątkow e przyw ileje. S tąd p raca w ychow aw cza staje się niem al konieczna. Przedszkole obok rodziny m a być w ięc pierw szą szkołą społecznego życia i działania*. W edług założeń pro g ram u w przedszkolu dziecko por w inno zdobyć w iele nowych, w artościow ych dośw iadczeń społecznych, p rzy 24 Z. Wojtkowska, M iędzynarodow y rok kobiet w pracy przedszkola, art. c y t, Burlikowska, O przedszkolnych uroczystościach, W ychow anie w Przedszkolu, 27(1974) n r 2, J. Szczepański, Rola rodziny w procesie uspołecznienia dziecka, art. cyt., Tam że. 28 P or. Pedagogika przedszkolna, dz. c y t, Tam że, MOiW, IPS, P rogram w ychow ania,w przedszkolu, dz. c y t, 7, 41, 57.

8 103 swoić sobie określony system w artości, np. koleżeństw a, dobroci, uczciwości, itp. oraz w łaściw e form y postępow ania. S tan ie się to możliwe, gdy połączy się różne fu n k cje w ychow ania przedszkolnego w jeden system oddziaływ ań, gdy złączy się fu n k cje opiekuńcze, dydaktyczne i w ychow aw cze 31. W przedszkolnej grupie rów ieśniczej p an u ją rów norzędne stosunki, które w ym agają samodzielności, w rażliw ości uczuciowej, życiowej zaradności i um iejętności naw iązyw ania kontaktów koleżeńskich. Sam o przebyw anie w grupie rów ieśniczej nie w ystarczy dla uspołecznienia dziecka. Konieczne jest jeszcze ciągłe stym ulow anie jego rozw oju społecznego i nadaw anie mu odpowiedniego k ie ru n k u 3a. Dzieci potrzebują zarówno swobody, wesołości jak i ładu, unorm ow anego try b u życia. Dlatego pierw szorzędną spraw ą w przedszkolnym w ychow aniu społeczno-m oralnym jest połączenie swobody i dyscypliny. W prow adza się norm y regulujące w zajem ne stosunki m iędzy dziećmi, określające ich praw a i obowiązki, np. zabaw ki i inne rzeczy trzeba szanować, nie m ożna bić dzieci, trzeba zgodnie się baw ić, pomagać sobie w zajem nie, itd. N orm y te obow iązują w szystkie dzieci. W ym agają od nich zrozum ienia i liczenia się z potrzebam i innych. K ażdy m a praw o do zabaw ek, a up rag nion ą zabaw kę, k tó rą w danej chw ili baw i się ktoś inny, m ożna uzyskać nie przem ocą, lecz w inny sposób: przez propozycję zam iany, przez w łączenie się do w spólnej zabaw y 33. W codziennej rzeczyw istości przedszkolnej dziecko jest stale niejako zm u szone do przestrzegania obowiązującego regulam inu. W zabaw ach i innych czynnościach staje na rów ni z innym i przed w ykonyw aniem tych sam ych zadań, np. utrzym yw ania porządku w pom ieszczeniach przedszkolnych, sp rzątania zabaw ek po skończonej za b aw ie34. W życiu przedszkolnym napotykam y n a niezliczone okazje zdobyw ania dośw iadczeń społecznych. U m iejętne w y korzystanie nadarzających się sytuacji m a duży w pływ n a poglądy, uczucia i postępow anie dzieci oraz przeciw działa niebezpiecznem u dla uspołecznienia egoizm ow is5. Znając praw a, obowiązki, zwyczaje przedszkolne, dzieci często ich nie respektują. W ym uszają dla siebie najbardziej atrakcyjne role w zabawie, w ygodniejsze m iejsce, są wobec siebie nieuprzejm e, zagarniają dla siebie ładniejsze zabaw ki, itp. W pracy nad układem stosunków społecznych w śród dzieci ogrom ne znaczenie m a w łaściw a w ychow aw cza postaw a nauczycielki wobec zaistniałych konfliktów, spraw iedliw e rozstrzyganie sporów. Postępow anie dziecka podlega społecznej ocenie nauczycielki. Dzieci szczególnie dzieci starsze należy pobudzać do w ypow iadania swoich ocen: czyje postępow anie uznają za słuszne, a kto postąpił źle i ja k należałoby rozw iązać zaistniały konflikt. W procesie kształtow ania postaw społeczno-m oralnych pow inny n a u czycielki w ykorzystyw ać utw ory literackie w iersze, bajki, opow iadania przedstaw iające przykłady życzliwości, uczynności wobec kolegów itp. Po przekazaniu utw oru należy prow adzić rozm owy z dziećmi, skłaniające do zastanow ienia się i oceny bohaterów u tw o ru J. Szczepański, Rola rodziny i przedszkola w procesie uspołecznienia dziecka, art. cyt., Pedagogika przedszkolna, dz. cyt., M. Jastrzębska, U społecznienie dzieci w przedszkolu, W ychow anie w P rzedszkolu 29(1976) n r 9, J. Bednarczyk, Rola zabaw ko n stru kcyjn ych w kształtow aniu postaw społeczno-m oralnych 4 i 6-latków, W ychowanie w Przedszkolu 29 (1976) n r 9, Tam że. 38 M. D u n i n-w ą s o w i с z, W sytuacji problem ow ej, W ychow anie w P rzedszkolu 34(1981) n r 3,

9 104 K u ltu ry w spółżycia uczy przedszkole nie tylko przez w pajanie dzieciom zasad społecznego zachow ania, ale także przez rozw ijanie potrzeby postępow ania ku lturalnego w codziennym życiu. Dzieci m ają nabyw ać p rzy zw yczajenie stosow ania form grzecznościowych: proszę, dziękuję, przepraszam, itd.37 w ynikających z życzliwości i szacunku dla innych. W dobrym środow isku przedszkolnym cały personel nie tylko pedagogiczny w łasnym przykładem uczy dzieci k u ltu ry codziennego życia. T en cel spełniają też odpowiednio dobrane środki w izualne plakaty, obrazy, itp. 38 P rogram w ychow ania w przedszkolu w ym aga kształtow ania przyjaznych stosunków między starszym i i młodszym i dziećmi. W tym procesie ważną funkcję spełniają d y ż u ry 88 starszaków w grupie m aluchów. Podczas czynności sam oobsługujących starsze pom agają młodszym w tych czynnościach, których m aluch sam nie urnie w ykonać. Poza ty m trzeba p ro w a dzić rozm owy z dziećmi na tem at zachow ania się wobec m łodszych kolegów nie tylko na terenie przedszkola, ale i poza nim. S tarsze dzieci mogą organizować dla m łodszych w ystępy, np. inscenizow anie piosenek, przygotow yw anie z różnych okazji niespodzianek (w łasnoręcznie w ykonane zabawki) 40. Samodzielność, um iejętność w spółdziałania i działania na rzecz innych, przestrzeganie norm życia zbiorowego, k ształtu je przedszkole poprzez różnego rodzaju prace zw iązane z utrzym yw aniem porządku, z hodow lą zwierząt, pielęgnow aniem roślin. W zależności od w arunków, potrzeb i możliwości dzieci nauczycielki organizują sprzątanie, pranie i prasow anie garderoby lalek, pieczenie ciastek i inne prace użyteczne. S tałą form ą indyw idualnej pracy dzieci n a rzecz kolegów są dyżury. Dotyczą one najczęściej prac porządkow ych w sali, zajęć, szatni, um yw alni, jadalni. W ypełnianie obowiązków dyżurnego to skuteczny sposób w d rażan ia dzieci do podejm ow ania obow iązków społecznych, a także kształtow ania poczucia odpow iedzialności, dokładności oraz innych cech ch a rak te ru 4ł. W przedszkolu są czasem dzieci słabsze z pow odu przebytej choroby czy kalectw a oraz dzieci z różnym i defektam i. T en problem w ychowawczy nauczycielki pow inny rozw iązyw ać z pożytkiem dla obu stron: dla dzieci w ym agających specjalnej troski i dla dzieci zdrowych, kształtując postaw ę w spółodczuw ania, subtelności w udzielaniu pomocy. Jednocześnie nauczycielki m ają stw arzać atm osferę n atu raln ej serdeczności, w której dziecko kalekie powoli w ra sta w grupę i zdobyw a w niej dobrą pozycję. Praw idłow e w drażanie dziecka do roli członka zbiorow ości przedszkolnej, skuteczne kształtow anie postaw społeczno-m oralnych, może mieć ogrom ny w pływ na przyszłe jego zachow anie się w społeczności ludzi dorosłych. 6. Wychowanie dziecka do pełnienia roli członka szerszej społeczności Zgodnie z w ym aganiam i program u przedszkole pow inno w prow adzać i przygotow ać dziecko do roli członka społeczeństw a48 Już na tym etapie w ychow ania rozpoczyna się przygotow anie obyw atela kochającego w łasny 37 Zob. MOiW, IPS, Program w ychow ania w przedszkolu, dz. cyt., 29, T. Kolasa, W trosce o kulturę współżycia, W ychowanie w P rzedszkolu 29(1976) n r 5, I. Dudzińska, Pom agam y m łodszym kolegom, W ychow anie w Przedszkolu, 29(1976) 4n r 5, Por. Cybulska, K ształtow anie postaw opiekuńczych w przedszkolu, W ychow anie w P rzedszkolu 34(1981) n r 12, T. G o ł ę b s к a, O w ychow anie przez pracę, W ychow anie w P rzedszkolu 28(1975) n r 4, MOiW, IPS, Program w ychow ania w przedszkolu, dz. cyt., 7.

10 105 naród i ojczyznę. Uczucia miłości, łączące dziecko z rodziną, ułatw iają budzenie przyw iązania do szerszego środow iska społecznego. Przedszkole w prow adza dziecko w szersze k ręg i społeczne przez zapoznaw anie go z obiektam i i w ydarzeniam i w najbliższej okolicy. N a spacerach i w ycieczkach dzieci poznają instytucje, stare i nowoczesne budowle, drogi, nowo pow stające i zabytkow e obiekty. N auczycielki w inny zw racać uw agę dzieci na zm iany, jakie zachodzą w ich osiedlu, mieście, wsi, będące w ynikiem trudu, pracy w ielu ludzi. M ają uw rażliw iać na piękno krajobrazu, bogactwo przyrody najbliższej o kolicy43. O dziejach swego m iasta m ają się dzieci dowiedzieć nie tylko z zabytków urbanistyki. W niektórych rejonach kraju są m uzea. Tam m ożna oglądać kolekcje daw nych strojów, narzędzi, pracy, w ytw orów twórczości lu d o w e j44. N auczycielka m a także stw arzać okazje dla bezpośrednich kontaktów z ludźm i pracy, podkreślając społeczne znaczenie ich w ysiłku i kształtując jednocześnie uczucia szacunku i wdzięczności dla nich. Są przedszkola, w których od czasu do czasu goszczą przedstaw iciele pobliskich instytucji. W w ielu przedszkolach do trad y c ji należy organizow anie prostych, możliw y ch do w ykonania prac społecznie użytecznych, np. oczyszczanie ścieżek ze śniegu, pielęgnow anie krzewów, traw y na sąsiednim skw erku, itp. Te drobne prace społecznie użyteczne w iążą dzieci em ocjonalnie ze środow iskiem, przyzw yczajają do aktyw nego uczestniczenia w zaspakajaniu jego potrzeb. Przedszkole w różny sp o só b. może budzić zainteresow anie i przyw iązanie do innych stron Polski. Z ich pięknem i bogactw em zaznajam iają się dzieci poprzez przeźrocza, album y, pocztówki, a także przez odpowiednie opow iadania i lek tu ry 45. Zgodnie z założeniam i program u przedszkole w inno rozw ijać patriotyzm szarej codziennej solidnej pracy, doskonalenia form życia społecznego, p a m iętając, że postaw a patriotyczna obejm uje nie tylko św iadom ość określonych praw i gotowość do określonych działań, ale przede w szystkim przek onania człow ieka i jego silny zw iązek uczuciow y z przeszłością i trad y c jam i w łasnego narodu, a także em ocjonalne zaangażow anie w jego teraźn iejszość i przyszłość 46. W ychowanie patriotyczne realizuje przedszkole nie przez wzniosłe hasła, przem ow y, ale przez uw rażliw ienie dzieci n a spraw y w łasnego k ra ju i n a rodu. Na zajęciach pow inny się dow iadyw ać o sukcesach naszych naukow ców w świecie, osiągnięciach sportowców, artystów. A kcje oszczędzania, np. energii elektrycznej, grom adzenia odpadów w artościow ych m a k u latu ry, itp., są też okazją do kiero w ania m yśli i tro sk i n a spraw y dobra ogólnonarodowego. Przedszkole pow inno budzić w rażliw ość i szacunek dla k u ltu ry i tr a dycji narodow ych. Te przeżycia rodzą się w czasie uroczystego obchodzenia rocznic w ielkich w ydarzeń narodow ych w przeszłości. N iem al we w szystkich przedszkolach istnieje zwyczaj organizow ania B arburki. P rzy tej okazji dzieci mogą poznać twórczość, śląskie stroje i tradycje lu d o w e47. W w iélu przedszkolach dzieci dow iadują się o stary ch obrzędach ludow ych, np. topienie m arzan ny, chodzenie z gaikiem, o zw yczajach ludow ych w okre- 43 J. Bucior, W ycieczki zbliżają dzieciom obraz O jczyzny, W ychow a nie w Przedszkolu 28(197-5) n r 1, 2! Tamże. 45 M. Sławska, M orze przedszkolakom nie obce (II), W ychowanie w Przedszkolu 28(1975) n r 6, Por. H. Muszyński, Rodzina, moralność, wychow anie, dz. cyt., J. Stroikowa, S ztu k a ludow a zbliża dzieciom obraz O jczyzny, W ychow anie w Przedszkolu 32(1979) n r 1,

11 106 sie św iąt w ielkanocnych chodzenie z kogutkiem, śm igus, poznają też sobótki, w ianki 48. N ieraz organizuje się też dożynki. Dzieci dow iadują się, że są one zw iązane z zakończeniem ciężkich prac żniwnych i w yrażają radość z zebranych p lo n ó w 49. Dzieci m ają też możność bezpośredniego zaznajam iania się ze sztuką ludow ą i ludow ym i trady cjam i. W w ielu przedszkolach urządzane są kąciki regionalne: krakow skie, łowickie, itp., w niektórych znajdują się m iniaturow e chaty, meble, sprzęty pięknie rzeźbione i m alow ane, różne ozdoby i stroje danego re g io n u 80. W przedszkolu jest także m iejsce na przeżyw anie k u ltu ry narodowej. Dzieci pow inny się dow iedzieć o w ielkich przedstaw icielach polskiego n a rodu. M ożna im przybliżyć postać i tw órczość M arii K onopnickiej, F ry d e ry k a Chopina. Na organizow anych zajęciach nauczycielki mogą p rzed staw iać ciekaw e opow iadania z dzieciństw a i m łodości kom pozytora, umożliwić słuchanie jego utw orów, odtw arzanych z płyt. Czasem trzeba dzieci prow a dzić n a praw dziw e koncerty chopinow skie w w ykonaniu artystów profesjonalnych, organizow anych w szkołach m uzycznych 61. Szczególnie dużo uw agi przyw iązuje przedszkole do k ształtow ania szacunku dla sym boli narodow ych. Godło Polski, b arw y narodow e uroczyście w prow adza się do sali przedszkolnej i um ieszcza w n ajb ardziej odpow iednim miejscu. Na znak szacunku dzieci ustaw iają kw iaty, w szystko odbywa się w podniosłym nastroju. W niektórych przedszkolach w prow adzenie godła polskiego łączy się z uroczystością D nia W ojska Polskiego. Wówczas zaproszony gość żołnierz, w obecności dzieci, odśw iętnie ubranych, zaw iesza godło na ścianie. Z okazji tej uroczystości dzieci m ów ią w iersze, śpiew ają piosenki, których nauczyły się w cześniej 82. Starszym dzieciom nauczycielki opow iadają legendę o polskim orle. M ówią z dziećmi o polskim godle, rozm aw iają o naszych barw ach narodow ych. Budzą uczucie dum y z tego, że są Polakam i. W ciągu ro ku szkolnego są dni w k tórych szczególnie n a u czycielki w racają do rozm ów na tem at flagi państw ow ej. W tedy zaw ieszanie flagi na budynku przedszkolnym odbyw a się w obecności dzieci i ma uroczysty charakter. Przez, chwilę, stojąc na baczność, dzieci i wszyscy obecni' oddają jej należne h o n o ry 63. Z okazji uroczystości państw ow ych dzieci biorą udział w przygotow aniu lub sam odzielnie w ykonują chorągiew ki biało-czerw one, któ ry m i potem d ek oru ją sale przedszkolne. W przedszkolu poznają też dzieci hym n narodow y młodsze przez słuchanie, starsze przez śp iew an ie64. Podczas uroczystości z okazji św iąt państw ow ych dzieci podobnie ja k dorośli słuchają hym nu stojąc na baczność. Dzieci starsze 5 6 letnie w iedzą także, że ta pieśń w szystkich P o laków nazyw a się hym nem, że przy je j dźw iękach zawsze trzeba zachować postaw ę szacunku. T ak więc dokonaliśm y przeglądu -zadań, dotyczących przygotow ania dziecka do udziału w życiu szerszego k ręgu społecznego. R ealizację omówionych zadań można nazw ać tw orzeniem podw alin lub w prost kształtow aniem sum ienia dziecka. Należy pam iętać, że swym zakresem i m otyw acją nie wychodzi ona poza ram y konkretu przyrodniczego i społecznego. Pozostaje w k ręg u spraw czysto ludzkich. 48 Tamże. 40 Tamże. 50 Tam że. 51 A. Rudnik, M uzyka F ryderyka Chopina w przedszkolu, W ychowanie w Przedszkolu, 29(1976) n r Por. A. Sawicka, Szacunek dla sym boli narodowych, W ychowanie w P rzedszkolu 31(1978) n r 10, Tamże. 54 MOiW, IPS, Program w ychow ania w przedszkolu, dz. cyt., 59.

12 107 W procesie katechizacji nie w olno nie doceniać w skazyw anych zadań i rozw iązań. T rzeba jed n ak być św iadom ym, że chrześcijańskie k ształtow a nie sum ienia m a zakres o w iele szerszy. Dotyczy, mów iąc najogólniej, w y chow ania postaw wobec rzeczyw istości tran scen d entn ej i O bjaw ienia Bożego. 7. Współdziałanie przedszkola z rodzicami w zakresie w ychowania społeczno-moralnego Na proces w ychow ania m ałego dziecka w yw iera w pływ cały szereg różnych społeczności: rodzina, żłobek i przedszkole, środowisko lokalne i sąsiedzkie. Je st to w ięc proces ogrom nie złożony. W yw ierają nań w pływ różne form y życia dorosłych, grup rów ieśniczych czy w reszcie in sty tu cji pow ołanych do kierow ania tym procesem. Za ideał w ychow aw czy należałoby przyjąć fak t w zajem nego nakładania się dążeń tych w szystkich instytucji czy grup w procesie kształtow ania postaw dziecka. N iestety, zdajem y sobie spraw ę, że często dążenia poszczególnych grup czy instytucji m ogą się krzyżować, co w konsekw encji pociąga zam ęt w psychice dziecka. Z tego w zględu w szystkim zainteresow anym procesem w ychow ania dziecka zależeć w inno w w ypracow aniu w spólnych dróg oddziaływ ania na nie. Stąd w d alszej części zajm iem y się om ów ieniem możliwie optym alnych w arunków dla takiego w spółdziałania rodziny z przedszkolem. W ydaje się rzeczą oczywistą, że nie m ożna uw ażać przedszkola za sam odzielną in sty tu cję wychow aw czą, albo też pozbaw iać go p raw a w ychow a nia dziecka, przypisując m u jedynie rolę przechow alni. Obie skrajności są w zasadzie odrzucone. Istnieje natom iast inne niebezpieczeństwo. Polegać ono może na pew nej dw utorow ości w procesie w ychow aw czym dziecka. Jedeń k ieru n ek może tw orzyć przedszkole, a dru gi dom rodzinny. W przedszkolnym w ychow aniu dziecka partycypuje rodzina i dlatego zharm onizow anie w spółdziałania obu środow isk w ychow aw czych stanow i w aru n ek praw idłowego rozw oju dziecka. Szczególnie odnosi się to do rozw oju społeczno-m o ralnego. W te j dziedzinie system atyczność i jednolitość oddziaływ ania m a w yjątkow o duże znaczenie. M usim y zdać sobie spraw ę z tego, że z jednej strony przedszkole czy raczej personel przedszkola posiada fachow e zaw odowe przygotow anie do prow adzenia procesu wychowawczego, a z d ru giej strony w rodzinie od najw cześniejszych m om entów życia dokonuje się n atu ra ln y proces, rozum iany tu ta j jako w ychowanie n a tu ra ln e. W łaśnie w rodzinie uczy się dziecko niejako spontanicznie podstaw ow ych zachowań. Spontaniczność ta opiera się na fakcie, że bardzo m ała ilość rodziców potra fi ty m procesem celowo kierow ać. W zakres funkcji przedszkola wchodzi m iędzy innym i pomoc rodzicom pracującym w zapew nieniu ich dzieciom opieki w ychow aw czej K. P rogram w ym aga, aby przedszkole realizow ało zadania w ychow aw cze w ścisłym kontakcie z dom em ro d zin n y m 6. W ty m celu trzeb a poznać środow isko rodzinne dzieci i w zależności od potrzeb służyć ra d ą i pomocą. Zgodnie z w ym a ganiam i program u, przedszkole ma pomóc rodzicom w w ychow aniu dziecka poprzez podnoszenie ich k u ltu ry pedagogicznej. Należy ponadto zauważyć, że przedszkole posiada o w iele więcej m ożliwości podjęcia te j w spółpracy. K atarzy na S m o s n a opisuje sw oje dośw iadczenia w tej dziedzinie i stw ie r dza, że w spółpracę z rodzicami trudno ująć w jakieś sztyw ne ram y. W iele jest codziennych spraw w ym agających rozm ow y z m atk ą czy ojcem dziecka 67. W ażnym tem atem rozm ów w ychow aw ców przedszkolnych z rodzi- 56 Tamże, Tam że, 4 i K. S m o s n a, W ychow anie dziecka w spólnym celem rodziców i nauczycieli, W ychow anie w Przedszkolu 29(1976) n r 4, 213.

13 108 cam i je st uśw iadom ienie tym ostatnim, że w łaśnie rodzice od początku przebyw ają z dzieckiem 58. Ponadto inform acja o organizacji życia dziecka w przedszkolu może pomóc rodzicom w praw idłow ym zorganizow aniu życia dziecka w dom u po jego pow rocie z przedszkola. Dużą rolę w procesie w spółdziałania przedszkola z rodziną może odegrać skrzynka p y tań i odpow iedzi dla rodziców. Ona także u łatw ia porozum ienie m iędzy obu zainteresow anym i stro n a m i59. Podczas spotkań z rodzicam i nauczycielki pow inny w skazyw ać skuteczne m etody kształtow ania postaw społeczno-m orałnych dziecka, doskonalenia życia w ew nętrznego rodziny, organizow ania w rodzinie środow iska w ychowawczego, zapew niającego najlepsze w arunki dla rozw oju dziecka. Nie można zapom inać, że nauczycielka w pływ a na postaw y rodziców również podczas indyw idualnych rozmów prow adzonych z nim i przy różnych okazjach i w określone, ustalone dni. Przekazuje wówczas nie tylko swoje uw agi o rozw oju i zachow aniu się dziecka, ale także dzieli się swoim i dośw iadczeniam i pedagogicznym i61. W celu zbliżenia rodziców do problem ów w ychow ania w przedszkolu, ujednolicenia staw ianych dziecku w ym agań oraz sposobów ich egzekw ow a nia, organizow ane są też inne form y w spółdziałania, np. przez kącik dla rodziców 62. Jest to m iejsce, w którym znajdują się, pożyteczne i aktualne inform acje pom agające w u kierunkow aniu w ychow ania dzieci. Poza rozm owam i z rodzicam i innym w ażnym czynnikiem w spółpracy nauczycieli z rodzicam i jest angażow anie rodziców do w ykonyw ania prac społecznych dla dobra placów ki. Są rodzice, którzy nie in teresu ją się bliżej tym, ja k się czują i zachow u ją ich dzieci w śród rówieśników. Aby um ożliwić rodzicom poznanie swego dziecka na tle grupy rów ieśników i na tej podstaw ie w ysnuć w nioski na te m at dalszego rozw oju społeczno-m oralnego dziecka, przedszkole organizuje zajęcia o tw a rte es. O dbyw ają się one w określonych dniach i godzinach. Uczestnicząc w zajęciach przedszkolnych rodzice bardzo często ze zdziw ieniem i przykrością w idzą w łasne dziecko jako egoistę, zdobyw ającego w łaściw ą pozycję w grupie zachow aniam i aspołecznymi. Inni rodzice z niepokojem stw ierdzają, że ich egocentryczny indyw idualista nie potrafi w spółdziałać z innym i i nie jest łubiany w grupie. Zajęcia otw arte pozw alają rodzicom ujrzeć w łasne dziecko w zupełnie innym św ietle i dostrzec w jego sylwetce wiele cech dotąd nie znanych. O bserw ując pracę nauczycielki rodzice poznają, w jaki sposób ona k ształtu je ch arak ter i postaw y dziecka. P rzeko nu ją się wówczas, jak ie znaczenie m a osobisty przykład wychow aw ców. Zakończenie W opracow aniu niniejszym staraliśm y się zwrócić uw agę na to, że problem y w ychow ania na etapie w ieku przedszkolnego zostały właściw ie docenione w polskim system ie ośw iatow ym. Św iadczą o ty m kolejno w ydaw ane i ulepszane program y w ychow ania przedszkolnego. Bardziej szczegółowo zajęliśm y się obow iązującym obecnie program em w ychow ania przedszkolnego z roku 63 A. Sawicka, O czym należy rozm awiać z rodzicami, W ychowanie w Przedszkolu 31(1978) n r 2, p or_ Smosn a, W ychow anie dziecka w spólnym celem rodziców i nauczycieli, art. cyt., Por. A. Sawicka, W spółpraca przedszkola z rodzicami, W arszaw a 1974, Por. tam że, Por. tam że, Por. tam że,

14 Zauw ażyliśm y, że poza w ychow aniem zdrow otnym, um ysłowym i estetycznym w iele uw agi poświęca się w nim problem om wychowania społeczno-m oralnego. Zarów no autorzy program u, jak i autorzy publikacji podkreślają, że na efekt w ychow ania składają się w pływ y trzech wielkich środowisk. P ierw szym z nich jest rodzina, następnie środowisko rówieśnicze, a w reszcie szersze środowisko, jak im jest naród. Zdając sobie spraw ę z w ielkich m ożliwości w ym ienionych gru p społecznych należało znaleźć w spólne dla tych środow isk k ry teriu m wychowawcze. W ydaje się, że określa się je w postulacie w ychow ania dziecka w w ieku przedszkolnym do pełnienia ról członka rodziny, członka zbiorow ości przedszkolnej i członka szerszej społeczności. Tym sam ym zostały w yznaczone zadania przygotow ania dziecka do udziału w życiu danych społeczności. Pow iedzieliśm y również, że postulaty w ychow ania społeczno-m oralnego mogą być w pełni zrealizow ane tylko przy ścisłej w spółpracy przedszkola z rodzicami. W prow adzanie dziecka w om ówioną problem atykę w iąże się ściśle z rozpoczętym procesem kształtow ania jego sum ienia. W procesie k atechizacji nie wolno nam nie dostrzegać tych zadań i rozwiązań. Należy jednak w sposób św iadom y dążyć do kształtow ania postaw dziecka wobec rzeczyw istości O bjaw ienia Bożego. ks. Z bigniew M arek SJ, K raków -W arszaw a II. WYBRANE PROBLEM Y W YCHOW ANIA SPOŁECZNEGO W WIEKU SZKOLNYM Przegląd naw et w ybranych tylko czasopism pedagogicznych1 pozwala n a w yodrębnienie szeregu zagadnień z dziedziny życia społecznego uczniów szkoły podstaw ow ej. Oto niektóre z nich: b ad an ia nad efektyw nością w y chow ania społecznego, uw aru nk o w an ia rozw oju społecznego, funkcje w ychow ania społecznego, kształtow anie postaw społecznych i ich rodzaje oraz w drażanie do podejm ow ania ról społecznych. Poniżej postaram y się.zapoznać czytelnika ze sposobami ujm ow ania w ym ienionych zagadnień przez poszczególnych autorów, piszących na łam ach analizow anych czasopism. 1. Badania nad efektywnością wychowania i rozwoju społecznego M etodologia badań nad efektyw nością w ychow ania społecznego nie może, jak stw ierdza W. Soborski, ograniczać się do poznania poziomu organizacji sam orządu uczniowskiego i w ykonyw anych przez niego prac, czy też określenia stopnia in tegracji dzieci i młodzieży w okół działalności sam o rządu. Z akres badań w inien uw zględniać rów nież inne dziedziny aktyw ności społecznej i to w m ożliwie różnorodnych sytuacjach społecznych. Może się bowiem zdarzyć,.że przejaw y wysokiego poziomu uspołecznienia w szkole nie są w ynikiem silnych i trw ałych postaw społecznych uczniów, lecz konform istycznej zgody spow odow anej lękiem odrzucenia przez grupę lub też innym i sankcjam i szkolnymi. Ten sam autor zw raca uw agę na drugie nie m niej w ażne zagadnienie zw iązane z badaniem efektyw ności rozw oju społecznego, a m ianow icie na narzędzia badawcze. Zauw aża, że stosow ane najczęściej narzędzia badań rozw oju społecznego, odw ołują się w yłącznie do w erbalnych deklaracji, nie m ających niejednokrotnie pokrycia z faktycznym stopniem uspołecznienia 1 W. Soborski, W ychowanie uspołeczniające, Nowa Szkoła 34(1978) z. 12, 23.

15 1 1 0 uczniów. Z tego w zględu W. Soborski proponuje, aby skonstruow ać takie narzędzie badaw cze, k tó re pozw oliłoby m ierzyć zachow anie społeczne dziecka we w szystkich aspektach życia, w sposób m ożliw ie adekw atny i w ierny, oraz postuluje przeprow adzanie badań w sytuacjach m ożliwie nowych, w których badany nie posiada gotow ych ro zw ią zań 2. A utor arty k u łu nie podaje jednak żadnych propozycji takiego narzędzia a n i też nie om awia go bardziej szczegółowo. W skazuje.jed y n ie na istniejący problem zw iązany z badaniem efektyw ności rozw oju społecznego. 2. U w arunkow ania rozw oju społecznego W. Soborski określa rozwój społeczny poprzez zm iany przejaw iające się w działaniach człowieka, skierow anych na otoczenie społeczne. D ziałania te mogą przejaw iać się w samoobsłudze, w e w spółżyciu i w spółdziałaniu, w dokonyw aniu ocen m oralnych oraz w uczestniczeniu w życiu różnych grup społecznych, jak rodzina, g ru p a rówieśnicza, klasa szkolna itp. Szczególnie korzystne w aru n k i dla rozw oju społecznego stanow ią takie sytuacje, w których dochodzi do ścierania się sprzecznych w artości, które staw iają d an ą jednostkę przed koniecznością w yboru. D okonyw anie odpow iedniego w yboru w dużej m ierze uzależnione jest od oddziaływ ań w ychow aw czych s. N astępnym elem entem w arunkującym rozwój społeczny jest zjaw isko akceleracji, które w odniesieniu do rozw oju fizycznego, fizjologicznego i intelektualnego jest faktem nie budzącym w ątpliw ości. N atom iast akceleracja rozw oju społecznego jest problem em w ciąż otw artym. B adania prowadzone, w oparciu o analizę skal E. D o 11 a dojrzałości społecznej i B. Z a z z o rozw oju psychospołecznego pozw alają na stw ie r dzenie, że rozw ój fizyczny na ogół pozytyw nie w pływ a n a ak celerację społeczną. Dziecko dobrze rozw inięte fizycznie może podejm ow ać bardziej odpow iedzialne role społeczne i w ykonyw ać czynności w ym agające m otoryczno- -fizycznych sprawności. Dlatego też przyjm ując młodsze dzieci do szkoły bierze się pod uw agę ich rozw ój fizyczny. Z akłada się, że dzieci, które charak tery zują się dobrym rozw ojem fizycznym, osiągnęły także dojrzałość psychospołeczną na d anym poziom ie4. Nie ulega w ątpliw ości, że całe środowisko dziecka rów nież w pływ a na ak celerację społeczną. M ożna jed nak w ym ienić pew ne elem enty, które posiadają szczególne znaczenie dla akceleracji społecznej. Należą do nich: w zm acniające pozytyw ne zachow ania społeezne, zachow ania dostarczające odpow iednich w zorów do naśladow ania, sytuacje sprzyjające ćw iczeniu p ełnienia ról społecznych oraz w aru n k i życia stw arzające atm osferę przyjaźni i bezpieczeństwa. O statnio mocno podkreśla się jeszcze pozytyw ny wpływ szkoły, życzliwe ustosunkow anie ze strony dorosłych osób oraz w pływ grupy rów ieśniczej 5. Jakkolw iek stanow isko akceleracji społecznej, podobnie jak fizyczno-fizjologicznej czy intelektualnej w ydaje się być faktem bezspornym, to jednak au to r om awiający- to zagadnienie zw raca uwagę, że m a ona nie tyle ilościo 2 P rzed podjęciem niniejszego arty k u łu dokonano przeglądu pięciu czasopism pedagogicznych za lata Oto tytuły w ybranych czasopism: K w artalnik Pedagogiczny, Nauczyciel i W ychow anie, Nowa Szkoła, Ruch Pedagogiczny oraz Życie Szkoły. 3 W. Soborski, Rozw ój społeczny m łodzieży a współczesna cyw ilizacja, N auczyciel i W ychow anie (1976) z. 2, W. Soborski, Szkoła 33(1977) z. 7< 8, 8. A kceleracja rozw oju społecznego dziecka, Nowa 5 Tam że, 8 9.

16 111 wy, ile jakościow y c h a rak te r przejaw iający się np. w podejm ow aniu b a r dziej odpow iedzialnych r ó l 6. N ajlepszą form ą pracy, która przyczynia się do rozw oju społecznego, jest, zdaniem W. Soborskiego, sam orządność, k tóra polega na w spółdecydow aniu członka grupy o jej strukturze, celach i form ach działania, czyli na tw órczym, zaangażow anym uczestnictw ie w życiu społecznym g ru py. W zw iązku z zagadnieniem w ychow ania społecznego poprzez sam orządność, W. Soborski zw raca uw agę n a bardzo istotne i w ażne problem y. Zauw aża on m ianow icie, że w w ychow aniu społecznym najczęściej staw ia się cele grupy jako jedyne i najw ażniejsze, którym cele jednostkow e w inny być zawsze podporządkow ane. Tym czasem zapom ina się, że niekiedy cele jednostkow e są tak w ażne dla w łaściw ego funkcjonow ania grupy, iż w szyscy jej członkow ie w in ni się czynnie w łączyć w realizację celów jednostki. M ówiąc o w aru n k ach rozw oju społecznego uw aża się rów nież, że jednostka w inna się zawsze dostosowywać do wymogów grupy. W. Soborski słusznie zauważa, że byw ają takie sytuacje, w których przeciw staw ienie się danej jednostki jest rzeczą w skazaną i zalecaną, gdyż może pozytywnie w płynąć na stru k tu rę, cele i zadania grupy i. Ponadto W. Soborski postuluje, aby instytucje wychowawcze pam iętały, że dziecko w w ieku szkolnym pełni różne role, takie jak rola ucznia, syna, b rata, przyjaciela, które rów nież w aru n k u ją jego rozwój społeczny, a o poziomie jego rozw oju społecznego świadczy sposób, w jaki te role um ie ze sobą godzić. W skazane uw arunkow ania rozw oju społecznego w ym agają od w ychow aw cy w ielkiej elastyczności. W ychowawca nie może kierow ać się z góry p rzyjętym i schem atam i, ale w inien się sta ra ć w każdym poszczególnym w y p adku pomóc uczniom w znalezieniu najsłuszniejszego ro zw ią zan ia8. 3. F unkcje w ychow ania społecznego Z agadnieniem funkcji w ychow ania społecznego zajm uje się J. Materne w sw ym arty k u le zam ieszczonym w czasopiśm ie N auczyciel i W ychow a n ie. W ychowanie, zdaniem autora, w inno spełniać cztery zasadnicze funkcje społeczne. Pierw sza z nich, fu nk cja kom unikacyjna, w ynika z potrzeby u trzym y w a nia ciągłości życia społecznego. Należy zatem dokładać starań, aby każde nowe pokolenie naw iązyw ało k ontakt z k u ltu rą zastaną, przejm ow ało ją i kontynuow ało, a następnie przekazyw ało następnem u pokoleniu. F unkcja adaptacyjna w iąże się z koniecznością w łączenia poszczególnych jednostek do realizacji zadań z różnych dziedzin życia. F un k cja ta jest o ty le bardzo w ażna, że w łaśnie od przystosow ania poszczególnych osób do p ełnienia ról i rozw iązyw ania aktualnych sytuacji społecznych zależy jakość bytu społecznego. K olejna funkcja, rekonstrukcyjna, polega na przekształcaniu istniejących w arunków stosow nie do ak tu aln y ch potrzeb społecznych. \ O statnia w reszcie funkcja, społeczna, w yraża się w trosce o rozw ój osobowy jednostek, który to rozwój stanow i istotny w arunek powodzenia w życiu społecznym, a zarazem szczęścia poszczególnych o só b 9. Ciekawe 6 W. Soborski, Rozw ój społeczny m łodzieży a współczesna cyw ilizacja, art. cyt., W. Soborski, W ychow anie uspołeczniające, art. cyt., Tam że, SJ. Materne, F unkcje w ychow ania jako zjaw iska społeczne, N auczyciel i W ychow anie (1976) z. 6,

17 112 stosunkowo rozw ażania J. M aterne na tem at funkcji w ychow ania społecznego, nie znalazły oddźw ięku u innych autorów piszących na łam ach analizow anych czasopism pedagogicznych. 4. Sposoby kierowania życiem społecznym wychowanków W ychowanie społeczne zakłada troskę o w ykonanie zadań i kontakty interpersonalne, pow stające w toku realizacji zadań, czyli kierow anie życiem społecznym. K iero w an ie. to polega przede w szystkim na zapew nieniu w a runków niezbędnych do kształtow ania w spólnoty w danej grupie, a także na zapew nieniu każdem u uczniow i rów nych szans udziału w życiu w spólnoty. Jest rzeczą szczególnie w ażną, aby szkoła podejm ow ała tru d k iero w ania życiem społecznym uczniów, gdyż życie społeczne w szkole stanowi te re n inicjacji w sytuacje istotne dla rozw oju społecznego. W łaśnie w społecznym życiu szkoły uczeń przygotow uje się do uczestnictw a w życiu dorosłego społeczeństwa. D oświadczenia w yniesione ze szkoły determ inują w pew nym stopniu sposób realizacji kon tak tów ucznia w p rzyszło ści10. M iędzy innym i n a łam ach czasopism a Życie Szkoły porusza się p ro blem kształtow ania więzi koleżeńsko-przyjacielskich poprzez w spólną pracę i życie tow arzyskie. B. Gawlina tw ierdzi, że najskuteczniejszą m etodą prow adzącą do wzbogacenia stosunków społecznych w śród uczniów jest staw ianie przed nim i różnorodnych zadań do zespołowego w ykonyw ania. Podczas w ykonyw ania takich zadań uczniowie m ają okazję do w ym iany dośw iadczeń i głębszego poznania siebie naw zajem. Na gruncie kontaktów zw iązanych ze w spólnym w ykonyw aniem zadań, w ytw arza się jakościowo wyższy poziom stosunków koleżeńskich, którego nie można osiągnąć w pow ierzchow nych i biernych, chociaż popraw nych k o ntak tach rów ieśniczych w. Z. Zgorzelak zw raca uw agę na znaczenie życia tow arzyskiego dla kształtow ania więzi społecznych w klasie. W ypowiedź sw ą opiera na w y nikach ek sperym entu zastosow anego w jednej ze szkół w arszaw skich, a dotyczącego obchodzenia im ienin uczniów. W naw iązaniu do obiadów czw artkow ych króla S tanisław a Poniatow skiego, w każdy pierw szy czw artek m iesiąca obchodzono w tej szkole im ieniny uczniów, których św ięta patronalne przypadały w danym miesiącu. Na program takiego spotkania im ieninowego składały się w spólne życzenia, w ręczenie solenizantom upom inków w fo r m ie książek lub album ów zakupionych przez klasę, konkurs n a n ajp ięk n iejszy bukiet spośród przygotow anych dla solenizantów, losowanie bukietów przez solenizantów oraz taniec kw iatów w ykonany przez solenizantów z w y losow anym bukietem w ręku. Im preza ta kończyła się w spólną zabaw ą i odśpiew aniem pieśni klasy. Im ieniny klasy, zdaniem Z. Zgorzelak, zorganizow ane w opisany powyżej sposób przyczyniały się do podnoszenia znaczenia przynależności do grupy, dostarczały pozytyw nych przeżyć społecznych. Mogą więc posłużyć jako przykład tw orzenia w ięzi koleżeńskich pom iędzy członkam i klasy!2. A. W iniarska zw raca uw agę na potrzebę k ontaktu em ocjonalnego i stw ierdza, że jest on w ażnym m echanizm em rzutującym na współżycie pom iędzy ludźmi. Dziecko dla praw idłow ego rozw oju społecznego oprócz k ontaktu uczuciowego, który zapew niają m u dorośli, potrzebuje bliskich k ontaktów z rów ieśnikam i. Dzieci cieszące się takim i k o n tak tam i w ykazują 10 Z. S u ł e k-b orzyszkowska, Kierow anie życiem intelektualnym i społecznym w szkole. Z cyklu: zakres w ychow aw czego kierow ania, Życie Szkoły 34(1976) z. 9, B. Gawlina, Jak wzbogacać tr.ećć stosunków koleżeńskich w klasie?, Życie Szkoły 31(1976) z. 9, 7.., 12 Z. Zgorzelak, K ształtow anie w ięzi w klasie na płaszczyźnie życia tow arzyskiego, Życie Szkoły 32(1977) z. 10,

18 113 duży stopień przystosow ania społecznego i są zdolne do w ypełniania w ielu zadań społecznych. N atom iast dzieci o negatyw nych stosunkach uczuciowych, charakteryzują się w adliw ym i postaw am i wobec innych i sam e są ujem nie oceniane przez sw ych kolegów 4S. H. Gutowska zw raca jeszcze uw agę na znaczenie wiedzy w w y chow aniu społecznym. M ówiąc o wiedzy, nie m yśli ona o ogólnych in fo r m acjach na tem at św iata społecznego i życia ludzi, ale o takiej wiedzy, któ ra jest podstaw ą w y rażan ia oceny i form ułow ania odpow iedzi na p y ta nia: jak należy postępow ać i jak się zachować w danej sytuacji, czyli po prostu jakim być? 44 N ależy przy tym, m ówi au tork a, stopniow o p rzysw a jać dziecku wiedzę. T rzeba n ajp ierw wychodzić od sp raw najbliższych dziecku i najbardziej m u. znanych, od rówieśników, ich życia i obowiązków, a następnie w m iarę dojrzew ania poszerzać zakres zainteresow ań społecznych d zieck a K ształtow anie postaw społecznych Zagadnienie postaw społecznych znalazło szczególne m iejsce na łam ach om aw ianych czasopism. S tru k tu ra psychologiczna postaw społecznych o bejm uje cztery podstaw ow e kategorie: poznawcze, em ocjonalne, m otyw acyjne i działaniow e 46. Dziecko w m łodszym w ieku szkolnym pozostaje w okresie tzw. heteronom ii rozw oju m oralnego i skłonne jest do podporządkow ania się norm om uznaw anym w jego społecznym otoczeniu, zwłaszcza gdy są n a ogół p rzestrzegane. Nie odczuwa potrzeby w łasnego udziału w decydow aniu o treści tych norm ani też głębszego uzasadnienia ich celowości, jednak zdolne jest do zrozum ienia w artości przestrzegania uznaw anych norm postęp o w an ia47. Na tym etapie rozw ojow ym w ydaje się szczególnie aktualnym zagadnienie stym ulacji rozw oju postaw społecznych, które om awia w sw ym artykule J. Chmielewska. Na początku au to rk a stw ierdza, że istnieją w ew nętrzne i zew nętrzne regulatory zachow ań społecznych. W ew nętrznym i regulatoram i zachow ania człowieka są jego stru k tu ry poznawcze, czyli przeszłe dośw iadczenia zdobyte dzięki uczeniu się, m yśleniu i działaniu. P odstaw ą regulacji zew nętrznej n atom iast są inform acje, które człowiek ak tu aln ie odbiera od otoczenia f i zycznego i społecznego. W otoczeniu społecznym szkoły m ożna w yróżnić k a tegorie przedm iotow o znaczące, które w sposób szczególny w pływ ają na zachow anie człowieka. N ależą do nich: zadania i role społeczne, koledzy-rów ieśnicy, wychowawcy, a także w łasna osoba. W obec w ym ienionych wyżej obiektów, wychow aw ca może kształtow ać społeczne postaw y uczniów. Przez kształtow anie postaw J. Chm ielewska rozum ie w szelkie świadome i celowe dokonyw anie zm ian w postaw ach, polegające na w zm ocnieniu i m o dyfikacji oraz, zwłaszcza u dzieci najm łodszych, na tw orzeniu zupełnie n o wych postaw. 13 A. Winiarska, A tm osfera em ocjonalna dziecka w grupie rów ieśniczej czynnikiem kształtującym postaw y wobec innych ludzi, Życie Szkoły 33(197-8) z. 12, 8 9- i H. Gutowska, Cele, treści i m etody w ychow ania społeczno-m oralnego klas I III dziesięcioletniej szkoły średniej. Życie Szkoły 33(1978) z. 9, Tam że, K. Zielińska, C. Jankowski, P ostaw y społeczne dzieci w m łodszym w ieku szkolnym jako cel zabiegów w ychow aw czych, Życie Szkoły 33(1978) z. 3, Tam że, Collectanea Theologica

19 114 Szczególną szansę stym ulow ania rozw oju postaw zaw ierają sytuacje trudne, gdyż w toku rozw iązyw ania problem ów uczniowie są zm uszeni do przetw arzania posiadanych w iadom ości i w ytw arzania nowych. Ponadto sytuacje trudne rodzą w spólne nastaw ienie na osiągnięcie w yniku, które jest funkcją w artości celu i praw dopodobieństw a jego realizacji. Szkoła może w tak ich sytuacjach podnosić poziom asp iracji uczniów i w yrabiać um iejętność samooceny. D ziałanie powyższych m echanizm ów potęguje praca w zespołach uczniow skich 1S. J. Chmielewska za S. Słomkiewicz stw ierdza, że chęć zdobycia uznania społecznego w grupie może stać się w ażnym motywem k ształtow ania postaw społecznych. Szkoła, organizując pracę zespołową uczniów, m a wiele możliwości w dziedzinie kształtow ania postaw pod w a ru n kiem, że nie będzie stw arzać sytuacji wym uszonych i odgórnie narzuconych, gdyż w takich sytuacjach uczniowie reagują przekorą i zajm ują postaw y przeciw ne do oczekiw anych 19. W dalszym toku swych rozw ażań J. Chm ielewska om aw ia m e tody pracy z uczniam i, które w sposób szczególny oddziałują na postaw y społeczne uczniów. W śród tych m etod na pierw szym m iejscu w ym ienia m etody oparte na działaniu p raktycznym w raz z tow arzyszącym i im przeżyciam i em ocjonalnym i. A utorka om awianego arty k u łu podkreśla rów nież znaczenie dyskusji, ale najw iększą skuteczność przypisuje pracy zespołowej. Za W. Okoniem m ówi ona, że um iejętności zgodnego w spółdziałania nie zdobędzie uczeń poprzez w yuczenie się sloganów na tem at współżycia ludzi, może ją natom iast posiąść tylko przez realizację zadań w ym agających w szechstronnej w spółpracy i w spółdziałania 20. Aby poszczególne grupy mogły osiągnąć zam ierzone cele, w inny spełniać szereg w arunków, które J. Chmielewska w ylicza: w inny mieć na w pół fo rm alną stru k tu rę, to znaczy w inny być tw orzone na zasadzie doboru (elem ent nieform alny), a równocześnie w inny charakteryzow ać się w zględnie w yrów nanym poziomem, o co pow inien zadbać w ychow aw ca (elem ent form alny); grupy nie pow inny być zbyt w ielkie ani zbyt m ałe n ajlepiej 4 5 osobowe; skład grup w inien być stały w ciągu roku, n ato m iast grupow i pow inni się zm ieniać, aby w szyscy uczniow ie mogli tę fu n kcję pełnić; grupy w inny mieć charakter dydaktyczno-w ychow aw czy i nie ograniczać swej działalności tylko do pobytu w szkole; prace dydaktyczne grup mogą być w ykonyw ane rów nym fro n tem, natom iast zadania w ychow aw cze w inny być zróżnicow ane w zależności od organizacji pracy i potrzeb; praca grup w inna być dyskretnie kierow ana przez dem okratycznego w ychow aw cę, gdyż oddziaływ ania oparte na zasadzie w spó łp artnerstw a m a ją najw iększy w pływ w ychow aw czy 21. Po om ów ieniu zagadnienia kształtow ania postaw społecznych zaprezentu jem y rodzaje postaw, które na łam ach om aw ianych czasopism są ujm ow a n e jako cele w ychow ania społecznego w szkole podstaw ow ej. 6. Rodzaje kształtow anych postaw społecznych W spółczesny system szkoły zw raca uw agę przede w szystkim n a rozw ijanie postaw y kolektyw izm u, która przejaw ia się w podatności na polecenia wychodzące od kolegów, um iejętności podejm ow ania działań zespołowych, planow ania w spólnej pracy i kierow ania jej w ykonaniem oraz na rozum ie- 18 J. Chmielewska, M ożliwości stym ulacji rozw oju postaw społecznych uczniów w procesie dyd aktyczn o-w ych o w a w czym szkoły, Ruch P edagogiczny 20(1978) Tam że, Tam że, Tam że,

20 115 n iu zasad regulujących życie danej g r u p y 22. P ostaw a kolektyw izm u kształtow ana od początku n au k i szkolnej, n ab iera szczególnego znaczenia w k la sach starszych, gdyż w tym okresie rozw ojow ym grupa stanow i szczególnie w ażny czynnik osobótw órczy 23. Obok postaw y kolektyw izm u, system w ychowawczy szkoły postuluje, aby od najm łodszych la t kształtow ać w uczniach postaw ę społecznej użyteczności, k tóra oznacza zachow anie rów now agi pom iędzy poziom em korzystania ze społecznych w artości a osobistym w kładem w dobro społeczne. Postaw a społecznej użyteczności w yraża się także poprzez ak tyw ny udział w p om nażaniu dóbr społecznych oraz pełne w ykorzystyw anie w łasnych możliwości i uzdolnień n a rzecz dobra społecznego u. K ształtow anie postaw y użyteczności społecznej w starszym w ieku szkolnym zm ierza nie tylko do tego, aby uczeń był użyteczny w ogóle, lecz aby p o trafił odnaleźć rodzaje i teren y pracy, w który ch będzie szczególnie użyteczny, oraz aby rozum iał w artość pracy i zdobył w rażliw ość n a wszelkie zaniedbania i m arnotraw stw o 2B. Dalszym celem w ychow ania społecznego jest kształtow anie postaw y gospodarności, k tó ra przejaw ia się w poszanow aniu w szelkich dóbr społecznych, czynnym opiekow aniu się tym i dobram i i ich obroną w w ypadku zagrożenia. oraz w takim użytkow aniu dóbr społecznych, aby nie zm niejszać praw a korzystania z nich innych ludzi. Postaw a gospodarności uzdalnia rów nież do korzystania z dóbr społecznych w sposób oszczędny i planow y 26. K olejną postaw ą kształtow aną w ram ach w ychow ania społecznego w system ie współczesnej szkoły, jest postaw a społecznego zdyscyplinow ania. Polega ona na św iadom ym podporządkow aniu się ogólnym przy jęty m zasadom, rzetelnym w yw iązyw aniu się z przydzielonych i podjętych obowiązków oraz na działaniu zm ierzającym do utrzym ania i doskonalenia istniejącej organizacji życia zbiorowego Rów nie w ażnym zadaniem jest kształtow anie i rozw ijanie postaw y społecznej odpowiedzialności. C echuje ją um iejętność w ykorzystania w szystkich osobistych możliwości dla ubogacenia życia społecznego, id en ty fik acja jed nostki ze społecznością jako całością, a także gotowość przyjm ow ania sk u t ków za osobiste działanie, jak i poczucie odpow iedzialności za efekty zorganizowanego działania społecznego2s. W m iarę rozw oju społecznego uczniowie w inni zdaw ać sobie spraw ę z tego, że zakres ich odpow iedzialności społecznej będzie stale w z ra sta ł29. Omówione pow yżej postaw y uw arunkow ane są postaw ą społecznej o tw artości, która, najogólniej rzecz biorąc, polega n a um iejętności współżycia i w spółdziałania z kolegam i. U m iejętność ta ułatw ia uczniom dostrzeganie innych, zrozum ienie ich potrzeb i oczekiwań oraz podejm ow anie konkretnych działań dla dobra in n y c h so. Postaw a społecznej otw artości jest szczególnie w ażna dla uczniów starszych klas podstaw ow ych, gdyż m łodzież w tym 22 I. S к i p o r-r у back а, К. Zielińska, P ostaw y społeczne dzieci w średnim w iek u szko ln ym jako cel oddziaływ ań w ychow aw czych, Życie Szkoły 34(1979) z. 1, I. Rybacka, K. Zielińska, Cele w ychow ania w zakresie społecznego rozw oju uczniów w starszym w ieku szkolnym, Życie Szkoły 35(1980) z. 7 8, I. S к i p o r-r ybaćka, K. Zielińska, art. cyt., I. Rybacka, K. Zielińska, art. cyt., I. S к ip o r-r y b а с к а, К. Zielińska, art. cyt., Tam że, Tam że, I. Rybacka, K. Zielińska, art. cyt., I. S к i p o r-r ybacka, K. Zielińska, art. cyt., 20. I»

21 116 okresie z jednej strony tęskni za przyjaźnią, a z drugiej przejaw ia w yraźną tendencję do iz o lac ji31. Z postaw ą społecznej otw artości w sposób ścisły zw iązana jest postaw a społecznego zaangażow ania, k tóra polega na w łączeniu się w życie zespołu, w życie klasy i szerszego środow iska. Postaw a społecznego zaangażow ania uzdalnia ponadto do w łączenia się w rozw iązyw anie w szelkich problem ów środow iskow ych i skutecznego przeciw staw iania się z łu 32. T. M aciejewska i C. Jankowski, mówiąc o celach w ychow ania w zakresie przygotow ania uczniów do współżycia m iędzyjednostkow e- go, zw racają uw agę n a in ne jeszcze postaw y interpersonalne. N a pierw szym m iejscu staw iają oni postaw ę poszanow ania godności in nego człowieka, k tóra polega na odnoszeniu się z szacunkiem do w szystkich ludzi oraz n a w rażliw ości wobec zachow ań św iadczących o lekcew ażeniu i pogardzie dla swoich rów ieśników. P ostaw a poszanow ania godności ludzkiej w yraża się rów nież w uzdolnieniu do solidaryzow ania się z osobami, których godność jest poniżona, w w yrażaniu protestu wobec takich sytuacji oraz św iadczeniu k o n k retnej pomocy osobom lekcew ażonym i pogardzanym S3, Z postaw y poszanow ania godności człowieka w ynikają inne postawy, określające bardziej szczegółowo zasady w spółżycia społecznego. Do tak ich postaw należy postaw a poszanow ania cudzego zdrow ia i życia, k tóra w yraża się we w rażliw ości na sytuacje o neg aty w n y ch. n astępstw ach dla zdrow ia psychicznego i fizycznego34, oraz postaw a tolerancji, k tó rej przedm iotem są potrzeby innych ludzi, dotyczące szacunku dla p rzekonań, przyzw yczajeń i upodobań 3S. D alszą postaw ą ułatw iającą współżycie m iędzyjednostkow e jest postaw a opiekuńczości, k tó ra kieru je uw agę dziecka na innych ludzi, zwłaszcza na tych, którzy potrzebują pom ocy36. Skuteczne niesienie pomocy ułatw ia też postaw a w spółodczuw ania, k tó rej głów nym przejaw em jest dostrzeganie cudzych stanów psychicznych, przyjem nych i przykrych, oraz zdolność do em patii, czyli do identyfikow ania się z drugą o so b ą37. W ażną rolę w w ychow aniu społecznym przypisują w ym ienieni wyżej autorzy rów nież postaw ie lojalności, k tóra w yraża się w dotrzym yw aniu zobow iązań i przyrzeczeń, przyznaw aniu się do niedociągnięć i zaniedbań, w zachow yw aniu tajem nicy, un ik an iu obm ów oraz w dochow yw aniu w ie r ności p rzy jacielsk iej33. W zakresie celów w ychow ania społecznego w chodzą jeszcze inne p ostawy, których autorzy bliżej nie om aw iają, jak np. postaw a rzetelności i uczciwości w przekazyw aniu inform acji, postaw a poszanow ania w łasności d ru giego człowieka, postaw a poszanow ania autonom ii drugiego człowieka oraz postaw a uzdalniająca do naw iązyw ania w ięzi koleżeń sk o-p rzyjacielskich39. G. Dąbczyk zw raca nadto uwagę, że postaw y interpersonalne w cho- 81 I. Rybacka, K. Zielińska, art. cyt., Π. 32 I. Skipor-Rybacka,, K. Zielińska, art. cyt., 20 oraz I. R y backa, K. Zielińska, art. cyt., C. Jankowski, T. Maciejewska, Cele w ychow ania dzieci w średnim w iek u szko ln ym do w spółżycia m iędzyjednostkow ego, Życie Szkoły 34(1079) z. 7/8, Tam że, Tamże. 36 T. Maciejewska, C. Jankowski, Cele w ychow ania w za kresie przygotow ania dziecka do współżycia m iędzyjednostkow ego, Życie Szkoły 33(1978) z. 4, Tam że, C. Jankowski, T. Maciejewska, art. cyt., Tamże,

22 117 dzące w zakres w ychow ania społecznego w yw ierają pozytyw ny w pływ na zachow anie się uczniów w grupie. Im bardziej uczniow ie są w rażliw i, tro s kliw i, uczynni, otw arci i ofiarni wobec innych, czyli im w wyższym stopniu rozw inęli w sobie postaw ę opiekuńczości, tym wyższa jest norm atyw ność grupy. Podobny w pływ w yw iera postaw a to lerancji i rzetelności w p rzek a zyw aniu in fo rm a c ji40. G. D ą b с z у к ograniczył swoje obserw acje do trzech z w ym ienionych wyżej postaw społecznych. W ydaje się jednak, że analiza w pływ u każdej postaw y społecznej n a zachow anie uczniów w g ru pie doprow adziłaby nas do podobnych w yników. 7. W drażanie do podejm ow ania ról społecznych Z agadnieniem w d rażania uczniów do podejm ow ania i p ełnienia ró l społecznych zajm uje się szczególnie M. D u d z i к o w a. W w ychow aniu społecznym zdaniem M. Dudzikowej chodzi zawsze o to, aby jednostka zachow yw ała się zgodnie z w ym aganiam i roli nie dlatego, że spotyka się z oceną i sankcjam i zew nętrznym i dokonyw anym i przez otoczenie, ale dlatego, że zm usza ją do takiego postępow ania nakaz w ew nętrzny. W ychow a nie społeczne w inno więc zm ierzać do zinternalizow ania przez w ychow anków w ym agań roli, czyli do uw ew nętrznienia w artości, kształtow ania postaw i przekonań. W zw iązku z powyższym M. Dudzikowa w ysuw a w niosek o dialektycznej współzależności pomiędzy postaw am i a rolam i społecznymi. T rw ała m otyw acja p ełnienia roli społecznej to nic innego jak określona postaw a wobec tej roli. Postaw y w łaśnie w yznaczają, do podjęcia jakich ról dany uczeń jest przysposobiony, a jednocześnie w toku ról k ształtu ją się nowe postaw y 41. W drażanie w ychow anków w pełnienie odpow iednich ról w ym aga pew nych etapów przygotowawczych. Przede w szystkim trzeba zapoznać ucznia z w yobrażeniem, jak pow inien się zachować jako nosiciel określonej roli społecznej. Chodzi w ięc o zapoznanie go z określonym i ideam i i w arto ściam i danej roli. N astępnie uczeń w inien stw ierdzić, czy jego osobiste w yobrażenie o d a nej roli nie jest sprzeczne z w ym aganiam i grupy społecznej, dotyczącym i jego zachow ania. Po dokonaniu pozytyw nej w eryfikacji oczekiwań grupy ż dośw iadczeniam i osobistymi, uczeń pow inien w ypełniać sw oją rolę bez w zględu n a stopień nacisku społecznego, ale pod w pływ em m otyw ów w e w nętrznych, płynących z uznanych w artości i ich u w ew n ętrz n ien ia42 Przy podejm ow aniu roli w ychow anek m usi zdobyć osobiste przekonanie zarówno co do w artości proponow anej m u roli, jak i możliwości jej realizacji. Ponadto M., Dudzikowa zw raca uw agę na fakt, że zapew nienie przez wychow aw ców przyjem nych doświadczeń w pełnieniu roli oraz budzenie w ew nętrznego zadow olenia z jej realizacji jest jednym z podstaw ow ych w arun k ów efektyw ności pełnienia r o li4s. L. Zięba porusza jeszcze pew ne specyficzne aspekty zw iązane z podejm ow aniem i pełnieniem ról społecznych. Uważa on m ianowicie, że jeśli w ychow aw ca chce podnieść pozycję ucznia w szkole, może to uczynić poprzez w prow adzenie go w pełnienie atrak cy jn y ch ról społecznych, a rów nocześnie w ażnych ze w zględu na cele klasy lub grupy nieform alnej. P ra widłowe pełnienie ró l przyczynia się z pew nością do poszerzenia kontaktów 40 G. D ą b с z у к, W pływ postaw interpersonalnych na zachowanie się uczniów w grupie społecznej, Ruch Pedagogiczny 22(1980) M. Dudzikowa, Uczenie się ról społecznych przez m łodzież, cz. I, Życie Szkoły 31(1976) z. 11, M. Dudzikowa, Uczenie się ról społecznych przez m łodzież, cz. II, Życie Szkoły, 31(1976) z. 11, Tam że,