Rozdział 2. Metody i charakterystyka badania

Ukaże się jako (proszę cytować jako): Guzik R., 2013, Metody i charakterystyka badania, [w:] Guzik R., Wiedermann K. (red.), Zawodowy start. Przestrzenne uwarunkowania karier szkolnych i dalszych losów absolwentów. Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie, Kraków, 11-16. Rozdział 2. Metody i charakterystyka badania Główną metodą opracowania jest analiza przestrzenna, w której dane pochodzące z ankiety wśród absolwentów są wizualizowane i analizowane w różnych układach przestrzennych a także odnoszone do wybranych danych statystycznych pochodzących z Banku Danych Lokalnych GUS. Narzędziem znacząco wspomagającym procesy analizy i wizualizacji były geograficzne systemy informacyjne (GIS), które wymagały wcześniejszego powiązania wyników ankiety oraz danych statystycznych z bazą danych przestrzennych. Badanie dostępności szkolnictwa zawodowego w Małopolsce wraz z odniesieniem do dostępności szkolnictwa ogólnokształcącego oparto na metodzie ilorazu potencjału, która jest dla realizacji powyższego celu najlepszą metodą (Guzik 2003). Omówiono ją na końcu tego rozdziału. Prace badawcze prowadzono w obrębie 8 bloków (modułów) przedstawionych na schemacie postępowania badawczego (rys. 2). Moduły 1 i 8 mają charakter techniczny i podsumowujący, zaś moduły 2 do 7 stanowią odrębne części merytoryczne. Szkielet badania opiera się na analitycznych modułach 2, 3, 4 których omówieniu poświęcono odrębne rozdziały (rozdz. 3 5). Wyniki prac moduł 5, o charakterze syntezy są omówione przy okazji omawiania powiązanych z nim modułów 2, 3, 4 a także w podsumowaniu. Wyniki modułu 7 (porównanie dojazdów do liceów ogólnokształcących i szkół zawodowych) zostały omówione w rozdziale o dojazdach szkolnych (rozdz. 3) jako podrozdział. Badanie i porównanie dostępności metodą potencjału (moduł 6) z uwagi na odrębność metodyczną względem pozostałych części badania zostało wyłączone do odrębnego rozdziału (rozdz. 6). Badanie zostało oparte na wynikach ankiety prowadzonej w 2012 roku (sierpieńlistopad) wśród absolwentów z roku szkolnego 2010/2011 szkół zawodowych (policealnych, techników i zasadniczych szkół zawodowych). Objęło ono osoby, które były wcześniej (w 2011 roku) badane jako uczniowie ostatnich klas i udostępniły wtedy dane kontaktowe do obecnego badania. W badaniu absolwentów przeankietowano 7000 osób technikami CATI i CAWI na podstawie narzędzia przygotowanego przez zespół Małopolskiego Obserwatorium

Rynku Pracy i Edukacji. Ta edycja badania różniła się względem poprzednich między innymi o dodane pytania o relacje i aspekty przestrzenne. Szczegółowe omówienie badania i pozostałe poza przestrzennymi wyniki stanowią treść odrębnego raportu przygotowywanego przez Małopolskie Obserwatorium Rynku Pracy i Edukacji. Tutaj jedynie zostanie zademonstrowana przestrzenna charakterystyka próby, jako mająca wpływ na dalsze wnioskowanie oraz metoda badania dostępności szkół (iloraz potencjału), której naświetlenie ma na celu ułatwienie czytelnikowi pełną interpretację wyników. MODUŁ 1 PRACE WSTĘPNE/BAZA DANYCH Przygotowanie bazy danych i narzędzi analizy przestrzennej. Integracja wyników ankiety z bazą danych przestrzennych. Zgromadzenie niezbędnych danych statystycznych (BDL GUS). MODUŁ 2 DOJAZDY DO SZKÓŁ Analiza i wizualizacja MZ MODUŁ 3 DOJAZDY DO PRACY Analiza i wizualizacja DP MODUŁ 4 MIGRACJE Analiza i wizualizacja M MODUŁ 5 DOJAZDY I MIEJSCE ZAMIESZKANIA A SUKCES SZKOLNY I ZAWODOWY Analiza i wizualizacja MZ i DP E, AA, PP, AP, D, ASB, B, BZ, N, S, M MODUŁ 6 OKREŚLENIE DOSTEPNOŚCI PRZESTRZENNEJ SZKÓŁ ZAWODOWYCH (model potencjału) Analiza i wizualizacja MODUŁ 7 DOJAZDY DO SZKÓŁ ZAWODOWYCH A DOJAZDY DO LO Analiza i wizualizacja MZ MODUŁ 8 PRZYGOTOWANIE RAPORTU Przygotowanie tekstu raportu i ilustracji. Przygotowanie prezentacji PowerPoint. 2 S trona

Rys. 2. Schemat postępowania badawczego Źródło: Opracowanie własne. 3 S trona

2.1 Charakterystyka geograficzna próby Badaniem ankietowym objęto 7000 absolwentów czyli aż 25,5% wszystkich absolwentów szkół zawodowych, którzy ukończyli szkoły w 2011 roku (tab. 2). Relatywnie najsłabiej przebadaną grupą byli uczniowie szkół policealnych, a najlepiej absolwenci techników. Nie wnikając w genezę tych różnic 1 warto zwrócić uwagę, że szkoły policealne nie tylko były słabo reprezentowane w badaniu, ale także ich specyfika (specjalizacja i ponadregionalny zasięg rekrutacji) oraz zróżnicowany wiek absolwentów i wynikające z tego różnice w sytuacji życiowej badanych (na przykład posiadanie dzieci) oznaczają, że badane relacje przestrzenne mogą mieć istotnie różny charakter niż w przypadku techników i zasadniczych szkół zawodowych. Dlatego większość relacji pokazano odrębnie według typów szkół. Tab. 2. Liczba i odsetek absolwentów objętych badaniem Typ szkoły Liczba przebadanych absolwentów Liczba absolwentów w 2011 roku Udział absolwentów objętych badaniem w 2011 roku policealna 810 6 803 11,9% technikum 4 521 13 181 34,3% zasadnicza zawodowa 1 669 7 566 22,1% ogółem 7 000 27 550 25,5% Źródło: Opracowanie własne., dla obliczenia udziałów wykorzystano dane BDL GUS. Znacznie większym wyzwaniem dla badania relacji przestrzennych jest odpowiedni rozkład geograficzny próby. Jest on bardzo trudny do uzyskania, zwłaszcza jeśli w niewielkich miejscowościach szkolnych szkoła odmówiła udziału w badaniu lub badani uczniowie (w 2011 roku) odmówili udziału w dalszym badaniu absolwentów. Dodatkowo, badanie nie było od początku zaprojektowane jako mające spełniać kryterium równomiernego rozkładu przestrzennego pomysł badania relacji przestrzennych pojawił się na etapie między badaniem uczniów a badaniem absolwentów, kiedy nie dało już się ingerować w pierwotną próbę. Odsetek absolwentów objętych badaniem według powiatów przedstawia mapa (rys. 3), a wartości dla najlepiej i najsłabiej przebadanych powiatów pokazano w tabeli 3. Pokazany rozkład udziału absolwentów objętych badaniem według powiatów jest nierównomierny i różni się w zależności od typu szkoły. Nie przekreśla to zasadności i wiarygodności dalszych analiz przedstawionych w raporcie natomiast istotnie rzutuje na możliwość porównań w szczególności skali dojazdów i gęstości relacji przestrzennych. Należy pamiętać, że,na przykład, pokazane w dalszej części raportu niewielkie dojazdy do 1 Szczegółowy opis próby i realizacji badania znajduje się w głównym raporcie z badania losów absolwentów, tam też wyjaśniono genezę różnych liczebności prób. 4 S trona

szkół w Nowym Targu nie oznaczają, że są one mniejsze niż do Bochni, a jedynie wynikają z niewielkiej liczby badanych. Mimo to wciąż pokazują skąd młodzież dojeżdża do Nowego Targu, ile czasu zajmuje dojazd oraz z jakimi ośrodkami szkolnymi konkuruje Nowy Targ w przyciąganiu uczniów. Powiatami najsłabiej względnie reprezentowanymi w badaniu są powiaty nowotarski i wadowicki należy to mieć na uwadze przy interpretacji wyników oraz Kraków, który ogólny udział ma zaniżony ze względu na liczne, a słabo zbadane, szkoły policealne. Odsetek absolwentów krakowskich techników, którzy brali udział w badaniu wyniósł 33,6% a więc był zbliżony do wartości średniej dla całego badania. Dodatkowo w przypadku Krakowa jego wielkość sprawia, że mimo nawet niższych odsetków absolwentów jego relacje przestrzenne są najlepiej i najbardziej wiarygodnie zbadane. Tab. 3. Powiaty o najwyższym i najniższym udziale absolwentów objętych badaniem Typ szkoły Powiaty o najwyższym odsetku Powiaty o najniższym odsetku absolwentów absolwentów objętych badaniem objętych badaniem policealna limanowski 38,5% tarnowski 34,4% bocheński 33,6% brzeski i dąbrowski (brak szkół policealnych) nowosądecki 0% tatrzański 0% wadowicki 0% wielicki 0% technikum nowosądecki 62,6% dąbrowski 46,2% myślenicki 42,3% wadowicki 17,7% proszowicki 18,8% nowotarski 24,3% zasadnicza zawodowa limanowski 36,2% nowosądecki 32,8% suski 31,4% nowotarski 2,5% m. Tarnów 11,0% miechowski 14,9% ogółem nowosądecki 47,8% limanowski 37,9% bocheński 36,5% nowotarski 12,9% wadowicki 16,9% m. Kraków 19,8% Źródło: Opracowanie własne., dla obliczenia udziałów wykorzystano dane BDL GUS. Oprócz zwrócenia uwagi na względny stopień reprezentacji poszczególnych powiatów w badaniu warto pamiętać, że różnią się one także liczbą absolwentów i mimo niższego odsetka przebadanych uczniów ich liczba może być większa niż w najlepiej reprezentowanym powiecie nowosądeckim. Liczbę przebadanych uczniów, z uwzględnieniem struktury według typu szkół, przedstawiono na mapie (rys. 4). Pokazuje ona, że wszystkie ośrodki szkolne są reprezentowane w badaniu i nawet w relatywnie słabo zbadanych powiatach nowotarskim i wadowickim liczba absolwentów jest wystarczająca do przedstawienia większości istotnych i interesujących nas relacji przestrzennych. 5 S trona

Nie wszyscy respondenci udzielili odpowiedzi na wszystkie pytania, dlatego liczba absolwentów uwzględnionych w dalszej analizie jest zawsze mniejsza niż 7000 i różna w zależności od zagadnienia. Podsumowując rozkład przestrzenny próby należy zaznaczyć, że jest on najbardziej równomierny dla absolwentów techników a najmniej dla szkół policealnych. Bardzo słabo reprezentowane w badaniu są powiaty nowotarski i wadowicki, co należy mieć na uwadze przy interpretacji i analizie zawartych w dalszej części raportu mapach pokazujących relacje przestrzenne. 2.2 Badanie dostępności metodą ilorazu potencjału W geograficznych badaniach przestrzennego oddziaływania szczególne miejsce zajmują cieszące się dużą popularnością modele grawitacji i potencjału. Zostały one przeniesione do badań przestrzennych z fizyki, a koncepcja wyznaczania obszarów rynkowych z użyciem modelu grawitacji W. Reilly ego (1931) oraz potencjału ludnościowego zaproponowana przez J. Stewarta (1941), szybko stały się podstawowymi modelami tzw. fizyki społecznej (zob. Chojnicki 1966; Guzik 2013). Koncepcja modelu grawitacji, przez analogie do fizyki Newtonowskiej, zakłada, że przyciąganie między dwoma ośrodkami jest wprost proporcjonalne do ich masy (np. liczby mieszkańców, liczby uczniów itp.) a odwrotnie proporcjonalne do odległości między nimi (opór odległości) (Chojnicki 1966). Wyraża to pierwsze prawo geografii W. Toblera (1970), które mówi, że wszystko w przestrzeni jest ze sobą związane, ale rzeczy bliższe są bardziej ze sobą bardziej związane niż rzeczy odległe. Model grawitacji z perspektywy badania dostępności można wykorzystać do określenia wielkości oddziaływania między dwoma punktami (miejscowościami, gminami, regionami), które mogą być też interpretowane w kategoriach prawdopodobieństwa interakcji przestrzennej. Podstawowy model grawitacji można wyrazić wzorem (1): M M i j G ij = k b (1) dij gdzie G ij spodziewana interakcja przestrzenna między i i j, k stała grawitacji (współczynnik kalibrujący jednostkę i wielkość w zależności od badanego zjawiska), Mi masa punktu i, 6 S trona

M j masa punktu j, d ij odległość między i a j, b wykładnik oporu odległości. Model grawitacji ma najczęściej zastosowanie do określenia przestrzennego oddziaływania między dwoma miejscami lub parami miejsc i jako taki słabo nadaje się do szerszych badań dostępności. Z pomocą przychodzi jego pochodna model potencjału. Upraszczając można go określić jako sumę grawitacji w danym miejscu. Jako pierwszy do badania dostępności transportowej zastosował go G. Hansen (1959), można go przedstawić wzorem (2): Vi = n j= 1 Mj d b ij (2) gdzie: V i potencjał w punkcie i M j masa punktu j d ij odległość między punktami i a j b wykładnik oporu odległości Masą ośrodka będzie zjawisko, dla którego liczymy potencjał dla potencjału ludnościowego będzie to liczba mieszkańców, a dla dostępności szkół liczba miejsc w pierwszej klasie lub zakładana wielkość rekrutacji. Zastosowanie wykładników zarówno przy masie (wielkości ośrodka) jak i odległości pozwalają na urealnienie relacji przestrzennej i przyjęcie nieliniowego wzrostu/spadku skali interakcji przestrzennych między ośrodkami i i j. Dopasowuje się je każdorazowo do badanego zjawiska. Przyjęto, że opór odległości (d ij ) ma charakter nieliniowy (wykładniczy) i zastosowano wykładnik oporu odległości (b = 1,2) 2. Jako miarę odległości przyjęto odległość w kilometrach. Dla ustalenia potencjału własnego 2 Przyjęcie takiego wykładnika może być dyskusyjne, jednak nie ma większego znaczenia przy zastosowaniu metody ilorazów potencjału, gdzie w obu odnoszonych do siebie powierzchniach przyjęto takie same parametry. Nie zdecydowano się na b=1, co w świetle tego co powiedziano wyżej byłoby najbardziej dogodnym rozwiązaniem ze względu na chęć zaprezentowania, wyłącznie dla celów demonstracyjnych, a nie oceny dostępności, obliczonej przykładowej powierzchni potencjału. Wtedy przy b=1,2 jest ona bardziej rzeczywista niż przy b=1, natomiast jest kwestią otwartą wymagającą badań i kalibracji modelu pozostaje, czy nie bardziej właściwe byłoby b=1,4 lub więcej, co powtórzmy nie ma znaczenia dla podstawowej metody tego badania jaką jest różnica potencjału. 7 S trona

punktu, konieczne jest przyjęcie odległości (d ii ), którą w badaniach potencjału wyznacza się najczęściej jako d ii =1, lub jak uczyniono tutaj jako połowę promienia koła o powierzchni równej badanej jednostce d. Zrezygnowano z wykładnika masy, gdyż ma on zastosowanie w bardziej w badaniach transportowych, a brak odpowiednich badań empirycznych nie pozwala na przyjęcie określonych wartości tego parametru. Obliczywszy wartości potencjału dla zbioru punktów, tutaj gmin można wykreślić mapę powierzchni potencjału (mapa izoliniowa) lub kartogram pokazujący wartości dla gmin 3. Absolwenci/uczniowie mieszkający w gminach na obrzeżach województwa mogą kontynuować naukę w ośrodkach położonych w ościennych powiatach sąsiednich województw. Relacja ta może zachodzić w obie strony. Dlatego wartości potencjału policzono z uwzględnieniem gmin wszystkich powiatów sąsiadujących z Małopolską. Dla określenia dostępności szkół zawodowych przyjęto, że mapa powierzchni potencjału liczby uczniów w poszczególnych typach szkół jest miarą ich dostępności. Jest ona jednakże dość trudna do interpretacji ze względu na własność potencjału i jego modelu, która sprawia, że przyjmuje on najwyższe wartości w centrum i maleją one na zewnątrz badanego układu. Rozwiązaniem jest wykorzystanie metody różnic lub ilorazów powierzchni potencjału. Po raz pierwszy została ona zastosowana przez E. S. Dunna (1956), a w polskiej literaturze spopularyzowana przez R. Matykowskiego (1990), który zastosował ją do badania dostępności różnych układów usług w stosunku do układu ludności w Gnieźnie. Polega ona na nałożeniu na siebie dwóch powierzchni potencjału na. przykład R. Guzik (2003) porównywał powierzchnię potencjał liczby absolwentów szkół podstawowych, która wyrażała popyt z powierzchnią potencjału liczby miejsc w pierwszych klasach szkół ponadpodstawowych, która wyrażała podaż. Dla dowolnego punktu (miejscowości, gminy) badanego układu można obliczyć wartość każdego z potencjałów wyrażonego jako udział w całości potencjału, a następnie je od siebie odjąć (różnica potencjału) lub je podzielić (iloraz potencjału). Wynik dodatni (metod różnicy potencjału) lub większy od jedności (iloraz potencjału) świadczy o nadwyżce dostępności (w odniesieniu do średniej dla układu), a ich przeciwność o niedoborze dostępności. Dla przykładu jeśli udział jakiejś gminy w potencjale liczby absolwentów gimnazjów (miara popytu) wynosi 0,5% a jej udział w potencjale liczby miejsc w 1 klasach techników 1% to oznacza, że jest tam dwa razy lepsza dostępność do techników niż przeciętnie w województwie. Metoda ilorazu potencjału znosi częściowo 3 Z kartograficznej perspektywy to drugie rozwiązanie jest błędne, gdyż kartogram służy do prezentacji wartości względnych odnoszących się do całej gminy, jednakże walory prezentacyjne i łatwość porównania wartości średnich dla gmin przemawia za jej nieortodoksyjnym zastosowaniem. 8 S trona

problem granic oraz całkowicie problem potencjału własnego (dzieli się przez siebie dwie powierzchnie potencjału tak samo obliczone). Porównanie popytu i podaży można też dokonać porównując odpowiednie dane w układzie gmin lub powiatów tyle, że nie pozwala to uwzględnić przemieszczeń czyli dojazdów do szkół między jednostkami w tym właśnie leży główna zaleta metody potencjału, która nie ma takiego ograniczenia. Zastosowana tutaj metoda nie jest doskonała, znacznie bardziej precyzyjny wynik dałoby zastąpienie miar dostępności fizycznej (odległość w km) czasem przejazdu i częstotliwością połączeń między miejscowościami, co wiąże się z odrębnym bardzo szerokim badaniem znacznie wykraczającym poza ramy niniejszego opracowania. Oznacza to także, że urealnienie metody polegające na uwzględnieniu innych barier przestrzennych niż tylko odległość podkreśliłaby tylko ukazane różnice w dostępności, które są de facto większe niż tutaj pokazano, co należy mieć na uwadze analizując wyniki badania. Dla określenia i porównania dostępności różnych typów szkół ponadgimnazjalnych obliczono następujące układy potencjału dla dostępności szkół ponadgimnazjalnych: a. liczby absolwentów gimnazjów w roku szkolnym 2010/2011 (jako miara popytu); b. liczby uczniów w 1 klasach LO w roku szkolnym 2011/2012 (dostępność LO); c. liczby uczniów w 1 klasach średnich szkół zawodowych (technika dla młodzieży) w roku szkolnym 2011/2012 (dostępność techników); d. liczby uczniów w 1 klasach zasadniczych szkół zawodowych (dla młodzieży) w roku szkolnym 2011/2012 (dostępność ZSZ); oraz dla określenia dostępności szkół policealnych: e. liczby absolwentów szkół ponadgimnazjalnych dla młodzieży w roku szkolnym 2010/2011 (jako miara popytu); f. liczby uczniów szkół policealnych (dostępność szkół policealnych). Przyjęte miary nie są idealne liczba uczniów w 1 klasach nie musi w pełni oddawać dostępności, byłoby tak jeśli popyt zawsze byłby większy od podaży. Znacznie lepiej byłoby posługiwać się niedostępną w statystyce publicznej liczbą miejsc w 1 klasach. 9 S trona

Rys. 3. Odsetek absolwentów objętych badaniem Źródło: Opracowanie własne. 10 S trona

Rys. 4. Absolwenci objęci badaniem według lokalizacji i typów szkół Źródło: Opracowanie własne. 11 S trona

Bibliografia Adey P., 2010, Mobility, Routledge, London New York. Anasz M., Błuszkowski J., 1974. Teoretyczne problemy egalitaryzmu w oświacie. Studia Socjologiczne, 3. Banister D., Stead D., Steen P., Dreborg K., Akerman J., Nijkamp P., Schleicher-Tapeser R., 2000, European Transport Policy and Sustainable Mobility, Spon Press, London New York. Bański J., 2008, Wiejskie obszary sukcesu gospodarczego, Studia Obszarów Wiejskich, 14, IGiPZ PAN, PTG, Warszawa. Borowicz R., 1988. Równość i sprawiedliwość społeczna: Studium na przykładzie oświaty. Problemy Rozwoju Wsi i Rolnictwa, PAN IRWiR, PWN, Warszawa. Cass N., Shove E., Urry J., 2005, Social exclusion, mobility and access. Sociological Review 53: 539 555. Castells M., 2007, Społeczeństwo sieci, PWN, Warszawa. Chojnicki Z., 1966, Zastosowania modeli grawitacji i potencjału w badaniach przestrzennoekonomicznych, Studia KPZK PAN, 14. Cresswell T., 2006, On the Move: Mobility in the Modern Western World, Routledge, London. Dej M., 2010, Transport publiczny w wiejskich obszarach peryferyjnych Polski i jego dostosowanie do potrzeb lokalnych rynków pracy, Prace Geograficzne IGiGP UJ, 124, 111 130. Dej M., Guzik R., 2011, The rural challenge: Spatial accessibility to secondary education in Poland within the transformation period, [w:] Erőss Á., Karácsonyi D., (red.) Geography in Visegrad and neighbour countries: Regional socio-economic processes in Central and Eastern Europe - 20 years in transition and 2 years in global economic crisis, Geographical Research Institute, Hungarian Academy of Sciences, Budapest, 65 74. Domański B., Noworól A. (red.), 2010, Małopolskie miasta funkcje, potencjał i trendy rozwojowe, Małopolskie Obserwatorium Polityki Rozwoju, Kraków, 3. Domański B., Noworól A., Guzik R., Kołoś A., 2010, Ocena miast Małopolski ze względu na ich rolę, potencjał i tendencje rozwojowe, [w:] B. Domański, A. Noworól (red.), Badanie funkcji, potencjału oraz trendów rozwojowych miast w województwie małopolskim,: Małopolskie Obserwatorium Polityki Rozwoju, Kraków, 578 588. Dunn E. S., 1956, The market potential concept and analysis of location, Papers and Proceedings RSA, 2, 183 194. Działek J., 2011, Kapitał społeczny jako czynnik rozwoju gospodarczego w skali regionalnej i lokalnej w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Farrington J., 2007, The New narrative of accessibility: its potential contribution to discourses in (transport) geography, Journal of Transport Geography, 15, s. 319 330. 12 S trona

Farrington J., Farrington C., 2005, Rural accessibility, social inclusion and social justice, Journal of Transport Geography, 13, 1 12. Fooley J. (red.), 2004, Sustainability and Social Justice, Institute for Public Policy Research, London. Guzik R., 2003, Przestrzenna dostępność szkolnictwa ponadpodstawowego, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków. Guzik R., 2006, Access to education and knowledge-based economy in Poland. The regional perspective, [w:] K. Piech, S. Radosevic (red.), The Knowledge-Based Economy in Central and East European Countries: countries and industries in a process of change, Palgrave Macmillan, Basingstoke, 164 180. Guzik R., 2013, Transport publiczny i dostępność przestrzenna a zrównoważony rozwój obszarów wiejskich, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków. Guzik R., Gwosdz K., Działek J, 2012, Klimat inwestycyjny w województwie małopolskim. Małopolskie Obserwatorium Gospodarki, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków. Guzik R., Wiederman K., 2012, Powiązania w zakresie dojazdów do pracy, [w:] Guzik R. (red.), Czynniki i ograniczenia rozwoju miast województwa pomorskiego w świetle relacji przestrzennych i dostępności komunikacyjnej, Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, Gdańsk, 67 100. Guzik R., Zborowski A., Kołoś A., Micek G., Gwosdz K., Trzepacz P., Chaberko T., Kretowicz P., Ciechowski M., Dej M., Grad N., 2010, Dostępność komunikacyjna oraz delimitacja obszarów funkcjonalnych, [w:] Domański B., Noworól A., Małopolskie miasta funkcje, potencjał i trendy rozwojowe, Małopolskie Obserwatorium Polityki Rozwoju, Kraków, 88 134. Hansen W. G., 1959, How accessibility shapes land use, Journal American Institute of Planners, 25, 73 76. Hanson S., 1995, The Geography of Urban Transportation, Guilford, New York. Jakubowicz E., 1998. Regionalna polityka oświatowa jako czynnik warunkujący procesy transformacji społeczno-gospodarczej. Studia Geograficzne, t. LXIX, Acta Univesitatis Wratislaviensis, 2048, 51 61. Keeling D., 2009, Transportation geography: local challenges, global contexts. Progress in Human Geography, 33, 4, 516 526. Knowles R., Shaw J., Docherty I. (red.), 2008, Transport Geographies. Mobilities, Flows and Spaces, Blackwell Publishing, Oxford. Komornicki T., Śleszyński P., Rosik P., Pomianowski W., 2010, Dostępność przestrzenna jako przesłanka kształtowania polskiej polityki transportowej, Biuletyn KPZK PAN, 241. Kozakiewicz M., 1975, Zróżnicowanie dostępu młodzieży do kształcenia w 1970 r., IRWiR PAN, Warszawa. Kruszka K. (red.), 2010, Dojazdy do pracy w Polsce. Terytorialna identyfikacja przepływów ludności związanych z zatrudnieniem, Urząd Statystyczny w Poznaniu. Kwieciński Z., 1975, Środowisko a wyniki pracy szkoły, IRWiR PAN, Warszawa. Kwieciński Z., 1995. Socjopatologia edukacji. Mazurska Wszechnica Nauczycielska, Olecko. 13 S trona

Matykowski R., 1990, Struktura przestrzenna Gniezna i przemieszczenia jego mieszkańców, Prace Komisji Geograficzno-Geologicznej PTPN, 22, Poznań. Moseley M.,1979, Accessibility: The Rural Challenge, Methuen, London. Nutley S.D., 1983, Transport policy appraisal and personal accessibility in rural Wales, Geo Books, Norwich. Nutley S., 1998, Rural areas: the accessibility problem, [w:] Hoyle B., Knowles R. (red.), Modern Transport Geography, Wiley, Chichester, 185 215. Pacione M., 1989, Access to urban services: the case of secondary schools in Glasgow, Scottish Geographical Magazine, 105, 12 18. Pike A, Rodríguez-Pose A, Tomaney J., 2006, Local and Regional Development, Routledge, London. Piwowarski R., 1992. Sieć szkolna a dostępność kształcenia, PWN, Warszawa. Reilly W.J., 1931, The Law of Retail Gravitation, Knickerbocker Press, New York. Rosik P., 2012, Dostępność lądowa przestrzeni Polski w wymiarze europejskim, Prace Geograficzne, IGiPZ PAN, 233. Stewart J. Q., 1941, An inverse distance variation for certain social influences, Science, 93, 89 90. Taylor Z., 1999, Przestrzenna dostępność miejsc zatrudnienia, kształcenia i usług a codzienna ruchliwość ludności wiejskiej, Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 171. Tobler W., 1970, A computer movie simulating urban growth in the Detroit region, Economic Geography, 46, 2, 234 240. Schultz T., 1961, Investment in Human Capital, American Economic Review, 51, 1 17. Sheller M., Urry J. (red.), 2006, Mobile Technologies of the City, Routledge, London. Szymański M., 1988, Procesy selekcyjne w szkolnictwie ogólnokształcącym, PWN, Warszawa. Szyszko-Bohusz A., 1974, Dojazdy młodzieży do szkół, Nauka dla Wszystkich, 225, PWN, Warszawa- Kraków. Urry J., 2009, Socjologia mobilności, PWN, Warszawa. Woods M., 2009, Rural geography: blurring boundaries and making connections, Progress in Human Geography, 33, 6, 849-858. 14 S trona