98/21 ARCHIWUM ODLEWNICTWA Rok 2006, Rocznik 6, Nr 21(2/2) ARCHIVES OF FOUNDARY Year 2006, Volume 6, Nº 21 (2/2) PAN Katowice PL ISSN 1642-5308 WYBRANE ASPEKTY ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM I HIGIENĄ PRACY K. NIZIOŁEK 1, K. BOCZKOWSKA 2 Politechnika Łódzka, Katedra Zarządzania Produkcją, ul. Wólczańska 215, Łódź STRESZCZENIE Artykuł przedstawia wyniki badań przeprowadzonych w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw regionu łódzkiego obejmujących analizę stanu faktycznego w zakresie oceny ryzyka zawodowego jak również poziomu kultury bhp. Key words: safety management, occupational hazard, safety culture 1. WPROWADZENIE Transformacja Polski, która rozpoczęła się na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, spowodowała przemiany we wszystkich dziedzinach życia społecznego kraju. Dokonujący się postęp w różnych obszarach i integracja z Unią Europejską wyznacza kierunki dalszych zmian. Przemiany te dotyczą również obszaru bezpieczeństwa pracy. Warunki pracy kształtują przebieg i jakość nie tylko życia zawodowego, ale mają ogromny wpływ na całe życie. Choroba lub niepełnosprawność, zmęczenie lub powstała w jego wyniku trwała utrata motywacji do pracy stanowią stratę nie tylko dla samego poszkodowanego i jego rodziny, generują również szeroko rozumiane straty społeczne i ekonomiczne. Badania własne jak również wyniki kontroli przeprowadzanych przez Państwowa Inspekcję Pracy potwierdzają istnienie wielu nieprawidłowości w działaniach polskich przedsiębiorców. Na szczególną uwagę zasługują aspekty związane z rzetelnie przeprowadzaną oceną ryzyka zawodowego, jak również kreowaniem zachowań probezpiecznych warunkujących kształtowanie kultury bezpieczeństwa. 1 dr inż.: niziolek@mail.p.lodz.pl 2 dr inż. kbocz@mail.p.lodz.pl
2. OCENA RYZYKA ZAWODOWEGO W języku potocznym ryzyko oznacza prawdopodobieństwo niepowodzenia lub działanie, którego skutek jest niepewny, dyskusyjny, a także podjęcie takiego działania, które może powodować stratę lub narażenie się na niebezpieczeństwo. W zależności od tego, kogo lub czego dotyczą następstwa zdarzenia niepożądanego, można mówić o ryzyku utraty mienia i strat ekonomicznych, ryzyku środowiskowym, ryzyku zawodowym itp. W ustawie z 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy[1] ustawodawca po raz pierwszy zdefiniował ryzyko zawodowe podając, że należy przez nie rozumieć możliwość wystąpienia niepożądanych, związanych z wykonywaną pracą zdarzeń powodujących straty, w szczególności niekorzystnych skutków zdrowotnych będących wynikiem zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub związanych ze sposobem wykonywania pracy. Jednakże dopiero 2 pkt 7 rozporządzenia MPiPS z dnia 26 września 1997 r. [2] definiuje pojęcie ryzyka zawodowego na potrzeby jego oceny jako prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywana pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy. Tę samą definicję przytoczono w polskich normach serii PN-N- 18000 [3]. Zgodnie z wytycznymi MOP 3, ryzyko zawodowe to kombinacja prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia zagrażającego oraz ciężkości urazu lub pogorszenia stanu zdrowia pracowników, powodowanego tym zagrożeniem. 2.1. Unormowania prawne w zakresie oceny ryzyka zawodowego w UE i Polsce Problematyka bezpieczeństwa pracy, w tym również oceny ryzyka zawodowego znajduje swoje regulacje w licznych aspektach prawnych. Zagadnienia dotyczące ochrony człowieka w środowisku pracy reguluje około 100 dyrektyw Unii Europejskiej, wydanych na podstawie artykułów l00a i 118a Traktatu Rzymskiego 5. Do grupy dyrektyw zajmujących się sprawami bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia należą dyrektywy: 90/394/EWG, 80/1107/EWG, 89/689/EWG, 89/39l/EWG dyrektywa ramowa. Według Dyrektywy pracodawca powinien stosować środki zapobiegawcze na podstawie następujących zasad ogólnych m.in.: - unikanie ryzyka, - ocena ryzyka, którego nie można uniknąć, - zapobieganie ryzyku u źródła. Dyrektywa 89/39l/EWG zawiera ponadto szereg wymagań dotyczących warunków szkoleń pracowników, badań lekarskich, obowiązków pracowników w zakresie odpowiedzialności za bezpieczeństwo i zdrowie własne i innych osób. 3 International Latour Organisation, (Międzynarodowa Organizacja Pracy, powołana do życia w 1919 roku. Biuro organizacji mieści się w Genewie, http://www.ilo.org 332
W Polskim prawie wymagania wobec pracodawców dotyczące oceny ryzyka zawodowego i działań z tego zakresu określają trzy akty prawne: Kodeks pracy, rozporządzenie MPiPS z dnia 26 września 1997 r., ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. 2.2. Proces oceny ryzyka zawodowego wg PN-N-18002 W pełnej zgodności z tymi wytycznymi prawa pozostają postanowienia zawarte w polskiej normie PN-N-18002:2000 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego, która została ustanowiona w 2000 r. z myślą o dostarczeniu polskim przedsiębiorstwom informacji niezbędnych do właściwego zorganizowania i przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego. Ocena ryzyka jest systematycznym badaniem wszystkich aspektów pracy, w którym można wyodrębnić dwa etapy: analizę ryzyka i wyznaczanie jego dopuszczalności, czyli podejmowanie decyzji o możliwości przyjęcia ryzyka lub jego wyeliminowania czy ograniczenia. Analiza ryzyka, zawodowego obejmuje zebranie potrzebnych informacji, identyfikację zagrożeń oraz oszacowanie związanego z nimi ryzyka. Może być ona zobiektywizowana dzięki oparciu jej na podstawach naukowych, tworzonych przez specjalistów. Oszacowanie związanego ze zidentyfikowanym zagrożeniem ryzyka zawodowego polega na ustaleniu prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia niepożądanego i rozmiarów związanych z nim strat. Ponieważ ustalenie prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia niepożądanego o określonych następstwach rzadko bywa możliwe, do szacowania ryzyka zawodowego stosuje się na ogół wskaźniki, opisujące w sposób ogólny zakres prawdopodobieństwa wystąpienia oraz wielkość strat. W zapisie polskiej normy PN-N-18002:2000 sformułowano zalecenia oszacowania ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej. W kolejnym etapie procesu oceny, który nazywa się często wyznaczaniem dopuszczalności ryzyka zawodowego czy po prostu ocena ryzyka zawodowego podejmuje się decyzję o zaakceptowaniu ryzyka lub konieczności jego zmniejszenia. Podstawowym kryterium dopuszczalności ryzyka zawodowego są wymagania określone w przepisach prawnych. W zależności od wyniku oceny ryzyka zawodowego są formułowane propozycje działań korygujących i zapobiegawczych, których celem jest wyeliminowanie ryzyka zawodowego lub zmniejszenie go do poziomu akceptowalnego. 3. KULTURA BHP Przez kulturę rozumie się zbiór norm, wartości i przekonań, do których pracownicy się stosują i która wyznacza sposób życia jednostek i grup w przedsiębiorstwie. Kultura jest w każdej firmie społecznym i normatywnym tworzywem, które ją spajają, jest ważnym zasobem wspierającym jej misję i strategię, a także podstawą do tworzenia tzw. ducha firmy, czy nawet jej osobowości. Kształtuje się ona pod wpływem wielu czynników związanych ze specyficznymi właściwościami 333
organizacji, cechami jej członków, a także otoczeniem zewnętrznym. Zgodnie z regułami procesów społecznych, podlega ciągłym zmianom. Kultura bezpieczeństwa stanowi ona wytwór indywidualnych i grupowych wartości, postaw, kompetencji i wzorów zachowań, które determinują zaangażowanie w działania związane z bezpieczeństwem i higieną pracy oraz wpływają na styl i skuteczność zarządzania bezpieczeństwem [4]. Na kulturę bezpieczeństwa składają się elementy łatwe do zaobserwowania, oraz bardziej ukryte. Do badania poszczególnych obszarów stosowane są odpowiednie narzędzia (obserwacja zachowań pracowników, wywiady, pomiary środowiska fizycznego pracy, raporty z wypadków, kwestionariusze itp.). Niewątpliwie najważniejszą rolę w kształtowaniu zasad kultury bhp odgrywa naczelne kierownictwo i stosowany sposób motywowania oraz komunikowania się, jednak nie należy zapominać o partycypacji pracowników w zarządzaniu. Zagadnienie partycypacji jest ważne zwłaszcza w kontekście integracji Polski z Unią Europejską i wdrożeniem dyrektyw m. in. dyrektywy ramowej 89/391/EWG, w której podkreśla się współudział pracowników w działaniach związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa i ochrony zdrowia podczas pracy, oparty na informowaniu, szkoleniu, konsultowaniu i współdecydowaniu. Jak wynika z badań przeprowadzonych w ostatnich latach w państwach UE, poziom kultury bezpieczeństwa w zakładach pracy ma bezpośredni wpływ na zachowania podejmowane przez pracowników. Przy projektowaniu i wdrażaniu systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy i interpretowaniu odnoszących się do tego systemu wymagań i wytycznych należy pamiętać, że skuteczność jego funkcjonowania zależy przede wszystkim od postaw i przekonań ludzi, gdyż system wart jest tyle, ile warci są ludzie go tworzący i w nim pracujący. Badania angielskie dowodzą, że poprawa stanu bhp skorelowana jest poziomem kultury bezpieczeństwa, a nie jak się zazwyczaj uważa z wdrożeniem systemu zarządzania. Warunkiem skutecznej i pożądanej zmiany w zakresie kultury bezpieczeństwa jest jej badanie, opis, a następnie monitorowanie. Można to zrobić wykorzystując rozmaite narzędzia [4] np.: kwestionariusze opracowane przez Cheyna, Williamsona, Corrola czy Centralny Instytut Ochrony Pracy [5]. 4. OCENA RYZYKA W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH W ramach prowadzonych badań nad możliwościami wdrożenia systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w podmiotach regionu łódzkiego, analizą objęto również proces oceny ryzyka zawodowego. Badaniem objęto 10 należących do sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Wszystkie badane firmy wyraziły chęć wdrożenia systemu zgodnego z PN-N-18001, dwie z nich posiadały wdrożony system zarządzania jakością. Badania przeprowadzono w oparciu o skonstruowany kwestionariusz, który obejmował łącznie 108 pytań pogrupowanych zgodnie ze strukturą normy PN-N-18001, z czego 11 dotyczyło aspektu zarządzania ryzykiem zawodowym tj.: 334
1. Czy są zidentyfikowane zagrożenia występujące w miejscu pracy? 2. Czy jest przeprowadzona ocena ryzyka zawodowego związanego z zidentyfikowanymi zagrożeniami? 3. Czy przy projektowaniu nowych stanowisk pracy i wprowadzaniu zmian na stanowiskach pracy jest przeprowadzana ocena ryzyka zawodowego? 4. Czy ocena ryzyka jest udokumentowana? 5. Czy informacje dotyczące zagrożeń oraz ocena ryzyka zawodowego są aktualizowane, z uwzględnieniem wymagań przepisów prawnych? 6. Czy opracowano udokumentowaną procedurę oceny ryzyka zawodowego? 7. Czy pracownicy są angażowani w przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego na swoich stanowiskach pracy? 8. Czy są identyfikowane zagrożenia związane z projektowanymi i wytwarzanymi wyrobami? 9. Czy wprowadzono rozwiązania organizacyjne zapewniające uwzględnienie wymagań bhp w specyfikacjach zakupów i umowach leasingowych? 10. Czy wprowadzono rozwiązania organizacyjne, zapewniające, że wymagania bhp są uwzględnione przy ocenie i wyborze podwykonawców? 11. Czy wyniki oceny ryzyka zawodowego stanowią podstawę działań korygujących i zapobiegawczych? Przyjmując skalę od 1 do 3 ( 1 brak zgodności, 3 pełna zgodność) spełnienia z wymogami normy zebrane wyniki przedstawiono na poniższym rysunku 1. 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 Pyt 1 Pyt 2 Pyt 3 Pyt 4 Pyt 5 Pyt 6 Pyt 7 Pyt 8 Pyt 9 Pyt 10 Pyt 11 Rys 1. Zgodność z wymaganiami normy w zakresie oceny ryzyka zawodowego. Fig 1. Occupational risk assessment. Wyniki badań dowodzą niezbicie, że polskie firmy nie są jeszcze przygotowane do wdrażania systemów zarządzania bezpieczeństwem pracy. O ile niemal we 335
wszystkich badanych podmiotach identyfikuje się zagrożenia występujące w środowisku pracy, ocena ryzyka zawodowego jest przeprowadza, również w przypadku wprowadzania zmian na stanowiskach i jest ona dokumentowana, to sprawy związane z działaniami czysto systemowymi w zasadzie nie są brane pod uwagę. Jedynie w co drugim przedsiębiorstwie jest ona podstawą do podejmowania działań korygujących i naprawczych. W niektórych podmiotach uwzględnia się partycypację pracowników w ocenie ryzyka, jednak w ogóle w proces oceny nie są włączeni podwykonawcy, nie obejmuje ona również specyfiki wytwarzanych dóbr i dokonywanych zakupów. Należy więc przypuszczać, iż większość polskich przedsiębiorców ogranicza się jedynie do spełnienia minimalnych wymogów ustawowych, ukierunkowanych na uniknięcie kar. Ponadto niska świadomość pracodawców o skali ponoszonych kosztów związanych z niewłaściwymi warunkami pracy, i przeświadczenie o braku wymiernych korzyści wynikających z działań systemowych, proaktywnych stanowi główną przeszkodę w podejmowaniu decyzji o wdrożeniu systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. 5. OCENA POZIOMU KULTURY BHP W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH Badania nad kulturą bhp przeprowadzono w omawianych 10 podmiotach gospodarczych, badaniem objęto 25%-40% załogi. Jako technikę obserwacji wykorzystano wywiad bezpośredni przeprowadzony w oparciu o skonstruowany kwestionariusz. Punktem wyjścia do badań były założenia opracowania CIOP. Pytania kwestionariusza dotyczyły: postawy kierownictwa wobec bezpieczeństwa, partycypacji pracowników, szkoleń bhp i analizy wypadków przy pracy, wagi przykładanej w zakładzie do spraw bhp, stosunków między pracownikami, odpowiedzialności i świadomości w zakresie bhp, zachowań bezpiecznych. Wszystkie pytania były pytaniami zamkniętymi. Zaproponowano po 4 pytania do każdej z grup, tak więc ankieta obejmowała łącznie 28 pytań, z czego 4 pytania były dychotomiczne, a pozostałe 24 skalowane w pięciostopniowej skali skali Likerta wg następujących kryteriów: 1 zdecydowanie nie, 2 raczej nie, 3 trudno powiedzieć, 4 raczej tak, 5 zdecydowanie tak. Wyniki badań podano szczegółowej analizie z podziałem na wszystkie 7 analizowanych aspektów kultury bezpieczeństwa i higieny pracy. Syntetyczne zestawienie rezultatów badań dla wszystkich badanych firm przedstawia tabela 1 w podziale na badane aspekty. 336
Tabela 1. Badane aspekty kultury bezpieczeństwa pracy Table 1. Aspect of safety culture Badany aspekt Kryterium oceny 1 2 3 4 5 postawa kierownictwa wobec bezpieczeństwa 17% 24% 9% 30% 20% partycypacja pracowników 10% 21% 22% 33% 14% szkolenia bhp i analiza wypadków 26% 24% 6% 16% 28% waga przykładana w zakładzie do spraw bhp 29% 36% 11% 11% 13% stosunki między pracownikami 10% 15% 43% 20% 12% odpowiedzialność i świadomość w zakresie 23% 31% 18% 13% 15% bhp zachowania bezpieczne 11% 19% 35% 15% 20% Wyniki pokazują niezbicie, że wśród badanych podmiotów jak i aspektów występuje dość znaczne zróżnicowanie jeśli chodzi o poziom zadawalających odpowiedzi za które należy uznać raczej tak oraz zdecydowanie tak. O ile postawę kierownictwa należy uznać na średnim poziomie, podobnie z partycypacją pracowników i szkoleniami bhp, to zatrważająco wygląda sytuacja w obszarze stosunków międzyludzkich oraz odpowiedzialności i świadomości pracowników za sprawy bhp. Podobnie niski wynik uzyskano w aspekcie badanych zachowań pracowników, co zdaje się potwierdzać badania prowadzone przez Państwową Inspekcję Pracy [7]. Przeprowadzone badania dowiodły jednoznacznie, że mechanizmy kulturowe w polskich przedsiębiorstwach w zasadzie nie są jeszcze ukształtowane. Sprawy bhp są mocno zaniedbaną sferą działalności przedsiębiorstw. Procent uzyskanych pozytywnych odpowiedzi na zadane pytania wynika raczej z konieczności przestrzegania przez pracodawców wymogów prawa, a nie ze świadomego podejmowania wysiłków zmierzających do poprawy warunków i klimatu pracy, a tym samym obniżenia ryzyka wypadkowości. LITERATURA [1] Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy, Dz. U. Nr 96, poz. 593 ze zm. [2] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Dz. U. Nr 129, poz 844. 337
[3] PN-N-18001- Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higiena pracy. Wymagania, Polski Komitet Normalizacyjny, styczeń 2004. [4] M. Milczarek, Ocena poziomu kultury bezpieczeństwa w przedsiębiorstwie, Bezpieczeństwo pracy, 5/2004. [5] M. Milczarek, Kultura bezpieczeństwa pracy, CIOP Warszawa 2002 [6] www.ciop.pl [7] www.pip.gov.pl SUMMARY ASPECTS OF SAFETY MANAGEMENT The paper presents the results of its author s own research carried out in the small and medium size enterprises sector. The research dealt with the most frequent problems associated with proper risk identification in the working environment and the occupational risk assessment and culture and safety climate. Recenzował: prof. Edward Fraś. 338