Konferencja DZIECKO W SYTUACJI KRYZYSU RODZINY Wychowanie do odpowiedzialności Opracowanie: Aleksandra Karasowska Koszalin, 17 września 2010 r.
Wychowanie w duchu wartości Jak rozwiązywać trudne sytuacje wychowawcze, ucząc dzieci odpowiedzialnej postawy?
Wychowanie w duchu wartości działania zasady wartości
Przekraczanie norm społecznych wskazuje na problem w rozwoju dziecka Dziecko nie zna normy lub nie rozumie jej znaczenia Dziecko ma zamieszanie w zakresie obowiązujących norm Dziecko sprawdza, czy norma rzeczywiście działa, testuje dorosłego, jego granice Dziecko zna normę, ale nie stosuje jej w swoim działaniu, kieruje się innymi przesłankami np. potrzebą zdobycia jakiegoś dobra materialnego
Przekraczanie norm społecznych wskazuje na problem w rozwoju dziecka Dziecko działa impulsywnie, nie zastanawia się nad tym co robi (niedojrzałość dziecka lub zaburzenia kontroli np. ADHD) Zachowanie naruszające normę ma charakter kompulsywny, dziecko przeżywa poczucie winy, ale nie potrafi się powstrzymać, co wskazuje na jego problemy emocjonalne Dziecko zna normy społeczne, rozumie ich znaczenie i łamie je w świadomy sposób, dla osiągnięcia określonych korzyści lub dokonania zemsty proces demoralizacji
Jak działa kara? Czego oczekujemy? Doświadczenia dzieci Dziecko odczuwa skutki złego zachowania Dziecko dokonuje refleksji nad swoim zachowaniem- postawa skruchy Dziecko powstrzymuje się od złych zachowań Dziecko odróżnia dobro od zła i wybiera dobro Budowanie autorytetu dorosłego Poczucie upokorzenia, ból, opuszczenie i osamotnienie Poczucie krzywdy- to niesprawiedliwe Bunt, pragnienie odwetu, zrobienia na przekór- kiedyś mu pokażę, i tak zrobię swoje Złość, nawet nienawiść do dorosłego- on jest wredny
Czego uczy się dziecko? Chcemy, aby poddało refleksji swoje zachowanie, tymczasem większość z nich ocenia dorosłego, zarzucając mu niesprawiedliwość! Oczekujemy poczucia winy, skruchy, a okazuje się, że ukarane dzieci czują się skrzywdzone! Tak więc nie przyjmują odpowiedzialności za zło które uczyniły, przerzucają ją na karzącą osobę!
Czym jest kara? Teoria warunkowania instrumentalnego- bodziec ujemny (sprawienie przykrości lub odebranie przyjemności) bodziec ten może spowodować zmianę zachowania w pożądanym kierunku, na przykład unikanie zachowania niewłaściwego B (-) R Eksperymenty dokonywane na zwierzętach duża skuteczność metody Dlaczego w takim razie nie zadziałała w opisanych przypadkach w stosunku do dzieci?
Dlaczego kara nie działa? Dziecko jest osobą, wyposażoną w wolną wolę, przeżywająca uczucia, potrzeby, realizującą własne cele, zdolną do wybierania swoich reakcji Możemy powiedzieć, że u człowieka, pomiędzy bodźcem a reakcją, pośredniczy osobowość. Oznacza to, że kierując się własnymi przesłankami (np. pragnieniem niezależności od dorosłego, czy poczuciem własnej godności), może wybrać reakcję przeciwną do tej, jaką spodziewamy się uzyskać poprzez karę np. bunt, wzmocnienie złego zachowania R 1 B (- ) O R 2 R 3
Zagrożenie dla rozwoju moralnego dziecka Zmierzenie się z odpowiedzialnością za uczynione zło jest trudne, wyrzuty sumienia, poczucie winy- bolesne Kara wywołuje silne emocje- ból, jakiego dziecko doznaje od dorosłego, odwraca jego uwagę od własnego czynu, a koncentruje na dorosłym, który wymierzył karę Pojawia się poczucie krzywdy, zamiast poczucia winy Zagrożenie: unikanie poczucia winy i zamienianie go w poczucie krzywdy, prowokowanie, szukanie osób, które ukarzą lub źle potraktują, aby doznać ulgi i zagłuszyć wyrzuty sumienia Ten proces prowadzi do demoralizacji
Dziecko złamało normę Dorosły karze dziecko Dziecko koncentruje się na własnych uczuciach i na dorosłym Spostrzega dorosłego jako niesprawiedliwego, krzywdzącego Czuje się skrzywdzone Czego nauczyło się dziecko? Czy rozumie, co zrobiło źle, jak ma się zachować w przyszłości? Czy naprawiło szkodę? Odzyskało zaufanie innych? Dziecko przyjmuje karę, rozumie że zrobiło źle Dziecko koncentruje się na unikaniu kar: manipulacje, kłamstwo, pozorna uległość Dziecko prowokuje dorosłego do wymierzania kar żeby uwolnić się od poczucia winy Działanie kar Dziecko obwinia dorosłego, unika refleksji nad sobą Dziecko walczy z dorosłym o swoją niezależność, łamiąc normy: bunt, odwet, odrzucenie wpływu dorosłego
Pobłażliwość Dorosły pobłażliwy nie reaguje na złe zachowanie, usprawiedliwia dziecko, okazuje uległość, nie pokazuje konsekwencji złych zachowań, nie stawia wymagań Dezorientuje dziecko, przyzwala na zło, co prowokuje je do kolejnego przekraczania norm, w poszukiwaniu granic Dziecko myśli, że granice są względne uzależnione od nastawienia osób, które ich strzegą Proces ten, podobnie jak karanie, utrudnia rozwój moralny dziecka, prowadzi do demoralizacji
Kim jest dorosły dla dziecka Kiedy karze- przyjmuje rolę sędziego i egzekutora Kiedy jest pobłażliwy- przyjmuje rolę kumpla lub obojętnego obserwatora, który nie reaguje na zło Czego potrzebuje od nas dziecko, aby mogło zrozumieć swoje zachowanie, przyjąć normy społeczne i uwewnętrznić je? Jaka jest rola dorosłego w rozwoju moralnym dziecka?
Od destrukcji do zadośćuczynienia DESTRUKCJA Dziecko łamie swoim zachowaniem społeczne normy KONFRONTACJA Dziecko konfrontuje własne postępowanie z normami społecznymi, ocenia jego skutki REFLEKSJA Dziecko dokonuje refleksji nad sobą: uświadamia sobie, że zrobiło źle, przeżywa poczucie winy, wstyd ZMIANA Dziecko deklaruje, że zmieni swoje zachowanie, przeprasza osoby, które skrzywdziło, naprawia szkody Dorosły ogranicza niewłaściwe zachowanie dziecka, przerywa je, stwarza warunki uniemożliwiające jego kontynuowanie Dorosły sprawdzaczy dziecko zna i rozumie normę i czy jest świadome, że ją przekroczyło konfrontujedziecko ze skutkami jego zachowania: sprawdza, czy dziecko je widzi, pokazuje co zrobiło źle, wyraża własne odczuciai oczekiwania w związku z zachowaniem dziecka pozwala dziecku doświadczyć konsekwencji Dorosły zostawia dziecku czas i przestrzeń do własnej refleksji, okazuje mu wsparcie i szacunek Dorosły wyraża oczekiwania dotyczące zmiany wspieradziecko w znalezieniu dobrych rozwiązań, ustala zasadyna przyszłość odnawia kredyt zaufania
Założenia modelu Modelowanie- spójność postawy dorosłego Optymalna postawa dorosłego: towarzyszy dziecku w pokonywaniu problemów rozwojowych poprzez wspieranie i stawianie wymagań Rozwijanie zdolności rozumowania moralnegoim wyższy jest poziom rozumienia sytuacji w odniesieniu do norm moralnych, tym bardziej zachowanie jest spójne z tymi normami (Kohlberg, Candee, 1984) Zasada pedagogiczna Marii Montessori: Skoncentrujmy wysiłek na wzmacnianiu tego, co dobre i w taki sposób, aby dobro pozostawiało coraz mniej miejsca na zło. Dążenie do wyprowadzenia dobra z każdej sytuacji niewłaściwego zachowania dziecka.
Damian Damian jest uczniem pierwszej klasy gimnazjum. Pochodzi z trudnego środowiska, jego ojciec twierdzi, że nic już na niego nie działa: Kiedy zrobi coś złego, nigdy nie chce się przyznać. Nawet jeżeli zostanie przyłapany na gorącym uczynku, zaprzecza i zrzuca winę na młodszego brata. Żadne kary nie skutkują Pedagog podejrzewa, że ojciec w poczuciu bezradności bije chłopca. Damian poszedł do swoje dawnej szkoły i spowodował zamieszanie podczas lekcji. Wszedł do klasy i ignorując obecność nauczyciela, zaczął rozmawiać z kolegą, chcąc go wywołać na korytarz. Kiedy nauczycielka poprosiła go o opuszczenie klasy, odezwał się do niej lekceważąco, używając obraźliwych słów. Kiedy nauczycielka wstała i podeszła do niego- uciekł.
Destrukcja Zadanie dorosłego- powstrzymanie destrukcyjnego zachowania dziecka w sposób zdecydowany i skuteczny. Często nie wystarczą słowa- trzeba podjąć działania, przejąć inicjatywę, aby zapobiec dalszym szkodom. Nauczycielka przerywa złe zachowanie Damiana Dzwoni do pedagoga z gimnazjum informując co się stało Pedagog wzywa Damiana na rozmowę
Błędy dorosłych Dorośli w poczuciu bezradności nie interweniują Dorośli używają maksymalnej siły, licząc, że w ten sposób spowodują w dziecku jakąś diametralną przemianę: żeby już nigdy więcej Siła może nam się przydać tylko do doraźnego ograniczenia złych zachowań- wewnętrzna przemiana zachodzi w klimacie wolności. Dorosły nie może jej spowodować, może tylko stworzyć warunki, aby ona mogła się dokonać Doraźne ograniczenie destrukcji jest tyko pierwszym etapem interwencji- praca nad zmianą wymaga dalszych działań
Konfrontacja Dorosły stwarza warunki, w których dziecko może ocenić swój czyn prosi o opisanie przebiegu zdarzenia, aby poznać jego intencje i sposób myślenia sprawdza czy dziecko zna i rozumie normę i czy jest świadome, że ją przekroczyło zachęca dziecko do własnej oceny: Czy wiesz jaką zasadę przekroczyłeś? Co myślałeś, kiedy to robiłeś? Co złego stało się w wyniku twojego zachowania? W jaki sposób zaszkodziłeś sobie, innym osobom?
Kiedy dziecko nie rozumie znaczenia swojego zachowania Dorosły konfrontuje je: przypomina normy, pokazuje skutki: zakłóciłeś lekcję, obraziłeś panią Szkody mogą mieć charakter nie tylko materialny, ale także emocjonalny Postawa wychowawcy: aby dziecko było w stanie przyjąć trudną prawdę o sobie, trzeba mu ją przekazać w atmosferze miłości Ważne jest odróżnienie działań intencjonalnych dziecka, od zła, które się stało bez jego woli, a także precyzyjne określenie, które zachowanie było niewłaściwe
Błędy dorosłych Obwinianie i oskarżanie dziecka, w celu wywołania poczucia winy Koncentrowanie się na materialnej stronie problemu, niedostrzeganie skutków emocjonalnych Wciskanie dziecku naszej oceny sytuacji, bez uwzględnienia jego wersji zdarzeń Niepotrzebne przepychanki słowne - normy społeczne a także faty dotyczące zdarzeń nie podlegają dyskusji. Jeżeli dziecko je kwestionuje, musi doświadczyć konsekwencji takiej postawy
Wewnętrzna refleksja Dorosły towarzyszy dziecku w jego mierzeniu się z odpowiedzialnością za zło, które wyrządziło Stwarza przestrzeń, w której może przemówić sumienie" Daje czas na przemyślenie Organizuje miejsce Wspiera dziecko w przyjęciu trudnej prawdy, pokazuje, że może się zrehabilitować: Widzę, że zrozumiałeś swój błąd i żałujesz tego, co się stało. Pomyśl, jak możesz to naprawić
Wewnętrzna refleksja Cel: pogłębieniu procesu przyswajania norm moralnych. Trudność dorosłego- musi podążać za gotowością dziecka Tajemnica serca Nie wszystkie dzieci są gotowe do głębszej refleksji wewnętrznej. Bazujemy na motywacji, jaką dziecko ma (np. obawa przed konsekwencjami). W dalszej pracy można dążyć do pogłębienia jego rozumienia norm moralnych.
Zagłuszanie sumienia Podstawowym błędem wychowawcy jest interweniowanie i konfrontowanie dziecka w sytuacji, gdy powinien się już wycofać, aby dać mu czas i przestrzeń na własną refleksję Musimy wyczuć moment, kiedy widać, że ono już zrozumiało, co się stało, zaczyna odnosić to do siebie
Zmiana Dorosły konsekwentnie trwa przy swoich oczekiwaniach: Twoje zachowanie musi się zmienić, Sprawa musi zostać rozwiązana z osobami, które skrzywdziłeś. Inicjatywa zmiany należy do samego dziecka. Dorosły oczekuje, aż ono zadeklaruje gotowość powstrzymania się na przyszłość od takich zachowań i naprawienia szkody.
Zadośćuczynienie Kiedy dziecko jest już gotowe, dorosły wspiera je w rozwiązaniu problemu- ustala wspólnie z nim zasady na przyszłość a także formę zadośćuczynienia: Co zrobi? Wobec kogo? W jaki sposób? Kiedy? Zadośćuczynienie powinno być adekwatne do wyrządzonego zła. Dorosły podsumowuje całą sytuację, pytając: Czego się nauczyłeś?, Jakie wyciągasz wnioski na przyszłość? Dorosły odnawia kredyt zaufania: Popełniłeś błąd, naprawiłeś go, teraz wiem, że mogę ci zaufać.
Błędy dorosłych Odpuszczają, kiedy dziecko wykazuje pierwsze przejawy skruchy- zwalniając je z odpowiedzialności za naprawienie szkody czy relacji z innymi osobami Sami naprawiają szkodę za dziecko, uznając, że ono nie potrafi lub nie będzie chciało tego zrobić Wymuszają przeprosiny czy naprawienie szkody. Zadośćuczynienie jest aktem dobrowolnym i tylko wtedy jest ono prawdziwe i wartościowe. Wymuszone przeprosiny przebiegają zwykle w atmosferze lekceważenia i braku szacunku, co jest ogromną stratą. Zapominają o odnowieniu kredytu zaufania, trzymając dziecko w poczuciu, że nie jest w porządku. Zagrożenie: dziecko, które doświadcza ciągłego braku zaufania, traci motywację do angażowania się w konstruktywne działania i łatwo usprawiedliwia swoje złe zachowania: Nie mam nic do stracenia.
Kiedy dziecku nie zależy na zaufaniu Taka sytuacja oznacza, że zaufanie w jego relacjach z otoczeniem zostało zniszczone lub w ogóle nie zaistniało. Nie mając takich doświadczeń, nie może ono dążyć do czegoś, czego nie zna Tak więc inicjatywa należy tu do dorosłych, trzeba stworzyć warunki, w których dziecko doświadczy, że jest dorosły, który we mnie uwierzył Nie jest to łatwe. Musimy zainwestować w dziecko i podejmujemy ryzyko, że ono nas zawiedzie
Kiedy dziecko nie deklaruje poprawy, nie chce przeprosić, ani naprawić szkody Prawdopodobnie oznacza to, że nadal nie przyjmuje odpowiedzialności za swoje zachowanie Musimy się cofnąć do wcześniejszych etapów, sprawdzając, czy rozumie normę i jak ocenia dokonany czyn Dać dziecku doświadczyć realnych konsekwencji takiej postawy: Dopóki tego nie naprawisz, nie mogę mieć do ciebie zaufania, a to oznacza
Kiedy dziecko nie przyznaje się do złego czynu Przykład: Podejrzewamy, że konkretne dziecko ukradło, jednak nie mamy pewności. Błędy: koncentrowanie się na udowodnieniu winy. rezygnacja z rozmowy z dzieckiem w obawie przed fałszywym oskarżeniem Konieczne jest dążenie do prawdy i otwartości w relacji z dzieckiem. Dlatego mamy prawo rozmawiać o tym, co nas niepokoi czy budzi nasze wątpliwości: Nie wiem, skąd pochodzą te rzeczy, jednak to, co mi mówisz, jest zupełnie nieprawdopodobne i nie wierzę w takie wyjaśnienia. Dopóki nie dowiemy się, do kogo należą, zabieram je. Zamierzam też sprawdzić, czy komuś w twojej szkole coś takiego nie zginęło. Bardzo mi zależy, abyś powiedział prawdę. Wtedy będziemy mogli wspólnie rozwiązać problem.
Rola grupy Przepracowanie problemu destrukcyjnych zachowań w społeczności, w której się wydarzyły, przyczynia się do utrwalenia konstruktywnych norm. Badania psychologiczne pokazują, że grupa może mieć bardzo duży wpływ na rozwój moralny jej członków. W szkołach eksperymentalnych, gdzie wszystkie problemy moralne były dyskutowane na forum społeczności i przez nią rozwiązywane, znacząco wzrastał poziom odpowiedzialności uczestników za przestrzeganie wspólnie ustalonych norm, co prowadziło do wygaszania niepożądanych zachowańnp. w jednej ze szkół zupełnie znikł problem kradzieży (Kohlberg, Higgins 1987)
Ograniczenia modelu Model nie pokazuje różnic w podejściu do dziecka w zależności od jego wieku i poziomu rozwoju poznawczego Jest wymagający dla wychowawcy: kompetencje wychowawcze, czas i uwaga poświęcona dziecku, osobista relacja z nim Zwykle w praktyce stosowane są działania koncentrujące się głównie na utrzymaniu dyscypliny, które są prostsze i łatwiejsze w zastosowaniu. Nie są one wystarczające dla kształtowania postawy moralnej dzieci i umacniania norm w społeczności Zagrożenie: działanie kryzysowe, ciągła walka z niewłaściwymi zachowaniami, pustka wychowawczabrak dobra
Doświadczenia praktyczne W placówkach dla młodzieży pracujących w oparciu o zasady podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniu, stosuje się podobny model wychowawczy, nazwany Stopnie Odpowiedzialności (Krystian Labuda- adaptacja pomysłu Bena Furmana i Tapani Ahola) Wychowanek przechodzi 7 stopni, które prowadzą go do przyjęcia odpowiedzialności za swoje zachowanie: Przyznanie się, Zrozumienie, Przeproszenie, Zadośćuczynienie, Obietnica, Zadbanie o innych. Na każdym z tych stopni realizuje określone zadania. Jest to pomysł na samodzielną pracę wychowanka, przy wsparciu dorosłego. Taki sposób działania jest bardzo trafny w stosunku do starszej młodzieży. W przypadku dzieci, konieczna jest większa inicjatywa i odpowiedzialność dorosłego za rozwiązanie problemu wychowawczego
Doświadczenia świetlic socjoterapeutycznych Model jest realizowany od kilku lat w świetlicach socjoterapeutycznych prowadzonych przez Stowarzyszenie św. Filipa Nereusza w Rudzie Śląskiej: Przepracowywanie trudnych sytuacji wychowawczych w kontakcie indywidualnym i w grupie Realizacja projektów, w których dzieci pełnią konstruktywne role społeczne, dostarczające im doświadczeń korygujących niewłaściwe wzorce zachowań Obiecujące efekty: Spadek ilości zachowań destrukcyjnych wśród dzieci Wzrost ilości zachowań konstruktywnych Integracja społeczności świetlicy wokół konstruktywnych norm społecznych
Dziękuję za uwagę