Jacek Rodzinka, Tomasz Skica. Diagnoza systemu ubezpieczeniowego w Polsce dwie dekady po reformach

Transkrypt

1 Jacek Rodzinka, Tomasz Skica Diagnoza systemu ubezpieczeniowego w Polsce dwie dekady po reformach

2 Autorzy: Barbara Dębicka Małgorzata Leśniowska-Gontarz Elżbieta Ociepa-Kicińska Karolina Palimąka Joanna Podgórska Jacek Rodzinka Joanna Rutecka-Góra Tomasz Skica Rafał Więcek Recenzent: prof. nadzw. dr hab. Andrzej Cwynar Skład i łamanie Jacek Rodzinka Okładka: designed by Katemangostar - Freepik.com ISBN Wydawca: Polskie Stowarzyszenie Ubezpieczenia Społecznego Oddział Południowo-Wschodni z siedzibą w Jaśle Jasło

3 Spis treści Tytułem wstępu... 4 Wstęp... 6 Świadomość emerytalna Polaków w świetle badań... 8 Wysokość emerytur z nowego systemu emerytalnego a akceptacja społeczna dla wprowadzonych zmian Świadomość emerytalna Polaków, jako determinanta zachowań na rynku II filaru systemu emerytalnego w Polsce Emerytura powszechna rozważania na płaszczyźnie ubezpieczeniowej i świadczeniowej Rozwój i znaczenie trzeciego filara emerytalnego na przestrzeni ostatnich lat Wpływ systemu emerytalnego na finanse publiczne Praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w aspekcie świadczeniowym i ubezpieczeniowym Renta szkoleniowa jako jedno ze świadczeń pieniężnych przysługujących w ramach ubezpieczenia społecznego Świadczenie usług zdrowotnych na przykładzie woj. podkarpackiego - kierunki i tendencje Znaczenie dobrowolnych ubezpieczeń zdrowotnych w systemie ochrony zdrowia w Polsce w obliczu rosnącego zapotrzebowania na świadczenia zdrowotne

4 Tytułem wstępu W dniu 5 września 1984 roku zawiązany został komitet założycielski Polskiego Stowarzyszenia Ubezpieczenia Społecznego (PSUS). W jego skład weszli wybitni przedstawiciele świata nauki oraz praktyki ubezpieczeniowej. Powołane do życia forum zaczęło zrzeszać ludzi, zajmujących się, na co dzień ekonomią, prawem, medycyną, a także innymi dziedzinami wiedzy. Połączyła ich wspólna fascynacja systemem zabezpieczenia społecznego w Polsce i troska o wspólne dobro. Emanacją obszarów aktywności PSUS stały się jego cele statutowe obejmujące: rozwijanie i popularyzowanie idei ubezpieczenia społecznego, doskonalenie systemu ubezpieczenia społecznego przez stymulowanie i wspieranie badań i kontaktów przedstawicieli nauki i praktyki ubezpieczenia społecznego, podnoszenie rangi problematyki ubezpieczenia społecznego w działalności naukowej i dydaktycznej, popularyzowanie wiedzy z dziedziny ubezpieczenia społecznego. Powyższe cele realizowane są poprzez organizowanie konferencji, odczytów, konsultacji i szkoleń o tematyce związanej z ubezpieczeniem społecznym, a także inicjowanie badań oraz współudział w prowadzeniu działalności naukowej przez specjalistów z różnych dziedzin dotykających problematyki ubezpieczenia społecznego. Nie bez znaczenia pozostaje również podnoszenie kompetencji w zakresie ubezpieczenia i zabezpieczenia społecznego, jak również współpraca z innymi stowarzyszeniami oraz organizacjami społecznymi nawiązującymi tematycznie do działalności statutowej PSUS. Polskie Stowarzyszenie Ubezpieczenia Społecznego realizuje powyższe zadania za sprawą aktywności zarządu głównego, a także kilkunastu oddziałów terenowych. Jednym z najmłodszych jest powołany do życia w styczniu 2008 roku Oddział Południowo-Wschodni z siedzibą w Jaśle. Podstawowym przejawem jego aktywności jest organizacja seminariów naukowych, w trakcie, których podejmowane i analizowane są problemy związane z szeroko pojętym funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych. W zorganizowanych dotychczas seminariach brali udział zarówno członkowie PSUS, jak i prelegenci zewnętrzni reprezentujący ośrodki akademickie, instytucje gospodarcze, stowarzyszenia i fundacje. Swoisty mariaż nauki i praktyki gospodarczej w połączeniu z otoczeniem instytucjonalnym stanowił wartościowy przyczynek do krzewienia wiedzy i świadomości ubezpieczeniowej zarówno wśród bezpośrednich, jak i pośrednich odbiorców seminariów. Do chwili obecnej oddział Południowo-Wschodni PSUS w Jaśle zorganizował pięć seminariów naukowych o następujących tematach wiodących: 1. Świadomość emerytalna Polaków oraz sposoby jej kształtowania. Część I. W dniach czerwca 2011 r., Polańczyk; 2. Świadomość emerytalna Polaków oraz sposoby jej kształtowania. Część II. W dniach listopada 2011 r., Zwierzyniec; 3. Aktualne problemy ubezpieczeń społecznych. W dniach stycznia 2014 r., Cisna; 4. Aktualne problemy i wyzwania w ochronie zdrowia. W dniach listopad 2015 r., Susiec; 5. Emerytura dylemat nierozwiązany? Diagnoza i kierunki ewolucji systemu emerytalnego. W dniach maja 2017 r., Kielnarowa. 4

5 Każde seminarium uświetniało swoimi prelekcjami, co najmniej kilku prelegentów. Integralną częścią każdego wydarzenia naukowego były toczone dyskusje, których celem było rozwinięcie prezentowanych tematów oraz przybliżenie podstawowych zagadnień mogących być przydatnymi nie tylko członkom stowarzyszenia, ale również społeczności naszego kraju. Spuścizną każdego seminarium były opracowania naukowe, które postanowiono zebrać i opublikować w formie recenzowanej monografii. Nie wszyscy prelegenci zdecydowali się na przelanie na papier swoich wystąpień. Niemniej jednak zebrany w niniejszym opracowaniu materiał wystarczył na stworzenie zbioru spójnych merytorycznie tekstów naukowych, który macie właśnie Państwo w swoich rękach. Żywimy głęboką nadzieję, że okażą się one dla Państwa ciekawe i pouczające, a powstałe po jej lekturze pytania skłonią Państwa do szukania odpowiedzi na nie w kolejnych wydawnictwach PSUS. Redaktorzy wydania 5

6 Wstęp Rok 1999 był dla Polski przełomowy. Wprowadzone zostały cztery reformy, wprowadzające fundamentalne zmiany w administracji terytorialnej, systemie oświaty, ubezpieczeniach społecznych oraz służbie zdrowia. Od wprowadzenia tych zmian minęło już dwie dekady, więc warto przyjrzeć się ewolucji oraz skutkom, jakie miały one dla gospodarki i społeczeństwa. Jako, że nie sposób objąć percepcją całości zmian, autorzy niniejszej publikacji skupili się tylko na dwóch ostatnich obszarach dotyczących ubezpieczeń społecznych oraz ochronie zdrowia. Wprowadzając reformę emerytalną rządzący i instytucje finansowe za nią odpowiedzialne obiecywały Polakom spokojne i bezpieczne życie na starość. Podstawowe założenia reformy podawane do publicznej wiadomości mówiły o zapewnieniu jak najwyższego, możliwego poziomu świadczeń przyszłym pokoleniom, świadczeń chronionych przed inflacją, adekwatnych do wcześniej uzyskiwanych zasobów, mówiono o tym, że emerytura ma dawać poczucie bezpieczeństwa, będzie zależała od wysokości opłaconych przez pracownika składek i długości czasu pracy. Wskazywano na zróżnicowanie źródeł emerytur. Niebagatelne znaczenie miało również ożywienie rynku kapitałowego dzięki przekazaniu części składki emerytalnej do kapitałowej części systemu emerytalnego. Ten sielankowy obraz został przyćmiony przez najnowsze badania dotyczące wysokości przyszłych świadczeń. Symulacje pokazują, iż świadczenia emerytalne pochodzące z dwóch pierwszych filarów nie pozwolą na to, co obiecywano Polakom w reklamach emitowanych w 1999 roku. Reklamy ukazywały emerytów spokojnych o swoją finansową przyszłość. Zaistniały w międzyczasie kryzys na rynkach finansowych oraz problemy budżetu państwa wpłynęły na konieczność przeformułowania celów, jakie stawiano przed wprowadzeniem reformy. Coraz częściej do opinii publicznej docierają informacje o niskich świadczeniach, jakie Polacy dostaną po przejściu na emeryturę, o kłopotach z finansowaniem w części emerytalnej Funduszu Ubezpieczeń Społecznych administrowanego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, czy też słabej efektywności inwestycyjnej Otwartych Funduszy Emerytalnych. Polakom obiecywano bardzo wiele w związku ze zmianą systemu emerytalnego, jednakże powoli, acz systematycznie wcześniejszy pozytywny obraz jest deprecjonowany. W związku z powyższym wydaje się, że warto wskazać, jakie emocje dotyczące systemu emerytalnego panują w Polsce, jak Polacy oceniają funkcjonowanie zreformowanego systemu emerytalnego blisko dwie dekady od jej wprowadzenia? I właśnie ocenie świadomości emerytalnej poświęcona została pierwsza część niniejszego opracowania, w której przedstawiono wyniki badań świadczących o opiniach i nastrojach Polaków. Wskazano tam na opinie naszych rodaków dotyczące wysokości przyszłego świadczenia emerytalnego, akceptację dla pomysłu podniesienia wieku emerytalnego, jak też poparcie społeczne dla różnych metod finansowania systemu emerytalnego. Duży nacisk położono również na analizę funkcjonowania II filara nowego systemu emerytalnego ze szczególnym uwzględnieniem zachowań uczestników tej części systemu emerytalnego. Wskazano na postępowanie członków Otwartych Funduszy Emerytalnych - jakie OFE wybierają i co nimi powoduje. W tej części monografii skupiono się na analizie świadomości ubezpieczeniowej Polaków. W przypadku ubezpieczeń, a zwłaszcza ubezpieczeń emerytalnych zdawanie sobie sprawy z tego, że istnieją, funkcjonują oraz poznanie przynajmniej podstawowych norm prawnych, według których działają to fundamentalna kwestia w życiu każdego dorosłego obywatela. 6

7 Wysokość emerytury może w dużej części zależeć od indywidualnej zapobiegliwości polskich obywateli. Nowy system emerytalny daje Polakom możliwość dodatkowego oszczędzania na starość, jest to niezmiernie ważne zagadnienie stąd też jeden z rozdziałów został poświęcony rozwojowi III filara systemu ubezpieczeń społecznych. Artykuł 2 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U poz. 1778), stanowi, iż wypłacalność świadczeń z tytułu ubezpieczeń społecznych gwarantowana jest przez państwo. O tym jak wielki wpływ wywiera ten fakt na finanse publiczne traktuje kolejny z rozdziałów monografii. Przepisy regulujące sferę ubezpieczeń społecznych znajdują się w tak dużej liczbie aktów prawnych, że dokładne zgłębienie ich wszystkich wydaje się wręcz niemożliwe. Jednakże znajomość przynajmniej podstawowych zagadnień dotyczących ubezpieczeń społecznych pozostaje rzeczą niezbędną. Bez tej wiedzy trudno poruszać się w dzisiejszej rzeczywistości. I właśnie tym zagadnieniom poświęcone zostały trzy rozdziały niniejszego opracowania, których autorami są praktycy, pracownicy Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, którzy na co dzień stykają się z tego typu problemami. Rozdziały te mają za zadanie przybliżyć czytelnikom rozwiązania prawne zapisane w polskim ustawodawstwie dedykowane systemowi zabezpieczenia społecznego. Głównym celem wprowadzenia ubezpieczenia zdrowotnego jest zapewnienie członkom społeczeństwa dostępu do świadczeń zdrowotnych. Ubezpieczenia te posiadają wiele cech ubezpieczeń społecznych dodatkowo składkę z tytułu tego typu ubezpieczenia przelewana jest do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Powyższe cechy spowodowały, że również i tymi ubezpieczeniami autorzy ostatnich dwóch rozdziałów niniejszej monografii chcieli zainteresować czytelników. Autorzy poszczególnych rozdziałów oraz redaktorzy niniejszego opracowania wyrażają nadzieję, iż treści poszczególnych rozdziałów przybliżą czytelnikom skomplikowaną specyfikę ubezpieczeń społecznych i staną się inspiracją do poznawania i zgłębiania zagadnień przedstawionych w kolejnych rozdziałach niniejszej monografii. 7

8 Elżbieta Ociepa-Kicińska, Jacek Rodzinka Świadomość emerytalna Polaków w świetle badań Wprowadzenie do ubezpieczeń Nie ma w literaturze definicji pojęcia ubezpieczeń, która zwięźle przedstawiałaby jego istotę i to w sposób zadowalający prawników, ekonomistów i ubezpieczeniowców. Działalność ubezpieczeniowa łączy w sobie wiele różnych elementów. Jej cele i zadania mogą być rozpatrywane z różnych punktów widzenia. Role i funkcje ubezpieczeń w różnych ustrojach społecznych są różne. Ujęcie tych wszystkich aspektów w jednej definicji jest niemożliwe, tym bardziej, że dobrze zbudowana definicja powinna być zwięzła i łatwo zrozumiała. Wynikiem tego jest istnienie wielu definicji ubezpieczeń, w których, w zależności od celu jakiemu ma służyć, są akcentowane, te lub inne charakterystyczne cechy działalności ubezpieczeniowej. Definicje formułowane są na podstawie różnych teorii ubezpieczeń i tak na przykład: teoria szkód i strat, teorii potrzeb majątkowych i interesu gospodarczego, teorii podmiotowej i przedmiotowej, teorii techniczno-ubezpieczeniowej itp. Słowo ubezpieczenie w języku polskim oznacza: urządzenie mające na celu ochronę przed czymś, zapobiegające czemuś 1. Jan Łazowski wybitny działacz ubezpieczeniowy okresu międzywojennego podaje definicję ubezpieczeń z prawnego punktu widzenia w następujący sposób: jest to powstający z mocy ustawy lub umowy stosunek prawny, w którym jedna osoba, wchodząca w podobne stosunki masowo, obowiązana jest do pokrycia przyszłych potrzeb majątkowych, wynikłych u drugiej osoby, na skutek odznaczających się pewną prawidłowością określonych zdarzeń losowych, druga zaś osoba lub za nią inna osoba obowiązana jest do pewnej za to opłaty 2. Ubezpieczenie jest zawsze stosunkiem prawnym. Wspomniany autor przedstawia także definicję ubezpieczeń w ujęciu gospodarczym. Jest to urządzenie gospodarcze, zapewniające pokrycie pewnych potrzeb majątkowych, wywołanych u pewnych jednostek przez odznaczające się pewną prawidłowością zdarzenia losowe, w drodze rozłożenia ciężaru tego pokrycia na wiele jednostek, którym te same zdarzenia losowe zagrażają 3. Autor kładzie tutaj nacisk na techniczno-finansowe aspekty ubezpieczeń pomijając ich ekonomicznospołeczną rolę. Na tę rolę zwraca uwagę Antoni Banasiński. Uważa on, iż ubezpieczenie jest multiregulatorem procesów rozwoju gospodarki narodowej zakłócanym przez zdarzenia losowe klęski żywiołowe i nieszczęśliwe wypadki. Koszt tej regulacji rozkłada się bezpośrednio lub pośrednio na z góry określone jednostki (prawne lub fizyczne) korzystające z tego regulatora 4. Organizację i realizację ubezpieczeń w praktyce nazywa się działalnością ubezpieczeniową, a korzystanie z ubezpieczeń określa się terminem ochrony ubezpieczeniowej. Jako synonim słowa ubezpieczenie używa się niekiedy słowa asekuracja, a zakład określa się jako asekurator. Gdyby człowiek mógł przewidzieć wszystkie okoliczności, poprzedzające i towarzyszące pewnym zdarzeniom oraz moment ich wystąpienia, bądź nie wystąpienia, byłby w stanie zapobiec niekorzystnym konsekwencjom lub je zminimalizować. Jednak związki przyczynowe występujące między poszczególnymi zdarzeniami, są w dużym stopniu nieznane, stąd te zdarzenia są nieoczekiwane 5. Trzęsienia ziemi, powodzie, susze, pożary, huragany, mrozy i wiele innych zdarzeń mogą wywołać straty ekonomiczne. Materialne ujemne następstwa tych zdarzeń decydować mogą o losie jednostek, jak i całych społeczności przez długie lata. Najczęściej, aby zminimalizować ujemne 1 Słownik języka polskiego, pod redakcją M. Szymczaka, t. III, Warszawa 1983 r., s Łazowski J., Wstęp do nauki o ubezpieczeniach., PZUW, Warszawa 1948, s Tamże s Banasiński A., Ubezpieczenia gospodarcze, Poltext, Warszawa 1993, s Łazowski J., op. cit. s. 7. 8

9 konsekwencje, mobilizowany jest cały potencjał gospodarczy państwa, środki budżetowe, środki instytucji finansowych i organizacji społecznych. W mikroskali kataklizm może dotknąć jedną osobę, rodzinę, czy przedsiębiorstwo. Szkody losowe muszą być kompensowane przede wszystkim z zasobów finansowych gromadzonych lub pozyskiwanych dzięki indywidualnej przezorności i zapobiegliwości tych podmiotów. Jednak bez względu na rozmiar szkód oraz liczbę dotkniętych nią podmiotów, potrzebna jest wyspecjalizowana instytucja, stworzona po to, aby dostarczyć środki finansowe na pokrycie szkód wynikłych w wyniku działania zdarzeń losowych. Formą pokrywania ujemnych następstw zdarzeń losowych, celowo powołaną do kompensowania szkód są ubezpieczenia 6. Na całym świecie w każdej chwili zawierana jest ogromna liczba umów ubezpieczeniowych, co świadczyć może o ogromnej roli jaką odgrywają ubezpieczenia we współczesnym społeczeństwie. Pojęcie ubezpieczenia społecznego Zabezpieczenie społeczne, w którego skład, wchodzą zarówno ubezpieczenia społeczne, pomoc społeczna, a także zaopatrzenie społeczne, to system świadczeń, do których obywatele mają prawo lub z których mają możliwość korzystać w wypadkach oraz na warunkach określonych w odpowiednich przepisach prawnych 7. System świadczeń zapewniający pracownikom, a także ich rodzinom pomoc, która pochodzi publicznych funduszów składkowych w razie choroby, czy też niezdolności do pracy, jak również starości lub śmierci nazywamy ubezpieczeniem społecznym 8. Ubezpieczenia społeczne są formą zabezpieczania się poszczególnych grup ludności od wystąpienia konkretnych rodzajów ryzyka życiowego (np. choroby, śmieci, kalectwa). Są one oparte na technice ubezpieczeniowej, która zakłada gromadzenie środków na określonych funduszach przez ludzi narażonych na wymienione rodzaje ryzyka. Ubezpieczenie społeczne jest jedną z technik zabezpieczenia społecznego rozumianego jako całokształt urządzeń publicznych chroniących przed niedostatkiem. Jest ono obok zaopatrzenia i opieki społecznej instrumentem polityki socjalnej państwa. Aby możliwe było funkcjonowanie systemu ubezpieczeń społecznych konieczne jest wprowadzenie i przestrzeganie przez aparat państwowy określonych norm prawnych (najczęściej bezwzględnie obowiązujących), za których pomocą państwo realizuje ideę solidarności społeczeństwa w dążeniu do zapewnienia godziwej egzystencji wszystkim, którzy zostali objęci ochroną ubezpieczeniową w trudnych okresach życia. W najczęściej występujących przypadkach wypłata świadczeń przysługująca w ramach systemu ubezpieczenia społecznego jest gwarantowana przez państwo 9. Ubezpieczenia społeczne są finansowane z funduszy celowych tworzonych z wpłacanych składek. Składki są płacone zarówno przez pracowników (ubezpieczonych), jak również przez pracodawców. Gromadzone środki stanowią nie tylko fundusz do wypłaty należnych, bieżących świadczeń, ale także na wypłatę przyszłych emerytur 10. Do zabezpieczenia społecznego ma prawo każdy obywatel w razie niezdolności do pracy, ze względu na chorobę, czy inwalidztwo, jak również po osiągnięciu wieku emerytalnego 11. Ochrona obywateli w życiowych sytuacjach jest realizowana przede wszystkim metodą ubezpieczeniową, a także w pewnym zakresie metodą zaopatrzeniową (metodą tą są chronione służby mundurowe, sędziowie, prokuratorzy, kombatanci oraz inwalidzi wojenni i wojskowi) oraz opiekuńczą (obecnie nosi nazwę pomocy społecznej i dotyczy każdego obywatela, którego dochód nie przekracza ustalonego przez ustawę kryterium dochodowego). 6 Łańcucki J., Podstawy finansów ubezpieczeń gospodarczych, PWN Warszawa 1996 r., s A. Rajkiewicz (red.) Polityka Społeczna, PWE, Warszawa 1979 r., s Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1982, s T. Zieliński, Ubezpieczenia społeczne pracowników, PWN, Warszawa - Kraków 1994, s T. Zieliński: dz. cyt., s Art. 67 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. 9

10 Świadczenia z ubezpieczenia społecznego maja na celu pokrycie szkody w zarobkach, która spowodowana jest zajściem danego rodzaju ryzyka, tj. określonej sytuacji życiowej, na wypadek której jest obowiązek opłacania składki. W nowym systemie ubezpieczeń społecznych w sposób normatywny została sformułowana zasada równego traktowania ubezpieczonych 12 oraz zasada gwarantowania przez państwo wypłacalności świadczeń z ubezpieczeń społecznych 13. Zasada równego traktowania dotyczy w szczególności: warunków objęcia sytemu ubezpieczeń społecznych, obowiązku opłacania i obliczania wysokości składek, obliczanie wysokości świadczeń, a także okresu wypłaty świadczeń i zachowania prawa do świadczeń. Z kolei zasada gwarantowania przez państwo wypłacalności świadczeń z ubezpieczeń społecznych oznacza, że w sytuacji gdyby zabrakło któremuś z rodzajów ubezpieczenia funduszy na wypłatę ubezpieczonym przysługujących świadczeń brak ten uzupełniony zostanie z budżetu państwa, ponieważ zapewnia to bezpieczeństwo socjalne. Z dniem zawarcia umowy o pracę w myśl zasady wzajemności świadczeń następuje powstanie prawa do określonych świadczeń. Rodzaje oraz wysokość tych świadczeń zostały ustalone w sposób jednakowy dla wszystkich ubezpieczonych, bądź są uzależnione od wysokości podstawy wymiaru składki i czasu jej opłacania 14. Najważniejsze problemy ubezpieczeniowe Polaków Omawiając najważniejsze problemy ubezpieczeniowe Polaków z uwagi na tematykę opracowania, uwaga zwrócona zostanie tylko i wyłącznie na ubezpieczenia osobowe, które gwarantują ochronę zdrowia, życia i zdolności do pracy człowieka. Omówione zostaną w pierwszej części opracowania trzy najważniejsze zdaniem autora zagadnienia: ryzyko ochrony zdrowia, ryzyko ochrony życia, ryzyko dożycia starości. Omówienia te zostaną potraktowane jako swoisty wstęp do zasadniczych zagadnień będących przedmiotem niniejszego opracowania. Problem zabezpieczenia zdrowia Gdy zapytać Polaków, gdzie najczęściej dochodzi do wypadków powodujących uszczerbek na zdrowiu w pierwszej kolejności podają wypadki komunikacyjne i nie ma się czemu dziwić. Po każdym długim weekendzie, czy w okresie poświątecznym w mediach ukazują się przekazy zawierające dokładne szokujące dane na temat wypadków na drodze. Oto przykład takiego komunikatu wydanego przez Komendę Główną Policji po długim majowym weekendzie 2011 r. Pięć dni majowego weekendu to w sumie 420 wypadków drogowych, w których zginęło 41 osób, a 547 zostało rannych. Gdyby nie brawura, a zdrowy rozsądek przeważał na jezdni, wielu z tych tragedii można by uniknąć. Policjanci zatrzymali 2268 nietrzeźwych kierujących, w tym 1095 rowerzystów, którzy jechali będąc po alkoholu. 15 Wiele miejsca w massmediach poświęca się tematowi wypadków przy pracy, często poświęcając im czas i analizując przyczyny. To miejsce również wskazywane jest jako potencjalnie groźne, jeżeli chodzi o możliwość odniesienia uszczerbku na zdrowiu. Natomiast stosunkowo rzadko jako potencjalnie niebezpieczne miejsca Polacy wymieniają własny dom, czy inne miejsca, gdzie człowiek spędza wolny czas. Tymczasem jak wynika z poniższego wykresu, gdzie zaprezentowane są dane udostępniane przez Główny Urząd Statystyczny, w domu i w czasie wolnym dochodzi do największej liczby wypadków (po zsumowaniu obydwu wielkości). To właśnie w czasie, których każdy chciałby spędzać najspokojniej, najmilej dochodzi do różnego rodzaju nieprzyjemnych incydentów. 12 Art. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych 13 Art. 2 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych 14 Z. Salwa, Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, Wyd. LexisNexis, Warszawa 2007, s z r. 10

11 Wykres 1. Miejsca występowania wypadków powodujących uszczerbek na zdrowiu. 21% 17% 9% 30% 23% w pracy w domu w czasie wolnym na drogach inne Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Jako przykład tragicznych w skutkach wypadków można podać komunikat Brytyjskiego Towarzystwa Zapobiegania Wypadkom, które zwróciło uwagę społeczeństwa na problem wypadków występujących w zaciszu domowym. Według danych cytowanych przez Towarzystwo co roku w Wielkiej Brytanii prawie 3 mln. Brytyjczyków (4,5 % społeczeństwa) ulega rocznie wypadkom w dom. Należy tu jednak zaznaczyć, iż te wypadki to wypadki zgłoszone i zarejestrowane. Każdy z nas może sobie odpowiedzieć na pytanie jaka liczba wypadków zdarza się jeszcze, a nie jest w żaden sposób ewidencjonowana (zgłaszane). Gdyby przyjąć, że wypadki domowe to zgodnie z danymi Brytyjskiego Towarzystwa Zapobiegania Wypadkom dotykają około 4,5 % społeczeństwa, a wypadki domowe, za wykresem 1. to 21 % wszystkich wypadków, można przypuszczać, iż prawdopodobieństwa tego, że ktoś ulegnie wypadkowi, który będzie miał negatywne konsekwencje dla zdrowia wynoszą niecałe 20 %. Oznacza to, że co piąta osoba ulegnie wypadkowi. Problem zabezpieczenia życia Patrząc na problem zabezpieczenia życia można posłużyć się danymi udostępnianymi przez Główny Urząd Statystyczny. Zgodnie z tymi danymi Ludność Polski na koniec 2008 r. liczyła ,9 tys. osób. W tym okresie zmarło 387 tys. osób. Dzieląc liczbę osób zmarłych przez liczbę osób żyjących możliwe jest wyliczenie ryzyka śmierci, które wynosi: 1,01 %. Czyli jak łatwo wyliczyć pozostałych 98,99 % dożyje kolejnych urodzin. Problem zabezpieczenia na starość Zgodnie z tablicami trwania życia z 2008 r. publikowanymi przez GUS, mężczyźni urodzeni w 2008 r. dożyją do 65 roku życia z prawdopodobieństwem 70,3 %. Czyli na 100 urodzonych, 70 dożyje do tego wieku. Kobiety urodzone w tym samym roku dożyją do swych 60 urodzin z prawdopodobieństwem 91,6 % (na 100 urodzonych dziewczynek ponad 91 będzie świętować sześćdziesiątkę). Jeżeli wymienione wyżej osoby dożyją do tego wieku należy się zastanowić co im grozi? Zgodnie z obowiązującymi jeszcze przepisami dotyczące wieku emerytalnego grozi im starość, a dokładniej to, że te osoby będą musiały nauczyć się egzystować do końca swoich dni korzystając ze skromnej, jak przekonują eksperci, emerytury. 11

12 Na podstawie powyższej analizy można zaryzykować stwierdzenie, iż najważniejszym ryzykiem ubezpieczeniowym do jakiego powinni przykładać wagę Polacy jest ryzyko zabezpieczenia się na starość. To starość i konieczność egzystowania do ostatnich swoich dni z największym prawdopodobieństwem zagraża Polakom i właśnie przed tym niebezpieczeństwem powinny się te osoby zabezpieczyć. Definicje emerytury i systemu emerytalnego Emerytura to świadczenie pieniężne, które otrzymuje się w momencie kiedy dana osoba nie jest już w stanie pracować z racji wieku. Świadczenie to ma za zadanie zapewnienie środków do życia po osiągnięciu starości. Osoba otrzymująca emeryturę powinna spełnić kryteria, które przewidziane są by otrzymać status emeryta. W Polsce w starym repartycyjnym systemie emerytalnym należało spełnić dwa kryteria: wieku (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn) oraz stażu pracy (20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn). Powszechny system emerytalny to sposób gromadzenia środków w okresie pracy na czas starości, kiedy to nie ma już dochodów z pracy. Powinien on zapewnić pracownikowi godziwe życie w czasie, gdy nie może już, z racji wieku, wykonywać pracy zarobkowej. Od prawie 80 lat w Polsce zadania związane z ubezpieczeniem społecznym sprawuje Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Został on powołany do życia Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dn.24 października 1934 r. w sprawie zmian w ustawie o ubezpieczeniu społecznym (Dz. U. Nr.95, poz. 855). Popularnie decyzje te nazywane były przez ówcześnie żyjących małą reformą ubezpieczeń, ponieważ, wprowadziło zasadnicze zmiany w działaniu systemu. Cztery dotychczas działające zakłady oraz Izba Ubezpieczeń zostały zastąpione jedną instytucją Zakładem Ubezpieczeń Społecznych, którego nadzór objął również ubezpieczenia społeczne. ZUS miał uporządkować i administrować system ubezpieczenia społecznego, które to zadanie wykonuje do dziś. Charakterystyka systemów emerytalnych Na świecie dominują trzy rodzaje systemów emerytalnych: system repartycyjny, system kapitałowy, system mieszany (repartycyjno-kapitałowy). Pierwszy system emerytalny z prawdziwego zdarzenia został wprowadzony w XIX wieku w Niemczech. Był to system repartycyjny, oparty na umowie pokoleniowej, gdzie pokolenie pracujących dzieci finansowało pokolenie pobierających świadczenia rodziców. Schemat 1. Schemat działania repartycyjnego systemu emerytalnego Instytucja finansowa obsługująca system w Polsce ZUS Składki emerytalne od pracujących Źródło: opracowanie własne Emerytury dla świadczeniobiorców System repartycyjny jest systemem, który bardzo dobrze funkcjonuje w młodych rozwijających się pod względem demograficznym społeczeństwach. Kiedy duża liczba pracujących osób utrzymuje z płaconych składek stosunkowo niewielką liczbę emerytów system ten jest tani i pewny, 12

13 a świadczenia mogą utrzymywać się na stosunkowo wysokim poziomie, przy niewielkich składkach. Dla przykładu system niemiecki w początkach swego funkcjonowania działał w ten sposób, iż na emeryturę można było przechodzić po osiągnięciu wieku 70 lat, co powodowało, że około 10 % robotników dożywało emerytury. Takie rozwiązania pozwalało na utrzymywaniu stosunkowo niewielkich składek emerytalnych, które wynosiły kilka procent dochodów. Do najważniejszych zalet systemu repartycyjnego można zaliczyć to, iż jest on odporny na gwałtowne i niekorzystne zmiany zachodzące na rynkach finansowych. Ostatni kryzys pokazał, że inwestycje w papiery wartościowe są ryzykowne. Z racji tego, iż w systemie repartycyjnym tak naprawdę nie ma nagromadzonych oszczędności nie można ich stracić. System ten jest również odporny na zmiany inflacyjne. Najczęściej w algorytmie wyliczania emerytury wbudowane są mechanizmy uodparniające automatycznie wysokość świadczenia emerytalnego od zawirowań na rynku pieniądza. Zaletą tego systemu jest również to, że jest to system tani (możliwe niskie składki emerytalne)w przypadku dużej liczby pracujących a małej emerytów. Jako podstawowe wady tego systemu można wyróżnić nieodporność systemu na zawirowania na rynku pracy (wzrost bezrobocia to wzrost liczby osób nieodprowadzających składek), uzależnienie od demografii (niekorzystnie wpływa starzenie się społeczeństwa). System repartycyjny nazywany jest również systemem zdefiniowanego świadczenia, ponieważ wysokość emerytury zależy w nim od podstawy wymiaru składki, czyli zarobków, oraz od stażu emerytalnego. Drugi z systemów kapitałowy polega na tym, iż osoby uczestniczące w tym systemie przekazują część swoich dochodów do specjalnych instytucji (najczęściej finansowych), które mają za zadanie przechować i pomnożyć za pomocą odpowiednio dobranych programów inwestycyjnych otrzymane środki, a następnie w przyszłości zwrócić otrzymane pieniądze wraz z odsetkami w formie świadczenia emerytalnego. Schemat 2. Schemat działania kapitałowego systemu emerytalnego Instytucja finansowa inwestująca otrzymane środki Składki emerytalne Emerytury Uczestnicy kapitałowego systemu emerytalnego Źródło: opracowanie własne Tego typu rozwiązanie powoduje, iż wysokość emerytury nie zależy od zmian demograficznych, czy na rynku pracy. Wysokość emerytury zależy od indywidualnej zapobiegliwości każdego członka 13

14 Wiek systemu, nie jest zależna od decyzji np. polityków, którzy w systemie repartycyjnym decydowali o wysokości emerytury. W zależności od sytuacji budżetu państwa, oraz sytuacji politycznej wysokość emerytury mogła fluktuować. Słabą stroną tej konstrukcji jest nieodporność na zawirowania na rynkach finansowych oraz mizerny rozwój gospodarczy. Spadek wartości papierów wartościowych odbija się w znacznym stopniu na wielkości zgromadzonego kapitału emerytalnego, a przez to również na wysokości przyszłej emerytury. System kapitałowy nazywany jest również systemem zdefiniowanej składki, ponieważ wiadomo ile osoby pracujące odprowadzają składek emerytalnych, natomiast wysokość emerytury nie jest znana w czasie oszczędzania, zależy ona od szeregu czynników, m. in.: od kwoty odprowadzonych składek, długości czasu oszczędzania, wieku przejścia na emeryturę, efektywności inwestycyjnej instytucji, w której ulokowane są oszczędności. Możliwość wprowadzenie różnych rozwiązań mających w przyszłości finansować emerytury skłania do postawienia pytania, który z tych systemów jest lepszy, bardziej efektywny. Rysunek 1. Efektywność systemów emerytalnych Emeryci Pracujący Wiek emerytalny Liczba ludności Źródło: opracowanie własne Każdy system emerytalny ma swoje wady i zalety. Nie można systemów klasyfikować jako złych czy dobrych. Każdy z nich lepiej sprawdza się z jednych a gorzej w innych warunkach społecznogospodarczo-demograficznych. System repartycyjny bardzo dobrze sprawdza się w sytuacji kiedy w gospodarce występuje przewaga osób pracujących i odprowadzających składki nad tymi pobierającymi świadczenia. Jeżeli np. na jednego emeryta przypada 5 pracujących to składki emerytalne mogą być niższe niż w sytuacji, gdy na jedną osobę, która zakończyła aktywność zawodową pracuje tylko dwie osoby. Problem jednak narasta wraz ze zmianami w strukturze wiekowej ludności na niekorzyść osób pracujących. Rysunek 1. obrazuje sytuacje demograficzną z jaką boryka się większość krajów europejskich, w tym Polska. W momencie kiedy struktura wiekowa społeczeństwa wygląda jak trójkąt oparty na podstawie, świetnie sprawdza się system repartycyjny, jest tani i efektywny. Gorzej radzi on sobie, 14

15 gdy struktura wiekowa zaczyna przypominać słup, natomiast staje się zupełnie niewydolny, gdy struktura wygląda jak trójkąt odwrócony podstawą do góry. W Polsce zdecydowano o wprowadzeniu mieszanego systemu emerytalnego. Łączy on w sobie wady i zalety każdego z nich. Nie było jednak wielkiego wyboru ponieważ nie można było poinformować ludzi, ze środki, które przez wiele lat swojej pracy odprowadzali do ZUS nagle przepadają i zaczynają zbierać na emeryturę od nowa, spora część by po prostu nie zdążyła odłożyć odpowiedniej sumy pieniędzy. Pozostawiono, więc część systemu, który odpowiada za zapewnienie świadczeń tym najstarszym. System mieszany repartycyjno kapitałowy to połączenie, czyli współdziałanie systemu repartycyjnego oraz kapitałowego w ramach jednego społeczeństwa. Systemy mieszane najczęściej wprowadzane są w formie filarów, z których co najmniej jeden jest repartycyjny i co najmniej jeden kapitałowy. Systemy mieszane łączą w sobie wady i zalety obydwu systemów. Ocena starego systemu emerytalnego w Polsce. System ubezpieczeń emerytalnych, obowiązujący w Polsce do końca 1998 r., był systemem repartycyjnym, opartym na umowie pokoleniowej, generacyjnej, w którym bieżące składki pokrywały wypłaty bieżących emerytur. Wszystkie środki pobierane od płatników trafiały do wspólnego worka (ZUS), z którego finansowano wypłaty świadczeń. Pierwszy system emerytalny z prawdziwego zdarzenia został wprowadzony w Niemczech w 1889 r. przez kanclerza Otto von Bismarcka. Ciekawostką jest to, iż sto dwadzieścia lat temu, gdzie ludzie przeciętnie żyli o ponad 20 lat krócej, przy o wiele gorszym poziomie medycyny, higieny, zdrowia, wiek przejścia na emeryturę został określony na poziomie 70 lat. System repartycyjny bardzo dobrze sprawdza się w sytuacjach, kiedy struktura wiekowa społeczeństwa wygląda w ten sposób, iż na niewielką liczbę emerytów przypada stosunkowo duża liczba pracujących. W czasach Bismarcka statystycznie do emerytury dożywał co dziesiąty obywatel, więc system ten działał bez zarzutu. W Polsce pod koniec XX w. zaistniały jednak przesłanki, które dyskryminowały ten system, utrudniały bądź wręcz uniemożliwiały jego efektywne funkcjonowanie. Wśród najważniejszych powodów determinujących wprowadzenie nowego systemu ubezpieczeń emerytalnych w Polsce należy wskazać, iż ten funkcjonujący przed 1999 r. posiadał w swej budowie wiele wad. Stary system emerytalny był bardzo źle oceniany zarówno przez społeczeństwo jak i pracodawców, gdyż był: kosztowny, niestabilny, niesprawiedliwy. Kosztowny był dlatego, iż był systemem repartycyjnym, w którym następował bieżący przepływ środków pomiędzy pokoleniem dzieci a pokoleniem ich rodziców. Polskie społeczeństwo przykładem społeczeństw krajów wysoko rozwiniętych, starzeje się. Coraz szybciej rośnie liczba osób w wieku poprodukcyjnym, a maleje liczba osób w wieku produkcyjnym. Aby zagwarantować wypłacalność systemu, stopniowo zaczęto podnosić wysokość obowiązkowych składek na ubezpieczenia społeczne. Jak widać na poniższym wykresie, składki te jeszcze w 1981 r. wynosiły zaledwie 15,5% podstawy wymiaru, by w kolejnych latach rosnąć, by pod koniec ostatniej dekady XX w. osiągnąć poziom 45%. Wykres 2. Wysokość składek na ubezpieczenia społeczne w latach 50% 43,0% 33,0% 40% 38,0% 43,0% 25,0% 30% 15,5% 20% 45,0% 10% 0% Źródło: opracowanie własne 15

16 Mimo tak wysokich składek system nie był w stanie pokryć potrzeb wynikających z bieżących świadczeń emerytalnych. Luka łatana była z budżetu państwa, czyli podatki dodatkowo musiały finansować emerytury i renty. Wydatki na świadczenia sięgnęły w 1991 r. nawet 15,1% PKB (w krajach Europy Zachodniej jest to średnio 11%). Szacowało się, iż przy zachowaniu starego systemu wydatki na świadczenia z budżetu państwa sięgnęłyby 22% w 2035 r. Tak wysoka składka zwiększała koszty pracy i obniżała konkurencyjność polskich przedsiębiorstw. Był to swego rodzaju podatek obciążający przedsiębiorstwa, obniżający rentowność, hamujący działalność inwestycyjną i przyczyniający się tym sposobem do powstawania tzw. szarej strefy. Stary system był również niestabilny, podatny na przetargi polityczne. Regulacje dotyczące tego systemu zmieniane były bardzo często z uwagi na fakt, iż dotyczyły one kilkumilionowej rzeszy wyborców przebywających na garnuszku ZUS, a żadna z partii politycznych nie mogła sobie pozwolić na ignorowanie tak licznego elektoratu. Przed wyborami zmieniano bądź obiecywano zmieniać przepisy na korzyść emerytów i rencistów, natomiast tuż po wyborach następowała zmiana polityki, gdyż budżetu państwa często nie było stać na tak hojne wydatki. Dawny system to również finansowe uzależnienie od sytuacji budżetowej państwa i wahań na rynku pracy. System ten określany był również jako niesprawiedliwy z powodu braku ścisłego związku między otrzymywaną emeryturą a stażem pracy i zarobkami. Ze składek wszystkich pracujących finansowane były niektóre grupy zawodowe (przykład służb mundurowych, górników, kolejarzy, nauczycieli posiadających specjalne przywileje), pobierano również minimalne emerytury (choć aż jedna piąta osób pobierających je nie wypracowała ich sobie). Funkcjonowały również specjalne świadczenia dla osób przechodzących na wcześniejszą emeryturę, które otrzymywały ją dłużej pomimo tego, iż nie opłacały wyższych składek. Uszczegóławiając nieco, należy wspomnieć o specjalnych przywilejach dla wybranych grup zawodowych branż, a były to przywileje: wyższej emerytury, wcześniejszego przejścia na emeryturę (takie przywileje posiadali m.in. górnicy, pracownicy służb mundurowych). Należy również wspomnieć o łagodnych warunkach otrzymywania rent inwalidzkich, gdzie system rentowy miał się stać remedium na problemy bezrobocia. Obowiązujące w tym systemie zapisy dyskryminowały osoby zarabiające powyżej 2,5-krotności średniej krajowej. Funkcjonowało to w ten sposób, iż każdy bez względu na wielkość dochodu był zobowiązany odprowadzać składkę w określonej wysokości od całości dochodu, natomiast wysokość emerytury obliczano od dochodu nieprzekraczającego 250% średniej krajowej. Wynikiem tego osoby zarabiające powyżej tej kwoty nie dostawały uposażenia emerytalnego od części dochodu przewyższającą wartość 250 % średniej krajowej i w ten sposób dofinansowywały system. System ten, administrowany przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, również pełnił funkcje preferowane przez aparat rządowy, stąd bardzo częste przypadki rozkładania na raty, częściowego umorzenia składek dla przedsiębiorstw państwowych bądź o strategicznym znaczeniu dla państwa. Koniec lat 90 XX wieku to narastające problemy demograficzne naszego kraju. Wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym Polacy zaczęli przyjmować zachodnioeuropejski model postępowania, stąd tendencje demograficzne dewaluujące repartycyjny system emerytalny. Najważniejsze z tych zmian są następujące. Odkładanie decyzji o zawarciu związku małżeńskiego w czasie, jeszcze na początku lat 90 XX wieku ponad połowa mężczyzn zawierała małżeństwo w wieku poniżej 25 lat, w przypadku kobiet wskaźnik ten wynosił aż 73 %, dziesięć lat później tylko 22 % mężczyzn i 41 % kobiet zawierało związek małżeński przed ukończeniem 25 roku życia. Mniejsza liczna narodzin, jeszcze w latach 50 zeszłego wieku na jedną kobietę, która mogłaby być matką przypadało prawie 4 dzieci, w latach 90 wskaźnik ten spadł do poziomu 2 dzieci na jedną kobietę, w 2009 r. wskaźnik ten nadal jest niski i wynosi 1,4 dziecka na jedną kobietę, co nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń. Wzrost przeciętnej długości trwania życia, w ciągu ostatnich dwudziestu lat przeciętne trwanie życia dla kobiet wydłużyło się o 4,6 a dla mężczyzn o 5 lat Dane GUS, Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski w latach

17 Szacuje się, że liczba ludności w wieku emerytalnym wzrośnie ponad 60% z 5,6 mln w 2000 r. do 9 mln w 2030 r. Prognozy przewidują też, iż do 2030 r. liczba Polaków zmniejszy się z tys. w 2005 r. do tys. w 2030 r., z czego około 45% społeczeństwa będą stanowiły osoby w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym. Proces starzenia się społeczeństwa polskiego będzie miał cechy podwójnego starzenia się, gdyż liczebność najstarszych obywateli (80 lat i więcej) wzrośnie z 0,8 mln w 2000 r. do 1,8 mln w 2030 r., co jest równe 125% wzrostowi. 17 Patrząc na powyższe nietrudno odgadnąć jakie nastroje panowały w polskim społeczeństwie odnośnie systemu emerytalnego. Potwierdzeniem pesymistycznych nastrojów mogą być dwa badania zrealizowane w trakcie funkcjonowania starego systemu przez Centrum Badania Opinii Społecznej. Wykres 3. Ocena starego systemu emerytalnego Jest on zdecydowanie zły i potrzebne są zasadnicze zmiany Jest on raczej zły 21% 28% 34% 45% Jest on raczej dobry 8% 8% Jest on zdecydowanie dobry i nie wymaga zmian 1% 1% Nie znam zasad obecnego systeu emerytalnego Trudno powiedzieć 4% 9% 21% 21% 0% 10% 20% 30% 40% 50% Kwiecień 1997 r. Sierpień 1995 r. Źródło: CBOS Pierwsze z prezentowanych badań zostało przeprowadzone przez CBOS dwukrotnie, w sierpniu 1995 r. oraz w kwietniu 1997 r. Wyraźnie widać złe i wciąż pogarszające się nastroje polskiego społeczeństwa. W sierpniu 1995 r. negatywną ocenę polskiemu systemowi emerytalnemu wystawiło 62 % badanych, z czego 28 % uznało go za zdecydowanie zły, tak zły, że potrzebne są zasadnicze zmiany. W kwietniu 1997 r. odsetek niezadowolonych z systemu wzrósł do 66 %, z czego zdecydowanie niezadowolonych było 45 % respondentów. Następne badanie został przeprowadzone w maju 1998 r., a dotyczyło opinii na temat systemu emerytalnego. 17 Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2006 r. Departament Statystyki Społecznej GUS, s

18 Wykres 4. Badania opinii publicznej na temat starego systemu Emerytury są przedmiotem gier politycznych 62% Zasady, którymi się kieruje są niejasne 69% System ten nie daje poczucia bezpieczeństwa Emerytura nie zapewnia dobrych warunków życia na starość 78% 85% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Źródło: CBOS, maj 1998 r. W zdecydowanej większości respondenci wskazali, iż system ten i wypłacane z niego emerytury nie zapewniają dobrych warunków życia na starość, system nie dane poczucia bezpieczeństwa, zasady, którymi się kieruje są niejasne, a emerytury są przedmiotem gier politycznych. Ocena nowego systemu emerytalnego. W przypadku ubezpieczeń emerytalnych, które stanowią część systemu ubezpieczeń społecznych, mamy do czynienia z odkładaniem nadwyżek finansowych, jakie pojawiają się w pewnych etapach życia, na okresy, gdy występują na ogół braki finansowe, a więc w okresie starości. Innymi słowy, jest to ubezpieczenie na wypadek niezdolności do pracy z powodu starości. Osoby opłacające składkę zapewniają sobie tym sposobem dochód w momencie zaprzestania pracy zawodowej po osiągnięciu wieku emerytalnego. Powszechny system emerytalny powinien zapewnić pracownikowi godziwe życie w czasie, gdy nie może już z racji wieku wykonywać pracy zarobkowej. Jednakże ze względu na wady systemu emerytalnego, funkcjonującego w Polsce przed 1999 r. istniała uzasadniona obawa, że stanie się on niewydolny, stąd konieczność przeprowadzenia gruntownej jego reformy. Polska jako jeden z pierwszych krajów na świecie zdecydowała się na reformę systemu emerytalnego, ale patrząc na zachodzące w naszym kraju zmiany demograficzne, prędzej czy później było to niezbędne i chwała za odwagę osobom, które się na to zdecydowały tak szybko. Nowy system emerytalny w Polsce oparty został na trzech filarach. Pierwszy filar to zreformowany Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Filar ten jest filarem repartycyjnym, co oznacza, iż bieżące wpłacane do systemu składki trafiają do beneficjentów tego systemu. Wprawdzie każdy z ubezpieczonych posiada w ZUS swoje indywidualne konto, ale oprócz zapisu na koncie, nie idą za tym fizyczne środki, które wypływają z systemu. Drugi filar jest filarem kapitałowym. Realizowany jest on przez Powszechne Towarzystwa Emerytalne zarządzające Otwartymi Funduszami Emerytalnymi. Każda osoba podpisująca umowę z OFE ma swoje indywidualne konto, na którym zapisywana jest liczba jednostek rozrachunkowych danego OFE. W przeciwieństwie do ZUS za zapisem na koncie idą fizycznie środki. PTE inwestują te środki w instrumenty finansowe i przez tego typu działanie wartość zgromadzonych przez klientów środków ma rosnąć w czasie. 18

19 ZUS OFE Zabezpieczenie indywidualne Rysunek 2. Konstrukcja nowego systemu emerytalnego w Polsce EMERYTURA Źródło: opracowanie własne Oficjalne analizy organu nadzoru podają, iż przyszła emerytura z dwóch obowiązkowych filarów stanowić będzie dla mężczyzn około 50 %, a dla kobiet około 40 % ostatniej pensji. Konieczne będzie oszczędzanie w trzecim, dobrowolnym filarze, aby zabezpieczyć się przed tak głodowymi emeryturami. Na trzeci filar składają się zbiorowe oraz dobrowolne formy oszczędzania. Do indywidualnych form możemy zaliczyć wprowadzone we wrześniu 2004 roku Indywidualne Konta Emerytalne, natomiast do zbiorowych funkcjonujące od 1999 roku tworzone przez pracodawców dla zatrudnianych przez nich pracowników Pracownicze Programy Emerytalne. Nowy system, powstały z połączenia umowy pokoleniowej i funduszy kapitałowych, wprowadzony został w celu maksymalizacji bezpieczeństwa jego uczestników, jak również zapewnieniu wypłaty stosownych emerytur. Celem reformy emerytalnej było stworzenie systemu bezpiecznego, odporniejszego na szoki demograficzne i sprawiedliwszego!!! Twórcy reformy przekonywali nasze społeczeństwo, że nowe rozwiązania są zdecydowanie lepsze od dotychczasowych. Z perspektywy wielu lat funkcjonowania nowego systemu możne mieć co do tego pewne wątpliwości, ale ostatecznej weryfikacji rozwiązania zostaną poddane dopiero za kilka, kilkanaście, a może nawet kilkadziesiąt lat. Świadomość emerytalna w świetle badań Słownik języka polskiego definiuje świadomość jako zdawanie sobie sprawy z czegoś, jako charakterystyczną dla człowieka zdolność poznawania i oceniania siebie i otoczenia. Świadomość emerytalna to stan, w którym dana jednostka zdaje sobie sprawę z tego co czeka ją na emeryturze. Zdawać sobie sprawę, czyli wiedzieć jak zbudowany jest system emerytalny, jakie czynniki wpływają na wysokość przyszłej emerytury oraz wiedzieć z dużym prawdopodobieństwem, jaka będzie wysokość emerytury w przyszłości. Świadomość emerytalna Polaków zmienia się na przestrzeni ostatnich lat. Widać to wyraźnie na podstawie badań zrealizowanych przez Centrum Badań Opinii Społecznej i opublikowanych w specjalnym raporcie w marcu 2010 r. Badanie opinii respondentów są realizowane cyklicznie od stycznia 2001 r. Początkowo badani dość sceptycznie oceniali funkcjonowanie polskiego systemu emerytalnego. Ponad jedna trzecia badanych nie miała zdania na jego temat, a zadowolonych było mniej niż 19

20 niezadowolonych. Niezadowolenie wzrosło jeszcze w marcu 2007 r. Ostatnie badanie z 2010 r. ukazuje prawie dwukrotne wzrost udziału osób zdecydowanie zadowolonych w porównaniu z pierwszym badaniem, oraz wzrost udziału osób raczej niezadowolonych. Tabela 1. Czy, ogólnie rzecz biorąc, jest Pan(i) zadowolony(a) czy też niezadowolony(a) ze sposobu, w jaki w naszym kraju funkcjonuje system ubezpieczeń emerytalnych? Wskazania respondentów wg terminów badań I 2001 III 2007 IX 2007 X 2008 II 2010 Zdecydowanie niezadowolony(a) Raczej niezadowolony(a) Raczej zadowolony(a) Zdecydowanie zadowolony(a) Trudno powiedzieć Źródło: B. Roguska, Oceny proponowanych zmian z systemie emerytalnym, Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 2010, s. 2. Autorzy badania wskazują, iż najmniej zadowolone grupy osób to samozatrudnieni, a najbardziej zadowoleni to emeryci. Kolejne pytanie można z powodzeniem potraktować jako barometr świadomości emerytalnej Polaków. Przed wprowadzeniem reformy emerytalnej i na jej początku Polacy byli zasypywani obietnicami wyższej emerytury. Ze strony zwłaszcza Otwartych Funduszy Emerytalnych płynęła fala ogromnego optymizmu, zwłaszcza w reklamach tych instytucji rozpowszechniane było przeświadczenie o ogromnych możliwościach finansowych, jakie przyszli emeryci będą mieli korzystając z usług tych instytucji. Polacy dali się zwieźć, co widać w wynikach badań, gdzie dwie trzecie badanych spodziewało się wyższej emerytury w przyszłości (patrz Tabela 2). Tabela 2. Jak Pan(i) sądzi, czy w przyszłości np. za 15 lat, wysokość emerytury w stosunku do zarobków będzie: Wskazania respondentów wg terminów badań VI 1998 VI 2000 X2008 II 2010 Mniejsza niż obecnie Podobna jak obecnie Większa niż obecnie Trudno powiedzieć Źródło: B. Roguska, Oceny proponowanych zmian z systemie emerytalnym, Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 2010, s. 2. Sytuacja odwróciła się po 10 latach funkcjonowania systemu. W ostatnich dwóch badaniach prawie połowa badanych deklaruje, że spodziewa się, że emerytury będą niższe. Badania i prognozy pokazują, że przyszłe emerytury będą rzeczywiście niższe, stąd też wzrost osób spodziewających się niższych świadczeń w przyszłości można utożsamiać ze wzrostem świadomości. Na uwagę zasługuje również spadek odsetka osób, które nie mają zdania na temat wysokości przyszłych emerytur. Więcej osób ma zdanie i to zdanie zgodne z panującą rzeczywistością. Kolejne pytanie zadane badanym dotyczyło ich preferencji w zakresie przedłużenia pracy zawodowej. 20

21 Wykres 5. Czy, Pan(i) osobiście, wolał(a)by? 44% Pracować tak długo jak to konieczne, ale doatać niższą emeryturę 36% 20% Pracować dłużej, niż wymagają tego przepisy emerytalne i dostawać potem wyższą emeryturę Trudno powiedzieć Źródło: B. Roguska, Oceny proponowanych zmian z systemie emerytalnym, Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 2010, s. 17. Analiza odpowiedzi udzielonych przez badanych wykazuje, iż czterdzieści cztery procent z nich byłaby skłonna pracować dłużej niż wymaga od nich rozwiązanie systemowe byleby tylko dostać wyższą emeryturę. Niewiele mniej badanych osób wskazało, że nie interesuje je wysokość emerytury. One są zainteresowane przepracowaniem koniecznego do uzyskania uprawnienia emerytalnego okresu, a następnie korzystaniem z nawet niskich świadczeń. Jedna piąta badanych nie jest w stanie przewidzieć swojego zachowania. W sierpniu i wrześniu 2008 r. przeprowadzono ogólnopolskie badania, których celem było uzyskanie informacji na temat tego co Polki wiedzą o swojej przyszłej emeryturze, i jakie mają plany życiowe związane z zakończeniem aktywności zawodowej. Wnioski są następujące: Emeryturę kojarzą ze starością i biedą, jednocześnie nie robią praktycznie nic by tę sytuację zmienić. Ponad 60% Polek nie wie jak będzie wyglądało ich życie na emeryturze. Blisko 46% badanych kobiet nie ma oszczędności. 80% nie podjęło żadnych kroków w celu polepszenia sytuacji finansowej na emeryturze. Polki chętnie wydają pieniądze na ubrania i kosmetyki. 18 Z badania tego wynika ponura rzeczywistość. Polki nie myślą o emeryturze i nie starają się przed nią zabezpieczyć. Wyjaśnieniem tego faktu może być deklaracja, że prawie połowa z nich nie posiada żadnych oszczędności, lecz preferencje do kupowania ubrań i kosmetyków rzucają nieco inne światło na te deklaracje. W 2010 r. przeprowadzone zostały i podane do wiadomości publicznej wyniki innego badania dotyczącego sposobów zabezpieczenia Polaków na okres emerytury. 18 Badanie zostało przeprowadzone na zlecenie ING Usługi Finansowe S.A. przez ekspertów z firmy badawczej IQS and QUANT Group w grupie 1000 kobiet w przedziale wiekowym lat, na terenie całej Polski, w dniach r. 21

22 Wykres 6. W jaki sposób zabezpiecza się Pan/Pani finansowo na okres emerytury? Opłacam podstawowe składki (ZUS i OFE) Mam konto oszczędnościowe Mam wykupioną polisę ubezpieczeniową Ma lokatę w banku Mam jednostki uczestnictwa w funduszu Posiadam IKE Posiadam program systematycznego oszczędzania Mam albo dostaną spadek Wynajmuję mieszkanie Gram na giełdzie Posiadam produkty inwestycyjne z ochroną 19% 18% 12% 11% 9% 7% 5% 35% 39% 43% 70% Źródło: Raport SMG/KRC dla Deutsche Bank PBC % 20% 40% 60% 80% Większość Polaków opłaca podstawowe składki emerytalne. Prawie połowa posiada konto oszczędnościowe, prawie czterdzieści procent polisę ubezpieczeniową, około jedna trzecia lokatę w banku. Zdecydowanie mniej wybrało jednostki uczestnictwa w funduszach, indywidualne konto emerytalne, czy program systematycznego oszczędzania. Powszechnie wiadomo, iż nowe emerytury będą niskie. Nowi emeryci w drastyczny sposób odczują spadek dochodów w momencie zakończenia aktywności zawodowej, mimo to ich zapobiegliwość w dużej części przypadków objawia się tylko opłacanie obowiązkowych składek na ubezpieczenia społeczne. Jak pokazują inne badania zrealizowane przez PBS DGA w marcu 2010 Polacy oszczędzają na emeryturę ponieważ zdają sobie sprawę, iż emerytura z ZUS i OFE nie będzie wystarczająca, więc w ten sposób chcą zwiększyć swój standard życia. Zdają sobie również sprawę z różnych nieprzewidzianych sytuacji, które ich mogą spotkać. Są to trzy najważniejsze przyczyny. Oprócz tego wskazują, że oszczędzanie jest modne i mają nadmiar środków finansowych. 22

23 Wykres 7. Z jakiego powodu oszczędza Pan/i na emeryturę? 57% 38% 25% Emerytura z ZUS i OFE nie będzie wystarczająca Chcę mieć wyższy standard życia na emeryturze Na wypadek nieprzywidzianych sytuacji Oszczędzanie jest w modzie Mam nadmiar środków, które mogę ulokować 1% 2% 3% Inne Źródło: PBS DGA, marzec 2010 Nie oszczędzają natomiast na emeryturę, ponieważ o tym nie myśleli, nie mają środków finansowych oraz jak stwierdził jeden na sześciu badanych wystarczy im podstawowa emerytura. 23

24 Wykres 8. Z jakiego powodu nie oszczędza Pan/i na emeryturę? 38% 40% Nie myślałem jeszcze na ten temat Nie mam wolnych środków 9% 17% Wystarczy mi podstawowa emerytura Inne Źródło: PBS DGA, marzec 2010 Taka postawa świadczy o sporej ignorancji Polaków odnośnie problemu zabezpieczenia emerytalnego. O ile jeszcze osoby stwierdzające, że nie posiadają wolnych środków finansowych, by rozpocząć oszczędzanie jeszcze można zrozumieć i tłumaczyć, to już pozostałe grupy zasługują na słowa potępienia. Podsumowanie Polacy żyją coraz dłużej. Prawdopodobieństwo dożycie do wieku emerytalnego rośnie, co oznacza, że coraz większy odsetek naszych rodaków dożyje do emerytury. Wiadomo, że nowe emerytury będą niższe niż w obecnie panujących czasach. Mimo tych bezspornych danych postawa Polaków względem oszczędności emerytalnych budzi wiele do życzenia. Wciąż w Polakach dominuje postawa jakoś to będzie. Duża część naszych rodaków nie myśli o emeryturze oraz o dodatkowym zabezpieczeniu. Analizy pokazują, iż zwłaszcza kobiety będą narażone szczególnie na niskie emerytury, a wyniki badań przeprowadzone na tej grupie wskazują, brak zainteresowania, bądź brak możliwości zabezpieczenia się przed niskim poziomem świadczeń emerytalnych. Należy również uwypuklić fakt, iż nasi rządzący nie pomagają Polakom podjąć właściwych decyzji. Istniejące na naszym rynku produkty (PPE, IKE, IKZE), których celem było i jest gromadzenie oszczędności emerytalnych wciąż cieszą się niewielkim zainteresowaniem z uwagi na fakt, iż są mało atrakcyjne dla zakładających. Zachęty, które oferują w zderzeniu z ograniczeniami (np.: koniecznością zamrożenia kapitału na kilkadziesiąt lat) powodują, że Polacy nie są nimi zainteresowani. Na problem prywatnego zabezpieczenia emerytalnego trzeba jednak patrzeć innego punktu widzenia. Zmienia się świat, w którym żyją ludzie. Dawniej ludzie gromadzili majątek przez całe życie, by po śmierci przypadł on ich potomkom do podziału. Obecnie, kiedy młode pokolenie jest tak mało liczne, kiedy więzi rodzinne są coraz słabsze, dzieci wyprowadzają się na swoje i też zaczynają 24

25 gromadzić swoje zasoby, może się okazać, że już w niedalekiej przyszłości osoby w wieku emerytalny będą miały możliwość konsumpcji nagromadzonego przez lata majątku na cele emerytalne. Przykład mieszkania, czy domu, które będzie można zamieniać na świadczenie. Skoro dzieci (czy dziecko) egzystuje z powodzeniem w swoim świecie, to majątek nagromadzony przez rodziców, a którego obecne pokolenie nie traktuje jako oszczędności emerytalnych, stanie się dla tego pokolenia przysłowiową ostatnią deską ratunku. Problemem na dzień dzisiejszy są raczkujące oferty tego typu, wystarczy podać jako przykład oferty hipoteki odwróconej, lecz należy sądzić, iż w przyszłości, kiedy pojawi się zapotrzebowanie, to za nim zacznie podążać podaż. Instytucje finansowe zwietrzą interes dla siebie i w ten sposób podratują, a może uratują, podupadające emerytalne budżety. Literatura: 1. Banasiński A., Ubezpieczenia gospodarcze, Poltext, Warszawa Dane GUS, Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski w latach Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa z r. 5. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 z późn. zmianami 6. Łańcucki J., Podstawy finansów ubezpieczeń gospodarczych, PWN, Warszawa 1996 r. 7. Łazowski J., Wstęp do nauki o ubezpieczeniach, PZUW, Warszawa Łazowski J., Wstęp do nauki o ubezpieczeniach., Warszawa Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2006 r. Departament Statystyki Społecznej GUS. 10. Rajkiewicz A. (red.) Polityka Społeczna, PWE, Warszawa 1979 r. 11. Raport SMG/KRC dla Deutsche Bank PBC Roguska B., Oceny proponowanych zmian z systemie emerytalnym, Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa Salwa Z., Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, Wyd. LexisNexis, Warszawa Słownik języka polskiego, pod redakcją M. Szymczaka, t. III, Warszawa 1983 r. 15. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998 r. Dz. U Nr 137 poz. 887 z późn. zmianami 16. Zieliński T., Ubezpieczenia społeczne pracowników, PWN, Warszawa - Kraków

26 Joanna Rutecka-Góra Wysokość emerytur z nowego systemu emerytalnego a akceptacja społeczna dla wprowadzonych zmian Poparcie społeczne dla reformy emerytalnej Polski system emerytalny uległ istotnym przemianom na skutek reformy wdrożonej 1 stycznia 1999 roku. Reforma była konieczna ze względu na niekorzystne przemiany demograficzne, głównie wydłużanie się średniego dalszego trwania życia i spadek wskaźnika urodzeń, które groziły niewydolnością finansową dotychczasowego systemu w perspektywie kolejnych kilkudziesięciu lat. Za przeprowadzeniem zmian opowiadali się zarówno eksperci, jak i społeczeństwo, które było niezadowolone z nieprzejrzystości i braku ekwiwalentności istniejącego wcześniej rozwiązania. 19 Tabela 1. Poparcie społeczeństwa dla reformy emerytalnej przed jej wprowadzeniem i w pierwszych miesiącach funkcjonowania nowego systemu (w %). Reforma systemu emerytalnego jest/była*: Wskazania respondentów według terminów badań IX 1995 XII 1997 III 1999 potrzebna i pilna, należało ją jak najszybciej wprowadzić potrzebna i pilna, ale można ją było odłożyć na później (była potrzebna ale inne sprawy kraju były ważniejsze) była niepotrzebna trudno powiedzieć *Forma pytania zależała od daty przeprowadzenia badania. Źródło: Komunikat CBOS Krajobraz po wprowadzeniu reform, Warszawa, kwiecień 1999 r., s. 5. Pierwsze projekty kompleksowych reform systemu emerytalnego zaczęły się pojawiać już od 1995 roku (Tabela 2). Podjęcie dyskusji o problemach systemu emerytalnego i skierowanie uwagi społeczeństwa na ten obszar aktywności państwa spowodowało wzrost poparcia dla natychmiastowych reform, za którymi zgodnie z badaniem CBOS z grudnia 1997 r. opowiadało się 66% respondentów, wobec 47% w listopadzie 1995 r. Na szczególną uwagę zasługuje ocena pilności reformy aż 2/3 społeczeństwa uważało, że należało ją wprowadzić jak najszybciej. Ten entuzjazm zaczął spadać dopiero po przyjęciu odpowiednich rozwiązań nie kwestionowano wówczas potrzeby zmian, lecz ostrożniej oceniano moment ich przeprowadzenia: w marcu 1999 r. 38% respondentów było zdania, że reformę można było odłożyć na później, wobec prawie tak samo licznej grupy (39%) popierających moment jej wprowadzenia. 19 Zob. Emerytury i renty w społecznej świadomości, komunikat CBOS nr 1586, maj

27 Tabela 2. Projekty reform polskiego systemu emerytalnego przygotowane w latach Data Tytuł projektu Autor projektu Maj 1995 r. Projekt programu reformy ubezpieczeń społecznych. Założenia. Podstawowe dylematy. Pytania Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej Maj Wstępne założenia reformy ubezpieczeń emerytalnorentowych. Solidarność 1995 r. Model docelowy Listopad Projekt reformy systemu ubezpieczeń społecznych Ministerstwo Finansów 1995 r. przygotowany w Ministerstwie Finansów Grudzień 1995 r. Program reformy ubezpieczeń społecznych Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej Czerwiec 1997 r. Bezpieczeństwo dzięki różnorodności Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Reformy Zabezpieczenia Społecznego Źródło: opracowanie własne na podst. A. Wiktorow, Reformy systemu emerytalno-rentowego w Polsce, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa Reforma polskiego systemu emerytalnego miała na celu zmniejszenie wydatków emerytalnych w przyszłości i ścisłe powiązanie wysokości emerytur z wysokością zgromadzonych uprawnień i kapitałów emerytalnych. Wobec niemożności utrzymania dotychczasowego poziomu świadczeń bez podniesienia składek dokonano zmiany formuły emerytalnej. Obniżono relatywnie wysokość świadczeń wprowadzając mechanizmy zapewniające stabilność finansową systemu emerytalnego w obliczu zjawiska starzenia się ludności. Hojny system o zdefiniowanym świadczeniu, zawierający rozbudowane przywileje różnych grup zawodowych, zastąpiono wielowarstwowym systemem o zdefiniowanej składce opartym na finansowaniu repartycyjno-kapitałowym. Pod hasłem Bezpieczeństwo dzięki różnorodności powołano do życia system emerytalny złożony z trzech elementów, z których dwa zastąpiły dotychczasowy bazowy i obowiązkowy system repartycyjny zarządzany przez ZUS na zasadach zdefiniowanego świadczenia. Prawie wszystkie osoby w wieku poniżej 50 lat zostały objęte nowopowstałym systemem o zdefiniowanej składce. 20 Schemat 1. Konstrukcja polskiego systemu ubezpieczeń emerytalnych Źródło: opracowanie własne na podstawie T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne. Teoria dla praktyki, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Warszawa 2005, s Z systemu zdefiniowanej składki zostały jedynie wyłączone osoby uprawnione do wcześniejszych emerytur obliczanych na zasadach dotychczasowych, rolnicy oraz wszystkie grupy, dla których istnieją odrębne, zaopatrzeniowe systemy emerytalne m.in. prokuratorzy, policjanci, żołnierze zawodowi. 27

28 Nowy polski system emerytalny składa się z kilku części. Dwie pierwsze części (filar I i II) mają charakter obowiązkowy a wysokość wypłacanych z nich świadczeń jest powiązana ze składkami płaconymi przez całe życie zawodowe. Trzeci filar stanowią natomiast dodatkowe formy oszczędzania na starość 21 : pracownicze programy emerytalne (PPE), indywidualne konta emerytalne (IKE) i indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego 22 (IKZE). Bazową i obowiązkową część systemu emerytalnego tworzy część oparta na umowie międzypokoleniowej zarządzana przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) oraz część kapitałowa otwarte fundusze emerytalne zarządzane przez powszechne towarzystwa emerytalne (II filar). Świadczenie z obu części ma zapewnić emeryturę standardową. Obie części oparte są na indywidualnych kontach: koncie ubezpieczonego oraz subkoncie w ZUS i rachunku w otwartym funduszu emerytalnym (OFE). Zabezpieczenie emerytalne w ramach I filara jest finansowane przy użyciu tradycyjnej metody repartycyjnej i administrowane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Podstawową cechą odróżniającą tę część od starego systemu jest funkcjonowanie według zasady zdefiniowanej składki (defined contribution) i wprowadzenie indywidulanych kont ubezpieczonych (a oraz subkont emerytalnych 23 ), na których zapisywane są uprawnienia uczestników systemu. Takie rozwiązanie zwane jest również systemem o niefinansowej zdefiniowanej składce (Notional Defined Contribution, NDC) ze względu na niefinansowy sposób rolowania długu publicznego oparty na wzroście gospodarczym. 24 Do nabycia prawa do emerytury wymagane jest, poza osiągnięciem wieku emerytalnego, opłacanie składek, 25 a okres ich opłacania i wysokość podstawy wymiaru mają wpływ na wysokość świadczenia. Dla ubezpieczonych, którzy uczestniczyli w systemie emerytalnym przed 1999 r. rokiem, dokonano przeniesienia uprawnień emerytalnych ze starego systemu w formie kapitału emerytalnego 26 dopisywanego do ich konta w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych. Kapitał ten reprezentuje składki wpłacone za nich do systemu dotychczasowego, a jego wysokość obliczona została przy wykorzystaniu dotychczasowej formuły emerytalnej. 27 Drugi filar nowego systemu emerytalnego należy do obowiązkowej, bazowej części systemu i ma charakter kapitałowy. Składka przekazywana do tej części jest gromadzona w otwartych funduszach emerytalnych (OFE) i inwestowana w instrumenty finansowe. Otwartymi funduszami emerytalnymi zarządzają powszechne towarzystwa emerytalne (PTE). Każdy ubezpieczony posiada indywidualny rachunek w jednym z funduszy, na którym gromadzi kapitał emerytalny. Dopuszcza się możliwość zmiany wybranego funduszu emerytalnego, jednak może się to wiązać z dodatkowymi opłatami, jeżeli zmiana nastąpi przed upływem dwóch lat od daty przystąpienia do danego OFE. Członkowie OFE otrzymują nie rzadziej niż raz w roku informacje o wysokości środków zgromadzonych na rachunku. 28 Ubezpieczony nie ma bezpośredniego wpływu na politykę inwestycyjną funduszu, której 21 M. Góra, Ekonomiczne podstawy funkcjonowania nowego systemu emerytalnego w Polsce, reformie/bdr.html. 22 Wprowadzone od 1 stycznia 2012 r. 23 Subkonta zostały utworzone wraz ze zmniejszeniem składki przekazywanej do otwartych funduszy emerytalnych w maju 2011 r. Wówczas 5 p.p. składki emerytalnej trafiającej wcześniej do OFE zatrzymano w FUS, a jej kwoty są od tej pory ewidencjonowane na specjalnie wydzielonym subkoncie. 24 Zob. M. Góra, Inwestowanie składek w nowym polskim systemie emerytalnym, CASE, Warszawa 2001, s Bez spełnienia wymogu stażowego 20 lat (kobiety) lub 25 lat (mężczyźni) niemożliwe jest uzyskanie dopłaty do emerytury minimalnej. 26 Pojęcia kapitału użyto w cudzysłowie, gdyż nie jest to de facto kapitał rzeczywisty ze względu na repartycyjny charakter tej części systemu. W pierwszym filarze uczestnicy gromadzą bowiem uprawnienia emerytalne oznaczane również skrótem MKUE Międzypokoleniowy Kapitał Uprawnień Emerytalnych. 27 Wielkość kapitału początkowego obliczana jest jako wysokość emerytury należnej ze starego systemu na dzień 31 grudnia 1998 r., bez uwzględnienia wymogu wieku i stażu pracy, pomnożona przez wyrażone w miesiącach średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 62 lat. Art ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. 28 Art. 191 ustawy z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U. nr 139, poz. 934 ze zm.). 28

29 limity określone są obowiązującym prawem. 29 Kapitał emerytalny gromadzony w otwartych funduszach emerytalnych podlega dziedziczeniu, lecz tylko do momentu zakupu emerytury dożywotniej. Po przejściu na emeryturę, ze środków, które ubezpieczony zgromadził na swoim rachunku, wypłacane jest świadczenie. Najważniejszą zmianą dokonaną w ramach całościowej reformy było odejście od formuły zdefiniowanego świadczenia na rzecz obliczania emerytur w myśl zasady zdefiniowanej składki. Dotychczasowe emerytury zależne od stażu ubezpieczeniowego i zarobków z wybranych lat zastąpiono systemem świadczeń niemal wprost proporcjonalnych do wpłaconych składek. Taka zmiana uzyskała ogromną akceptację społeczną, gdyż dotychczasowy system uznawany był za niesprawiedliwy. W świetle badań CBOS z roku 1999, prawie 30% ubezpieczonych uważało, że reforma systemu emerytalnego jest dla nich korzystna, przy jedynie 17% osób oceniających zmiany niekorzystnie. O niskiej świadomości emerytalnej świadczyć może duży udział osób twierdzących, że reforma nie ma dla nich znaczenia lub nie mających opinii na ten temat. Tabela 2. Stosunek do reformy systemu emerytalnego (w %) Jak Pan(i) sądzi, czy dla ludzi takich jak Pan(i) Wskazania respondentów według terminów badań wprowadzenie reformy systemu emerytalnego jest: III 1999 VI 1999 XII 1999 VI 2000 I 2001 Korzystne Nie ma znaczenia Jest niekorzystne Trudno powiedzieć Źródło: Komunikat CBOS Cztery reformy w opinii społecznej, Warszawa, styczeń 2001 s. 2. Wprowadzenie ścisłej zależności między wysokością emerytury i wysokością wpłaconych do systemu składek powoduje, że emerytury części ubezpieczonych będą znacznie niższe niż świadczenia, które otrzymaliby według starej formuły. Dotyczy to zwłaszcza osób mniej zamożnych, których stopy zastąpienia w starym systemie byłyby wyższe dzięki uwzględnianiu w wysokości świadczenia składnika socjalnego w postaci 24% kwoty bazowej. Formuła zdefiniowanej składki powoduje ponadto, że tzw. okresy nieskładkowe będą miały negatywny wpływ na wysokość świadczeń emerytalnych skutkując znacznie niższymi emeryturami, szczególnie w przypadku kobiet. Świadczenia z nowego systemu będą bardziej ekwiwalentne, co oznacza uwzględnienie każdej wpłaty do systemu i jedynie nikły, bo wynikający z waloryzacji lub stopy zwrotu, przyrost uprawnień emerytalnych w okresie nieopłacania składek. Nowy system ma zachęcać ubezpieczonych do wydłużania aktywności zawodowej, w myśl zasady: im dłużej pracujesz, im więcej odłożysz i im jesteś starszy w momencie przejścia na emeryturę, tym wyższe otrzymasz świadczenie. Prognozy dotyczące funkcjonowania nowego systemu emerytalnego w zakresie wysokości świadczeń i stopy zastąpienia (relacji emerytury do wcześniej uzyskiwanego wynagrodzenia) nie znajdowały odzwierciedlenia w opiniach jego uczestników. 29 Głównie ustawą z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U. nr 139, poz. 934 ze zm.) oraz wydanych do niej aktów wykonawczych. 29

30 Tabela 3. Wysokość przyszłych emerytur w opinii społeczeństwa (w %). Jak Pan(i) sądzi, czy w przyszłości, np. za 15 lat, wysokość emerytury Wskazania respondentów według terminów badań w stosunku do zarobków będzie: VI 1998 VI 2000 X 2008 II 2010 III 2012 mniejsza niż obecnie podobna jak obecnie większa niż obecnie trudno powiedzieć Źródło: Opinie o podnoszeniu wieku emerytalnego i zmianach w systemie emerytalnym, Komunikat CBOS nr BS/40/2012, Warszawa, marzec 2012, s. 10. Tuż przed wprowadzeniem reformy emerytalnej aż 37% respondentów uważało, że emerytury wzrosną a ponad ¼ była przekonana, że reforma nie wpłynie istotnie na wysokość świadczeń. Tylko 8% ankietowanych wskazało, że emerytury ulegną zmniejszeniu. Przekonanie o wzroście świadczeń emerytalnych mogło wynikać nie tylko z niskiej świadomości emerytalnej Polaków, lecz także (a może przede wszystkim) z wprowadzających w błąd reklam otwartych funduszy emerytalnych, przedstawiających emerytów jako osoby mogące sobie pozwolić na luksusowe wakacje. Świadomość ubezpieczonych w zakresie wysokości świadczeń z nowego systemu wzrosła jednak znacznie w ciągu pierwszych dziesięciu lat jego funkcjonowania. Na początku 2010 r., prawie połowa respondentów była przekonana, iż emerytury z nowego systemu będą niższe niż przed reformą. Istotnej przemianie uległy także źródła finansowania systemu. Repartycyjny system o zdefiniowanym świadczeniu zastąpiono systemem repartycyjno-kapitałowym o zdefiniowanej składce. Po latach funkcjonowania jednoelementowego publicznego systemu emerytalnego powołano do życia system wielofilarowy o mieszanym finansowaniu, kierując się zasadą rozpraszania ryzyka, również w obszarze emerytalnym. Poza częścią repartycyjną opartą na umowie międzypokoleniowej powstał obowiązkowy element finansowany kapitałowo. Pojawiło się wiele nowych podmiotów funkcjonujących na uregulowanym przez państwo rynku emerytalnym, w tym główni jego aktorzy: otwarte fundusze emerytalne i powszechne towarzystwa emerytalne. Tabela 4. Poparcie społeczne dla różnych metod finansowania systemu emerytalnego (w %) Które rozwiązanie dotyczące emerytur Wskazania respondentów według terminów badań wydaje się Panu(i) lepsze? IX 2007 X 2008 II 2010 I 2011 Każdy pracownik wpłaca składki na własne konto w funduszu emerytalnym, z którego w przyszłości będzie miał wypłacaną emeryturę Osoby pracujące opłacają składki, które są Przeznaczane na emerytury dla obecnych emerytów Połączenie obu tych rozwiązań część składki pracownika przeznaczana jest na wypłaty bieżących emerytur, a część odkładana na jego przyszłą emeryturę Trudno powiedzieć Źródło: Opinie o planowanych zmianach w systemie emerytalnym, Komunikat CBOS nr BS/14/2011, Warszawa, luty 2011, s. 3. Finansowanie kapitałowe i formułę zdefiniowanej składki wprowadzono pod hasłem indywidualizacji emerytur, mającym zapewnić akceptację społeczną. Głównym zadaniem było przekonanie każdego ubezpieczonego, że ma wpływ na wysokość przyszłych świadczeń a gromadzony w OFE kapitał jest jego własnością, chociaż o ograniczonych prawach dysponowania nim. Poprzez wzbudzenie 30

31 zainteresowania uczestników zasadami funkcjonowania systemu kapitałowego oraz wprowadzenie dodatkowych obowiązków informacyjnych, świadomość emerytalna i finansowa społeczeństwa została podniesiona. Według badań CBOS na początku 2011 r. 41% respondentów wskazało rachunki kapitałowe jako najlepszy sposób finansowania emerytur, a ponad jedna trzecia badanych za najlepsze uważa finansowanie mieszane, repartycyjno-kapitałowe. Jedynie 16% pytanych nie miało zdania na ten temat. Zmiany formuły emerytalnej Warunkiem nabycia emerytury w starym systemie emerytalnym było osiągnięcie wieku emerytalnego wynoszącego 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn 30 oraz minimalnego okresu składkowego i nieskładkowego wynoszącego odpowiednio 20 i 25 lat. 31 Świadczenie emerytalne (E) dla osób pozostających w starym systemie obliczane jest według następującej formuły: 32 E = 24% KB +1,3% x IPW x liczba lat składkowych + 0,7% x IPW x liczba lat nieskładkowych gdzie: KB kwota bazowa, obliczana na podstawie przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce; jej wysokość jest systematycznie aktualizowana; ogłoszona kwota bazowa obowiązuje w okresach rocznych rozpoczynających się od 1 marca każdego roku, IPW indywidualna podstawa wymiar składek stanowiąca iloczyn indywidualnego wskaźnika podstawy wymiaru emerytury; nie może być wyższa niż 250% kwoty bazowej. Pierwsza część formuły emerytalnej (24% KB) zwana jest często składnikiem socjalnym, gdyż przyjmowanie jej w takiej samej wysokości dla wszystkich osób występujących o świadczenie powoduje spłaszczenie wysokości obliczanych emerytur. Pozostałe elementy uzależnione są od wysokości indywidualnej podstawy wymiaru, obliczanej zwykle w oparciu o zarobki osiągnięte w kolejnych 10 latach poprzedzających przejście na emeryturę 33, oraz długości lat składkowych i nieskładkowych. Stosowana formuła obliczania emerytury nie zależy od płci świadczeniobiorcy. Świadczenie nie jest w żaden sposób zmniejszane w przypadku rozpoczęcia jego pobierania przed osiągnięciem ustawowego wieku emerytalnego. Przedłużenie okresu aktywności zawodowej powoduje podwyższenie świadczenia o 1,3% indywidualnej podstawy wymiaru za każdy dodatkowy rok składkowy. 34 Emerytura jest dożywotnia a w formule jej wypłaty nie przewidziano żadnych dodatkowych gwarancji na wypadek śmierci emeryta. 30 W praktyce duża część ubezpieczonych skorzystała z możliwości wcześniejszego przejścia na emeryturę na w sytuacji zgromadzenia wystarczająco długiego stażu ubezpieczeniowego (30 lat stażu w przypadku kobiet i 35 lat stażu w przypadku mężczyzn). Wiek uprawniający do emerytury to w takich przypadkach odpowiednio 55 i 60 lat. 31 Art. 26 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 roku o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. nr 40 poz. 267 ze zm.) zastąpiony od 1999 r. przez art. 27 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity Dz.U. z 2004 r., nr 39 poz. 353). Przy czym długość uwzględnionych okresów nieskładkowych nie może przekraczać 1/3 uwzględnionych okresów składkowych. 32 Art. 53 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. 33 Okres 10 kolejnych lat wybierany jest z okresu 20 lat poprzedzających przejście na emeryturę lub indywidualną podstawę wymiaru oblicza się na podstawie zarobków z dowolnych 20 lat wybranych z całego okresu aktywności zawodowej. 34 Podjęcie decyzji o przedłużenie okresu aktywności zawodowej i przesunięcia momentu przejścia na emeryturę nie jest dla ubezpieczonego korzystne. Ze względu na brak ograniczeń w dodatkowym zarobkowaniu emerytów, którzy osiągnęli ustawowy wiek emerytalny, bardziej opłacalne jest przejście na emeryturę, podjęcie pracy i systematyczne występowanie o podwyższanie świadczenia z tytułu dodatkowych okresów składkowych. 31

32 Nowy system emerytalny uzależnił wysokość emerytury od wysokości uprawnień emerytalnych i kapitału zgromadzonego na rachunku w OFE. Rozwiązanie takie spowoduje relatywne obniżenie wysokości świadczeń emerytalnych w przyszłości lecz jego niewątpliwą zaletą jest zachęta do przedłużania aktywności zawodowej w myśl prostej zasady: im dłużej wpłacasz składki, tym wyższa jest twoja emerytura. Świadczenia z pierwszego filara nowego polskiego systemu emerytalnego zależą wyłącznie od wysokości zgromadzonych w ciągu okresu aktywności zawodowej uprawnień (stanu konta) i przeciętnego dalszego trwania życia w momencie przejścia na emeryturę. Zdecydowano się na zastosowanie jednolitych tablic dalszego trwania życia dla kobiet i mężczyzn, co stanowi element redystrybucji, gdyż w przypadku oddzielnego traktowania płci, emerytury kobiet byłyby znacznie niższe wskutek dłuższego dalszego trwania życia w momencie przejścia na emeryturę oraz niższych zarobków osiąganych w okresie aktywności zawodowej. Wyliczenie wysokości emerytury z filara pierwszego można przedstawić w postaci następującej zależności: Emerytura I zwaloryzowane uprawnienia srednie dalsze trwanie życia Zwaloryzowane uprawnienia emerytalne to suma zwaloryzowanych składek emerytalnych zaewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego w ZUS powiększona o zwaloryzowany kapitał początkowy. W celu obliczenia wysokości miesięcznej emerytury, wielkość uprawnień jest dzielona przez średnie dalsze trwanie życia wyrażone w miesiącach dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę. 35 Wiek ubezpieczonego w momencie przejścia na emeryturę wyraża się w ukończonych latach i miesiącach. Zgodnie z przedstawionym wzorem, im wyższy stan konta w pierwszym filarze (w tym także subkonta) i im wyższy wiek emerytalny, tym wyższe świadczenie przysługujące z części repartycyjnej. Środki zgromadzone na rachunku w drugim filarze są finansują emeryturę kapitałową, która może być wypłacana w jednej z dwóch form: okresowej emerytury kapitałowej, dożywotniej emerytury kapitałowej. 36 Okresowa emerytura kapitałowa przysługuje członkowi otwartego funduszu emerytalnego do ukończenia 65 roku życia. Dożywotnia emerytura kapitałowa przysługuje członkowi otwartego funduszu emerytalnego dożywotnio po ukończeniu 65 roku życia. 37 Ubezpieczony nabywa prawo do emerytury okresowej, jeżeli osiągnął minimalny ustawowy wiek emerytalny (niższy niż 65 lat 38 ) i kwota środków zgromadzonych na jego rachunku w OFE, ustalona na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego zostanie przyznana emerytura, jest równa lub wyższa od dwudziestokrotności kwoty dodatku pielęgnacyjnego. 39 Wysokość okresowej emerytury kapitałowej obliczana jest według wzoru: Art. 25 i 26 ustawy z 18 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. Dla osoby w wieku 60 lat przeciętne trwanie życia wynosi 247,3 mies. a dla osoby w wieku 65 lat 204,6 mies. Komunikat Prezesa GUS z 25 marca 2009 r. w sprawie tablicy średniego dalszego trwania życia kobiet i mężczyzn (M.P. nr 20, poz. 253). 36 Art. 7 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz.U. nr 228, poz. 1507). 37 Art. 7 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 38 Emerytury okresowe będą wypłacane jedynie do czasu, gdy ubezpieczeni będą przechodzić na emeryturę w wieku niższym niż 65 lat, co ma obecnie miejsce w przypadku kobiet. W związku z planowanym podwyższeniem wieku emerytalnego do docelowego poziomu 67 lat w 2040 r. dla kobiet i mężczyzn w niedługiej przyszłości przestanie funkcjonować forma wypłaty świadczeń w postaci okresowej emerytury kapitałowej. 39 Art. 8 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 40 Art. 24 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 32

33 ś ż Przy kalkulacji okresowej emerytury kapitałowej wykorzystuje się tablice średniego dalszego trwania życia stosowane dla potrzeb wyznaczania emerytury z części repartycyjnej, wspólne dla kobiet i mężczyzn. Im wyższy stan rachunku w OFE i wyższy wiek przejścia na emeryturę, tym wyższa wartość emerytury okresowej. W trakcie wypłacania emerytury okresowej środki pozostają nadal w otwartym funduszu emerytalnym i są pomnażane. Powszechne towarzystwo emerytalne potrąca na bieżąco kwoty na sfinansowanie kolejnych wypłat emerytur okresowych i przekazuje je do ZUS. W czasie pobieranie emerytury okresowej, środki zgromadzone na rachunku podlegają dziedziczeniu. Okresowa emerytura kapitałowa jest waloryzowana corocznie na zasadach i w trybie określonym dla emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. 41 Prawo do okresowej emerytury kapitałowej wygasa: 42 1) w przypadku śmierci członka otwartego funduszu emerytalnego; 2) z dniem poprzedzającym dzień, w którym członek otwartego funduszu emerytalnego ukończył 65 rok życia, 3) w przypadku wyczerpania środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym. Po osiągnięciu przez ubezpieczonego 65 lat, nabywa on prawo do dożywotniej emerytury kapitałowej, bez względu na fakt, czy pobierał wcześniej emeryturę okresową. Dożywotnia emerytura kapitałowa jest ustalana na wniosek ubezpieczonego po dokonaniu przez niego wyboru oferty dożywotniej emerytury kapitałowej. W sytuacji wcześniejszego pobierania emerytury okresowej lub renty z tytułu niezdolności do pracy, ubezpieczony nie ma obowiązku ponownego składania wniosku musi jednak wskazać wybraną ofertę emerytury dożywotniej, pod rygorem wstrzymania wypłaty świadczeń. Emerytura dożywotnia nie może być przyznana, gdy stan środków na rachunku w OFE jest bardzo niski i wyliczona dla niego hipotetyczna emerytura kapitałowa 43 jest niższa od 50% dodatku pielęgnacyjnego wówczas środki są przekazywane do funduszu emerytalnego powiększając indywidualne konto w ZUS i ubezpieczony uzyskuje świadczenie jedynie z części repartycyjnej. Wysokość dożywotniej emerytury kapitałowej obliczana jest według wzoru: 44 Gdzie; Stawka DK stawka miesięcznej dożywotniej emerytury kapitałowej, właściwej dla wieku emeryta za każdy tysiąc zgromadzonych środków, zawarta w wybranej ofercie dożywotniej emerytury kapitałowej obowiązującej w dniu złożenia wniosku o ustalenie prawa do świadczenia. Po ustaleniu prawa do dożywotniej emerytury kapitałowej, środki ubezpieczonego są przekazywane w formie wypłaty transferowej do wybranego zakładu emerytalnego, w którym nabył on dożywotnią emeryturę kapitałową. W zamian za zgromadzone oszczędności otrzymuje on dożywotnie comiesięczne świadczenie z gwarancją wypłaty części przekazanych środków, gdyby umarł w ciągu pierwszych trzech lat od przejścia na emeryturę. Aby wyeliminować sytuacje związane z tzw. szokiem przejścia, w kapitałowej części funkcjonuje rozwiązanie umożliwiające zwrot części środków za które nabyta została dożywotnia emerytura 41 Art. 26 ust. 1 ustawy z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 42 Art. 9 ustawy z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 43 Hipotetyczna emerytura kapitałowa jest równa ilorazowi stanu środków na koncie w OFE przez przeciętne dalsze trwanie życia stosowane przy obliczaniu emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Art. 10 ust. 2 ustawy z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 44 Art. 27 ustawy z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 33

34 kapitałowa, gdy emeryt umarł w ciągu pierwszych 36 miesięcy jej pobierania. Zakład emerytalny wypłaci wówczas wskazanym przez emeryta osobom wypłatę gwarantowaną. Wyplata gwarantowana obliczana jest zgodnie ze wzorem: 45 Środki przekazywane z OFE traktowane są jako jednorazowa składka, za którą zakupiona została dożywotnia emerytura kapitałowa. Natomiast czas pobierania emerytury określony jest jako liczba pełnych miesięcy, jakie upłynęły od początku miesiąca, w którym po raz pierwszy wypłacono dożywotnią emeryturę kapitałową, do końca miesiąca, w którym nastąpiła śmierć emeryta. Zasady wypłaty dożywotnich emerytur kapitałowych nie przewidują waloryzacji świadczeń. Ich wysokość może ulec zmianie w przypadku wystąpienia zysku lub nadwyżki w funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych. 46 Ewentualne podwyższenie świadczeń zależy od wyników inwestycyjnych z lokowania środków funduszy dożywotnich emerytów kapitałowych oraz wzrostu umieralności osób pobierających świadczenia. Rozpoczęcie pobierania emerytury z pierwszego i drugiego filara następuje jednocześnie. Emeryturę z pierwszego filara finansowana będzie z funduszu emerytalnego funkcjonującego w ramach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i zarządzanego przez ZUS, a z drugiego ze środków zgromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym. Ubezpieczony będzie otrzymywał jeden przelew emerytalny z obu części przekazywany przez ZUS, który wcześniej otrzyma z powszechnego towarzystwa emerytalnego lub zakładu emerytalnego środki na wypłatę emerytury kapitałowej. 47 Wysokość świadczeń z nowego systemu emerytalnego Nowy system ma zachęcać ubezpieczonych do wydłużania aktywności zawodowej, w myśl zasady: im dłużej pracujesz, im więcej odłożysz i im jesteś starszy w momencie przejścia na emeryturę, tym wyższe otrzymasz świadczenie. Zwiększeniu ekwiwalentności systemu nie towarzyszy jednak zwiększenia adekwatności świadczeń emerytalnych. Świadczenia oferowane przez nowy system emerytalny uległy bowiem znacznemu obniżeniu. Największe zmiany w tym zakresie dotyczą kobiet przechodzących na emeryturę pięć lat wcześniej niż mężczyźni. 45 Art. 29 ustawy z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 46 Art. 28 ust. 1 ustawy z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 47 Art. 30 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz.U. nr 228, poz. 1507). 34

35 Tabela 5. Wysokość świadczeń w starym i nowym systemie emerytalnym wiek i płeć wynagrodzenie jako wielokrotność przeciętnego wynagrodzenia ubezpieczonego 0,4 0,5 1 2,5 3 5 Kobieta 60 lat (stary) 1 599, , , , , ,71 Kobieta 60 lat (nowy)* 1 039, , , , , ,64 w tym: - emerytura z I filara 796,53 735,67 931, , , ,28 806,56** 721,15** - emerytura okresowa 243,42 304,27 608, , , ,36 - dożywotnia emerytura 341,62 427,03 854, , , ,15 kapitałowa Kobieta 65 lat (35***),(stary) 1 766, , , , , ,94 Kobieta 65 lat (35***),(nowy) 1 148, , , , , ,34 Kobieta 65 lat (40***),(stary) 1 766, , , , , ,56 Kobieta 65 lat (40***),(nowy) 1 148, , , , , ,08 Mężczyzna 65 lat (stary) 1 766, , , , , ,56 Mężczyzna 65 lat (nowy) 1 148, , , , , ,08 * Emerytura łączna z nowego systemu dla 60-letniej kobiety składa się z emerytury dożywotniej z części repartycyjnej (I filar, pierwsza z wartości) i okresowej emerytury kapitałowej wypłacanej z OFE (druga z podanych wartości). Emerytura okresowa, po osiągnięciu przez ubezpieczoną 65 lat, zostanie zamieniona na dożywotnią emeryturę kapitałową (ostatnia z podanych wartości). ** Podanie dwóch wartości emerytury z I filara wynika z faktu, że wysokość dopłaty do emerytury minimalnej podwyższającej emeryturę z części repartycyjnej obliczana jest w momencie przejścia na emeryturę a następnie w momencie ukończenia 65 lat i rozpoczęcia pobierania dożywotniej emerytury kapitałowej. *** W przypadku 65 letniej kobiety, analizowany jest przypadek 30- i 35- letniego okresu składkowego (odpowiednio 35- lub 40-letniego stażu ubezpieczeniowego), stąd zastosowano w tabeli dodatkowe rozróżnienie związane ze stażem. Źródło: J. Rutecka, Zakres redystrybucji dochodowej w ubezpieczeniowym systemie emerytalnym, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, 2012, s Obliczenia przeprowadzone dla przykładowych ubezpieczonych 48 (tabela 5) potwierdzają, że emerytury wyznaczone według formuły zdefiniowanej składki są znacznie niższe od świadczeń obliczonych na podstawie starej formuły zdefiniowanego świadczenia wyjątkiem są świadczenia osób, które przeszły na emeryturę w wieku 65 lat i zarabiały co najmniej 250% przeciętnego wynagrodzenia. Wysokość świadczeń z obu systemów zależy od długości stażu ubezpieczeniowego i okresu opłacania składek im dłuższy okres opłacania składek i uczestnictwa w systemie, tym wyższe są świadczenie emerytalne. Przy czym nowa formuła emerytalna zakłada niemal pełną ekwiwalentność składek i świadczeń. W zreformowanym systemie emerytalnym wszyscy badani 48 Obliczono emeryturę dla 24 osób, które różnią się wiekiem przejścia na emeryturę (60 lub 65 lat), poziomem wynagrodzenia w relacji do wynagrodzenia przeciętnego (40%, 50%, 100%, 250%, 300%, 500%), okresem składkowym (30 lub 35 lat). Staż ubezpieczeniowy jest liczony od osiągnięcia przez ubezpieczonych 25 lat a kwota bazowa w pierwszym roku objętym symulacją wynosi 2.000,00 zł. Ubezpieczeni charakteryzują się płaską karierą zawodową relacja zarobków do wynagrodzenia przeciętnego nie zmienia się w okresie objętym symulacją. Emerytura minimalna stanowi 26% kwoty bazowej. Wynagrodzenia 48, kwota bazowa oraz emerytura minimalna rosną w tempie 2% rocznie. Średnioroczna stopa zwrotu z części kapitałowej przyjęta przy obliczaniu świadczeń emerytalnych wynosi 5%, techniczna stopa zwrotu dla dożywotnich emerytur kapitałowych wynosi 1% a koszty administracyjne wypłaty dożywotnich emerytur kapitałowych są równe 3,5% wartości miesięcznego świadczenia. 35

36 Stopa zastąpienia ubezpieczeni zarabiający wynagrodzenie minimalne (40% przeciętnego wynagrodzenia) oraz 60- letnie kobiety osiągające 50% przeciętnego wynagrodzenia musiałyby korzystać z dopłat do emerytur minimalnych, gdyby nie zdecydowano się na podwyższenie wieku emerytalnego. Przy utrzymaniu minimalnego wieku emerytalnego na dotychczasowym poziomie (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn) oraz zakładając posiadanie przez ubezpieczonych jedynie minimalnego wymaganego stażu ubezpieczeniowego, dopłaty do emerytury minimalnej mogłyby otrzymywać kobiety zarabiające nawet 100% przeciętnego wynagrodzenia 49 a pobieranie emerytury w wysokości emerytury minimalnej mogłoby w przyszłości nabrać cech powszechności. Znacznej redukcji uległy stopy zastąpienia, głównie dla uczestników zarabiających poniżej 2,5- krotności przeciętnego wynagrodzenia. Nadal występuje prawidłowość kompensowania w większym zakresie utraconych dochodów osób najuboższych, jednak grupa beneficjentów została inaczej zdefiniowana. W starym systemie emerytalnym osoby otrzymujące minimalne wynagrodzenie otrzymywały świadczenie przekraczające wysokość ich zarobków po oskładkowaniu. W nowym systemie kompensata ta nie przekracza 65%. Wykres 1. Stopy zastąpienia w starym i nowym systemie emerytalnym 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% 0,4 0,5 1,0 2,5 3,0 5,0 kobieta 60 lat (stary) kobieta 60 lat (nowy)* kobieta 60 lat (nowy)** kobieta 65 lat (35),(stary) kobieta 65 lat (35),(nowy) kobieta 65 lat (40),(stary) kobieta 65 lat (40),(nowy) mężczyzna 65 lat (stary) wielokrotność przeciętnego wynagrodzenia *stopa zastąpienia w dniu przejścia na emeryturę (w dniu rozpoczęcia pobierania okresowej emerytury kapitałowej) ** stopa zastąpienia w dniu rozpoczęcia pobierania dożywotniej emerytury kapitałowej Źródło: J. Rutecka, Zakres redystrybucji dochodowej w ubezpieczeniowym systemie emerytalnym, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, 2012, s Na skutek obniżenia świadczeń emerytalnych zmniejszy się zakres kompensaty utraconych zarobków przez świadczenie stopa zastąpienia oferowana dla 60-letniej kobiety zarabiającej przeciętne wynagrodzenie uległa zmniejszeniu o 42% (z 66,5% do 38,5%), natomiast dla 65-letniego mężczyzny o 18% (z 73,0% do 59,7%). Osoby uzyskujące minimalne wynagrodzenie osiągają w starym systemie 100% stopę zastąpienia, mimo niekorzystania z dopłat do emerytury minimalnej. Nowy system 49 B. Więckowska, J. Owczarek, Ryzyko dopłaty do emerytury minimalnej w nowym systemie emerytalnym w Polsce, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, nr. 181, Poznań 2011, s

37 oferuje równe stopy zastąpienia dla osób z różnych grup dochodowych, jeśli ubezpieczeni nie korzystają z dopłat do emerytury minimalnej i nie zarabiają więcej niż 250% przeciętnego wynagrodzenia. Dla osób uprawnionych do emerytury minimalnej stopa zastąpienia jest podwyższana przez dopłatę, uzyskując poziom 65%. Warto przy tym zauważyć, że przesunięcie momentu przejścia na emeryturę o 5 lat przy utrzymaniu tego samego poziomu zarobków skutkuje podwyższeniem stopy zastąpienia o niemal 16 p.p. (przypadek kobiety przechodzącej na emeryturę w wieku 60 lub 65 lat). Jest to efekt wpłacania dodatkowych składek budujących kapitał emerytalny oraz zastosowania parametru demograficznego w formule obliczania świadczenia. Wzrost stopy zastąpienia będzie znacznie wyższy, jeśli praca zarobkowa będzie kontynuowana do 67 roku życia lub dłużej. Akceptacja społeczna dla nowego systemu 10 lat po jego wprowadzeniu Gruntowna reforma z 1999 roku dokonała kompleksowej przebudowy polskiego systemu emerytalnego. Na skutek wprowadzenia większej ekwiwalentności poprzez formułę zdefiniowanej składki, zasada relatywnie większej kompensaty dla osób z najniższych grup dochodowych i relatywnie mniejszej dla osób z najwyższych grup dochodowych została prawie całkowicie wyeliminowana. Zastosowanie finansowania repartycyjno-kapitałowego w miejsce funkcjonującej dotychczas umowy międzypokoleniowej nie zlikwidowało jednak redystrybucji międzypokoleniowej i obciążeń kolejnych pokoleń. Uprawnienia emerytalne zgromadzone na koncie w ZUS i kapitał na rachunku w OFE, muszą bowiem w przyszłości znaleźć pokrycie w PKB wytworzonym przez kolejne pokolenia pracujących. System emerytalny stoi nadal przed szeregiem wyzwań, aby zapewnić adekwatne dochody na okres starości. Po pierwszych dziesięciu latach funkcjonowania wielofilarowego systemu emerytalnego, zauważyć można stabilizację poziomu poparcia społecznego dla przeprowadzonej reformy. Zgodnie z wynikami badania CBOS ze stycznia 2011 r., 56% ankietowanych było niezadowolonych z funkcjonowania systemu ubezpieczeń emerytalnych a tylko 27% raczej lub zdecydowanie zadowolonych. Trudno jednoznacznie wskazać przyczyny takiej oceny. Negatywna opinia może wynikać z problemów organizacyjnych występujących tuż po wprowadzeniu systemu 50, prognozowanych zmian dotyczących jego funkcjonowania czy rosnącej świadomości emerytalnej (głównie w zakresie prognozowanej stopy zastąpienia). Warto jednak odnotować, iż na początku 2001 r. z systemu emerytalnego niezadowolonych było jedynie 38% respondentów (szczyt niezadowolenia nastąpił w 2008 roku), podczas gdy zadowolenie wyrażało 26% a liczna grupa pytanych nie miała opinii na ten temat (36%). Tabela 8. Poziom zadowolenia z systemu ubezpieczeń emerytalnych (w%) Czy, ogólnie rzecz biorąc, jest Pan(i) zadowolony(a) czy też Wskazania respondentów według terminów badań niezadowolony(a) ze sposobu, w jaki w naszym kraju funkcjonuje system ubezpieczeń emerytalnych? I 2001 III 2007 IX 2007 X 2008 II 2010 I 2011 Zdecydowanie niezadowolony(a) Raczej niezadowolony(a) Raczej zadowolony(a) Zdecydowanie zadowolony(a) Trudno powiedzieć Źródło: Opinie o planowanych zmianach w systemie emerytalnym, Komunikat CBOS nr BS/14/2011, Warszawa, luty 2011, s Chodzi o zaległości w przekazywaniu przez ZUS składek do otwartych funduszy emerytalnych. 37

38 Na negatywną ocenę nowopowstałego systemu może mieć wpływ także kryzys finansowy, który rozpoczął się jesienią 2008 r. i spowodował znaczne uszczuplenie środków zgromadzonych na rachunkach w otwartych funduszach emerytalnych. Okres dekoniunktury uzmysłowił oszczędzającym, że indywidualne rachunki i inwestowanie na rynku kapitałowym ma, poza zaletami wychwalanymi w reklamach otwartych funduszy emerytalnych, także istotne wady. Zdaniem osób biorących udział w badaniu CBOS w październiku 2007 r., system emerytalny wymaga szeregu zmian. Wśród najczęściej wymienianych znalazły się: podwyższenie emerytur (43% osób przekonanych o konieczności zmian), uproszczenie przepisów, skuteczniejsza akcja informacyjna i dotrzymanie założeń reformy (9%) oraz likwidacja lub reforma ZUS (7%). 6% ankietowanych dostrzegało potrzebę obniżenia wieku emerytalnego, a tylko 1% - potrzebę jego podwyższenia. Tabela 9. Oczekiwania dotyczące zmian w systemie emerytalnym (wybrane odpowiedzi, % osób postulujących zmiany w obecnym systemie) Co, Pana(i) zdaniem, należałoby zmienić w Wskazania respondentów według terminów badań systemie ubezpieczeń emerytalnych? II 2001 X 2007 Zmienić cały system 5 4 Podwyższyć emerytury Zlikwidować lub zreformować ZUS 10 7 Obniżyć składki emerytalne 11 6 Uprościć przepisy, lepiej informować o 7 9 nowym systemie, dotrzymać założeń reformy Obniżyć wiek emerytalny 4 6 Źródło: opracowanie własne na podst.: Komunikat CBOS Nadzieje czy niepewność? System emerytalny po zmianie, Warszawa, luty 2001, s. 9, Komunikat CBOS Opinie o systemie ubezpieczeń emerytalnych, Warszawa, październik 2007, s. 6. Zmiany dokonane w systemie emerytalnym w 2011 i 2012 r. (obniżenie składki przekazywanej do OFE, stopniowe podwyższanie wieku emerytalnego do 67 lat) nie są w pełni zgodne z oczekiwaniami społecznymi. Pożądane przez respondentów podwyższenie emerytur przy zachowaniu innych parametrów na tym samym poziomie nie jest możliwe aby osiągnąć taki efekt, konieczne jest albo podwyższenie składki albo wieku emerytalnego. Oba rozwiązania nie znajdują jednak akceptacji społecznej. Gdy w 2011 roku zapytano społeczeństwo o opinię nt. stopniowego podwyższania wieku przejścia na emeryturę, niemal ¾ ankietowanych wyraziło swój sprzeciw a jedynie 17% popierało ewentualne działania w tym zakresie (wykres 2). Respondenci byli również przeciwni zrównaniu wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn 7 na 10 Polaków było przeciwnych takiemu rozwiązaniu, a popierał je co piąty ankietowany. 38

39 Wykres 2. Opinie Polaków o stopniowym podwyższaniu wieku uprawniającego do przejścia na emeryturę Źródło: Opinie o planowanych zmianach w systemie emerytalnym, Komunikat CBOS nr BS/14/2011, Warszawa, luty 2011, s. 10. Wykres 3. Opinie Polaków o zrównaniu wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn Źródło: Opinie o planowanych zmianach w systemie emerytalnym, Komunikat CBOS nr BS/14/2011, Warszawa, luty 2011, s. 10. Powszechny sprzeciw w kwestii podwyższenia wieku emerytalnego narastał wraz z postępem prac nad projektem podwyższania wieku przejścia na emeryturę i osiągnął najwyższy poziom w maja 2012 r. wówczas ponad 80% kobiet i mężczyzn przeciwnych było stopniowemu wydłużaniu okresu aktywności zawodowej do poziomu 67 lat 51. Opinie w zakresie podwyższania wieku emerytalnego te są w dużej mierze sprzeczne z podejściem do wyboru pomiędzy pracą do 67 roku i wyższym świadczeniem a wcześniejszym zakończeniem aktywności i pobieraniem świadczenia częściowego. W świetle badania CBOS z kwietnia 2012 r., niemal połowa Polaków chciałaby pracować dłużej, aby otrzymać wyższą emeryturę. Należy jednak pamiętać, że w grupie tej dominowały osoby młodsze, dla których moment przejścia na emeryturę jest jeszcze dość odległy. Istotna część społeczeństwa wybrałaby jednak częściową emeryturę w wieku 62/65 lat i niższe świadczenie w przyszłości postąpiłoby tak niemal 3 na 10 Polaków. 51 Opinie o zmianach w systemie emerytalnym, Komunikat CBOS nr BS/77/2012, Warszawa, czerwiec 2012, s

40 Wykres 4. Opinie Polaków o wyborze pomiędzy pracą do 67. roku życia a przejściem na częściową emeryturę w wieku 62/65 lat Źródło: Nadal nieprzekonani Polacy o podnoszeniu wieku emerytalnego, Komunikat CBOS nr BS/57/2012, Warszawa, kwiecień 2012, s.7. Dobrowolny wybór momentu zakończenia aktywności zawodowej i przejścia na emeryturę jest bez wątpienia wartością dla każdej osoby. Jednak stosowanie takiego rozwiązania musi uwzględniać fakt, iż w przypadku zbyt wczesnego zakończenia aktywności zawodowej. emeryt może nie zgromadzić kapitału pozwalającego na otrzymanie emerytury przekraczającej świadczenie minimalne. Wówczas wcześniejsze przejście na emeryturę może spowodować konieczność dopłaty do emerytury minimalnej, której kosztem obciążone zostanie pokolenie pracujących. Zakończenie Wyniki badań opinii społecznej wskazują, że praca nad nowym systemem emerytalnym powinny nadal trwać. Społeczeństwo oczekuje wyższych świadczeń, poprawy funkcjonowania instytucji ubezpieczeniowych (w tym Zakładu Ubezpieczeń Społecznych) i większej przejrzystości systemu. Pomimo wprowadzania kolejnych zmian do funkcjonujących rozwiązań emerytalnych, nadal nie do końca rozwiązany pozostanie problem adekwatności świadczeń emerytalnych. Częściową odpowiedzią na problem niskich stóp zastąpienia była decyzja o stopniowym podwyższaniu wieku emerytalnego do poziomu 67 lat, który zostanie osiągnięty w 2020 roku w przypadku mężczyzn i 2040 roku w przypadku kobiet. Takie rozwiązanie może prawie całkowicie wyeliminować zjawisko pobierania emerytur minimalnych. Na wysokość świadczeń mogłyby także wpłynąć zmiany pobudzające konkurencję i efektywność inwestowania w otwartych funduszach emerytalnych, jednak zakres ich oddziaływania będzie ograniczony z uwagi na redukcję stopy składki przekazywanej do tej części systemu. Ponadto, nadal brakuje rozwiązań dotyczących funkcjonowania instytucji wypłacających dożywotnie emerytury z części kapitałowej, pomimo, że pierwsze świadczenia w takiej formie powinny zostać wypłacone już w 2014 roku. Emerytury z części bazowej powinny być uzupełniane przez emerytury pracownicze i dobrowolne emerytury indywidualne. W tym zakresie wprowadzono już szeroki wachlarz form i produktów, jednak w obliczu braku znaczących zachęt podatkowych, dodatkowe plany emerytalne nie przeżywają i pewnie w najbliższej przyszłości nie będą przeżywać okresów gwałtownego rozkwitu. Wprowadzony w 1999 r. system osiągnie pełną dojrzałość dopiero wówczas, gdy wszystkie jego elementy będą funkcjonować prawidłowo i obejmą swoim zasięgiem większość ubezpieczonych. Adekwatność świadczeń według założeń Bezpieczeństwa dzięki różnorodności, nie dotyczy 40