Spis treści I. Wstęp... 6 I.1 Zmiany w transporcie publicznym... 6 I.2 Formy transportu publicznego na obszarze aglomeracji... 7 bydgosko toruńskiej... 7 I.3 Liczba mieszkańców aglomeracji bydgosko toruńskiej... 8 I.4 Liczba uczestników transportu publicznego w aglomeracji... 11 bydgosko toruńskiej... 11 I.5 Podmiot odpowiedzialny za przygotowanie i realizację Programu... 13 I.6 Partnerzy... 13 I.7 Główne problemy komunikacyjne i transportowe... 14 I.8 Priorytety i cele Programu... 15 II. Obszar realizacji i okres obowiązywania Programu... 17 III. Diagnoza sytuacji społeczno gospodarczej... 19 III.1 Strefa społeczna... 19 III.2 Strefa gospodarcza... 31 III.3.1 Infrastruktura drogowa i przepustowość... 37 III.3.1.1 Układ drogowy... 37 III.3.1.2 Stan techniczny infrastruktury drogowej... 51 III.3.1.3 Przepustowość infrastruktury drogowej... 55 III.3.1.4 Inne elementy infrastruktury drogowej... 58 III.3.1.4.1 Strefy płatnego parkowania... 58 III.3.1.4.2 System Park and Ride... 62 III.3.1.4.3 Powiązanie układu drogowego z transportem publicznym... 62 III.3.1.4.4 Drogi rowerowe... 63 III.3.1.4.4.1 Infrastruktura rowerowa w Bydgoszczy... 64 III.3.1.4.4.2 Infrastruktura rowerowa w Toruniu... 66 III.3.1.4.4.3 Ścieżki rowerowe w aglomeracji bydgosko toruńskiej... 68 III.3.2 Komunalny transport miejski Bydgoszczy i Torunia... 70 III.3.2.1 Bydgoszcz... 70 III.3.2.1.1 Komunikacja tramwajowa... 70 2

III.3.2.1.2 Komunikacja autobusowa... 77 III.3.2.1.3 Prywatna komunikacja autobusowa... 86 III.3.2.1.4 Dostępność komunikacji miejskiej... 87 III.3.2.1.4.1 Informacja o rozkładach... 87 III.3.2.1.4.2 Dostępność do przystanków... 88 III.3.2.1.4.3 Dostępność komunikacji miejskiej dla osób niepełnosprawnych... 88 III.3.2.1.5 Bezpieczeństwo pasażerów... 89 III.3.2.1.6 System taryfowo - biletowy... 89 III.3.2.2 Toruń... 94 III.3.2.2.1 Komunikacja tramwajowa... 96 III.3.2.2.2 Komunikacja autobusowa... 101 III.3.2.2.3 Prywatna komunikacja autobusowa... 106 III.3.2.2.4 Dostępność komunikacji miejskiej... 107 III.3.2.2.4.1 Informacja o rozkładach... 107 III.3.2.2.4.2 Dostępność do przystanków... 107 III.3.2.2.4.3 Dostępność komunikacji miejskiej dla osób niepełnosprawnych... 108 III.3.2.2.5 Bezpieczeństwo pasażerów... 108 III.3.2.2.6 System taryfowo biletowy... 109 III.3.3 Transport kolejowy... 111 III.3.3.1 Kolej Metropolitarna Bydgoszcz Toruń... 111 III.3.3.1.1 Infrastruktura kolejowa na trasie Bydgoszcz Toruń... 111 III.3.3.1.1.1 Linia nr 18 Kotno Piła Główna. Odcinek Toruń Główny Bydgoszcz Główna... 112 III.3.3.1.1.2 Linia nr 353 Poznań Wschód Skandawa. Odcinek Toruń Główny Toruń Wschodni... 123 III.3.3.1.2 Kolejowe przewozy pasażerskie na trasie przyszłej kolei metropolitarnej Bydgoszcz Główna Toruń Wschodni... 127 III.3.3.1.2.1 Przewozy Regionalne Sp. Z o.o. uruchamiające pociągi kategorii REGIO i InterREGIO... 127 III.3.3.1.2.2 PKP Intercity S.A. uruchamiające pociągi dalekobieżne kategorii TLK... 131 III.3.3.2 Kolej regionalna... 133 III.3.3.2.1 Wstęp... 133 III.3.3.2.2 Oferta przewozowa kolei... 134 3

III.3.3.2.2.1 Linia nr 18 Kutno Piła Głowna na odcinku Aleksandrów Kujawski Nakła nad Notecią... 136 III.3.3.2.2.2 Linia nr 245 Aleksandrów Kujawski Ciechocinek... 138 III.3.3.2.2.3 Linia nr 353 Poznań Wschód Skandawa na odcinku Gniewkowo Kowalewo Pomorskie... 139 III.3.3.2.2.4 Linia nr 207 Toruń Wschodni Malbork na odcinku Toruń Wschodni - Chełmża.. 142 III.3.3.2.2.5 Linia nr 27 Nasielsk Toruń Wschodni na odcinku Ograszka Toruń Wschodni.. 143 III.3.3.2.2.6 Linia nr 209 Kowalewo Pomorskie Bydgoszcz Wschód na odcinku Chełmża Bydgoszcz Wschód... 144 III.3.3.2.2.7 Linia nr 131 Chorzów Batory Tczew na odcinku Nowa Wieś Wielka - Parlin... 146 III.3.3.2.2.8 Linia nr 201 Nowa Wieś Wielka Gdynia Port na odcinku Maksymilianowo - Serock... 149 III.3.3.2.3 Pozostałe (nieczynne dla ruchu pasażerskiego) linie kolejowe leżące na terenie aglomeracji bydgosko - toruńskiej... 150 III.3.3.2.3.1 Linia nr 209 na odcinku Chełmża Kowalewo Pomorskie... 150 III.3.3.2.3.2 Linia nr 246 Toruń Wschodni - Olek... 151 III.3.3.2.3.3 Linia nr 201 na odcinku Nowa Wieś Wielka - Maksymilianowo... 151 III.3.3.2.3.4 Linia nr 356 Poznań Główny Bydgoszcz Główna na odcinku przebiegającym przez gminy Szubin i Białe Błota... 152 III.3.3.2.3.5 Linia nr 241 Tuchola Koronowo na odcinku przebiegającym przez gminę Koronowo... 153 III.3.3.2.3.6 Linia nr 281 Oleśnica Chojnice na odcinku przebiegającym przez gminę Nakło nad Notecią... 153 III.3.4 Transport drogowy zamiejski... 158 III.3.4.1 Analiza podmiejskiego ruchu autobusowego w powiatach bydgoskim i toruńskim... 158 III.3.4.1.1 Przewoźnicy... 160 III.3.4.1.1.1 PKS w Bydgoszczy Sp. z o.o.... 160 III.3.4.1.1.2 Veolia Transport Polska Sp. z o.o.... 162 III.3.4.1.1.3 FRBUS grupa kowalski i Wspólnicy... 164 III.3.4.1.1.4 Mobilis Sp. z o.o. Odsział Bydgoszcz... 165 III.3.4.1.1.5 Pozostali przewoźnicy... 166 III.3.4.1.2 Relacja Bydgoszcz Toruń jako główny ciąg komunikacyjny w aglomeracji... 169 III.3.4.1.3 Przewozy podmiejskie w powiecie bydgoskim... 173 4

III.3.4.1.4 Przewozy podmiejskie w powiecie toruńskim... 174 III.3.4.2 Transport autobusowy dalekobieżny... 175 III.3.4.2.1 Ciąg komunikacyjny Bydgoszcz - Gdańsk... 175 III.3.4.2.2 Ciąg komunikacyjny Toruń - Olsztyn... 175 III.3.4.2.3 Ciąg komunikacyjny Toruń - Włocławek... 176 III.3.5 Transport lotniczy... 177 III.3.5.1 Infrastruktura lotnicza... 177 III.3.5.2 Pasażerski ruch lotniczy... 179 III.3.6 Transport lotniczy wodny transport śródlądowy... 180 III.3.6.1 Wisła... 181 III.3.6.2 Brda... 182 III.3.6.3 Kanał Bydgoski... 183 III.3.6.4 Kanał Górnonotecki... 184 III.4 Analiza SWOT systemu transportu publicznego w bydgosko toruńskim obszarze metropolitalnym... 186 III.5 Analiza środowiskowa... 190 III.6 Analiza systemu transportu publicznego... 191 5

I. Wstęp I.1 Zmiany w transporcie publicznym W ciągu ubiegłych 20 lat również w Polsce nastąpił, obserwowany w całej Europie, znaczny wzrost mobilności. Podróże samolotami, koleją, autobusami czy statkami stały się codziennością. Złożyło się na to wiele przyczyn, przede wszystkim społeczny wzrost ekonomiczny, obniżenie kosztów podróży i budowanie europejskiego obszaru bez granic wewnętrznych. Przedsiębiorstwa przewozowe zrestrukturyzowały się, w czym istotnie pomógł postęp techniczny i technologiczny, pojawiły się tanie linie, zostały otwarte nowe połączenia. Polityka Transportowa Państwa na lata 2005 2025 1 określiła kierunki rozwoju polskiego systemu transportowego wynikające z przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. W odniesieniu do przewozów pasażerskich w dokumencie tym przewidziano zdecydowaną poprawę jakości transportu publicznego i jego rozbudowę zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju poprzez: wspieranie samorządów w pełnieniu roli organizatora transportu publicznego; wspieranie porozumień międzygminnych dotyczących lokalnego transportu publicznego. Organizacja i zarządzanie transportem publicznym znajduje się w gestii lokalnych władz samorządowych. Jego organizatorzy dążą do tego, by był on jak najbardziej przyjazny dla pasażerów, zarówno w aspekcie jakościowym, jak i ekonomicznym. W efekcie zmienia się organizacja transportu, jak i metody zarządzania nim. Powstają: jednolite, zintegrowane, systemy połączeń obsługiwanych przez różnych przewoźników, taryfy opłat przewozowych jednolite dla wszystkich przewoźników funkcjonujących w systemie. Zmiany w zarządzaniu opierają się zarówno na nowoczesnej technice i technologii (mających wpływ na tabor i infrastrukturę), jak i na nowoczesnych metodach organizacji systemów transportowych. Coraz większe znaczenie odgrywa marketing, tzn. umiejętność komunikacji 1 Polityka Transportowa Paostwa na lata 2005 2025, Ministerstwo Infrastruktury, Warszawa 27.06.2005 6

z pasażerami odbiorcami usług przewozowych i zdobywania ich wiedzy oraz umiejętność korzystania z niej (przeprowadzania właściwych analiz oraz wyciągania z nich wniosków). Zmiany w transporcie publicznym wymagają środków finansowych, również unijnych, których pozyskanie warunkowane jest posiadaniem spójnych dokumentów strategicznych oraz planów rozwojowych. Niniejsze opracowanie, które wykonano dla obszaru aglomeracji bydgosko-toruńskiej obejmującej miasta Bydgoszcz i Toruń wraz z otaczającymi je powiatami ziemskimi, oraz niektórymi gminami powiatów sąsiednich: Unisław, Pruszcz, Nakło nad Notecią, Szubin, Łabiszyn, Aleksandrów Kujawski, Ciechocinek, Ciechocin, Kowalewo Pomorskie, powinno być jednym z tych dokumentów. I.2 Formy transportu publicznego na obszarze aglomeracji bydgosko toruńskiej Na transport publiczny, funkcjonujący na obszarze aglomeracji bydgosko-toruńskiej, składają się systemy transportu miejskiego w obu miastach metropolitalnych, autobusowego transportu aglomeracyjnego (lokalnego i dalekobieżnego), transportu kolejowego i wodnego. W Bydgoszczy organizatorem transportu miejskiego jest Zarząd Dróg Miejskich i Komunikacji Publicznej. Transport ten składa się z sieci połączeń autobusowych, sieci połączeń tramwajowych oraz linii tramwaju wodnego (będącej bardziej atrakcją turystyczną). Przewozy w mieście oparte są o jednolitą taryfę. Organizatorem transportu miejskiego w Toruniu jest Miejski Zakład Komunikacji, realizujący połączenia autobusowe i tramwajowe. 7

Przewozy lokalne oraz dalekobieżne realizowane są autobusami przedsiębiorstw PKS oraz firm prywatnych. Przez Bydgoszcz oraz przez Toruń przechodzą linie kolejowe o znaczeniu międzynarodowym, krajowym i lokalnym. Największe znaczenie mają stacje Bydgoszcz Główna oraz Toruń Główny, Toruń Wschodni i Toruń Miasto. Komunikacja kolejowa obsługuje wszystkie trasy wyjazdowe z Bydgoszczy i Torunia, jednak z uwagi na rozwiniętą sieć połączeń autobusowych oraz brak integracji kolei z komunikacją miejską (za wyjątkiem funkcjonujących zintegrowanych biletów BiT oraz WiT) nie konkuruje ona wystarczająco skutecznie z komunikacją autobusową, szczególnie w zakresie krótszych, podmiejskich relacji. Lokalizacje stacji są w zbyt dużym oddaleniu od ścisłych centrów miast oraz największych źródeł i celów podróży, a istniejące węzły przesiadkowe nie oferują wygodnych warunków przesiadania się. Stale pogarszający się stan techniczny szlaków kolejowych powoduje, że na wielu trasach przejazd autobusem jest krótszy niż koleją. W Bydgoszczy funkcjonuje Port Lotniczy Bydgoszcz S.A. odprawiający pasażerski ruch międzynarodowy oraz przewozy towarowe (cargo). W Toruniu rozważane jest także dostosowanie obecnego lotniska sportowo-usługowego do standardu portu lotniczego obsługującego zarówno pasażerów (głównie małych samolotów), jak i transport towarowy (cargo). I.3 Liczba mieszkańców aglomeracji bydgosko toruńskiej W Województwie Kujawsko-Pomorskim są 23 powiaty (19 ziemskich i 4 grodzkie), w skład których wchodzą 144 gminy (17 miejskich, w tym 4 na prawach powiatu, 35 miejsko-wiejskich oraz 92 8

wiejskie) 2. Łącznie w Województwie o powierzchni 17 972 km 2 mieszka 2 068 tys. osób, w tym 1 259,5 tys. w miastach i 808,5 tys. na wsiach 3. Według danych na dzień 31.12.2008 r. 4 liczba mieszkańców powiatów i gmin aglomeracji, objętych opracowaniem, przedstawia się następująco: L.p. Powiat i gminy objęte opracowaniem Łączna liczba mieszkańców powiatów, których gminy zostały objęte opracowaniem Udział w skali powiatu [%] Liczba mieszkańców aglomeracji Udział w skali aglomeracji [%] 1 Powiat m. Bydgoszcz 358 928 100,0 358 928 40,8 2 Powiat m. Toruń 206 013 100,0 206 013 23,4 3 Powiat bydgoski 101 466 100,0 101 466 11,5 Białe Błota 15 913 15,7 15 913 1,8 Dąbrowa Chełmińska 7 463 7,4 7 463 0,8 Dobrcz 9 561 9,4 9 561 1,1 Koronowo miasto 10 992 10,8 10 992 1,3 Koronowo obszar wiejski 12 579 12,4 12 579 1,4 Nowa Wieś Wielka 8 801 8,7 8 801 1,0 Osielsko 10 592 10,4 10 592 1,2 Sicienko 9 262 9,1 9 262 1,1 Solec Kujawski miasto 15 246 15,0 15 246 1,7 Solec Kujawski obszar wiejski 1 057 1,0 1 057 0,1 2 Ludnośd. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 VI 2009 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009 3 Rocznik Statystyczny Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Urząd Statystyczny w Bydgoszczy, Rok X Bydgoszcz 4 Ludnośd. Ruch naturalny i migracje w Województwie Kujawsko-Pomorskim w 2008 r., Urząd Statystyczny w Bydgoszczy, rok VIII, 2009 9

L.p. Powiat i gminy objęte opracowaniem Łączna liczba mieszkańców powiatów, których gminy zostały objęte opracowaniem Udział w skali powiatu [%] Liczba mieszkańców aglomeracji Udział w skali aglomeracji [%] 4 Powiat toruński 93 610 100,0 93 610 10,6 Chełmża miasto 15 181 16,2 15 181 1,7 Chełmża obszar wiejski 9 500 10,1 9 500 1,1 Czernikowo 8 522 9,1 8 522 1,0 Lubicz 18 095 19,3 18 095 2,1 Łubianka 5 930 6,3 5 930 0,7 Łysomice 8 780 9,4 8 780 1,0 Obrowo 11 314 12,1 11 314 1,3 Wielka Nieszawka 4 320 4,6 4 320 0,5 Zławieś Wielka 11 968 12,8 11 968 1,4 5 Powiat chełmiński 51 477 13,2 6 780 0,8 Unisław 6 780 13,2 6 780 0,8 6 Powiat golubsko-dobrzyński 45 231 34,0 15 364 1,7 Ciechocin 3 995 8,8 3 995 0,5 Kowalewo Pomorskie miasto 4 081 9,0 4 081 0,5 Kowalewo Pomorskie obszar wiejski 7 288 16,1 7 288 0,8 7 Powiat świecki 97 311 9,5 9 208 1,0 Pruszcz 9 208 9,5 9 208 1,0 9 Powiat aleksandrowski 55 373 42,5 23 508 2,7 Aleksandrów Kujawski miasto 12 278 22,2 12 278 1,4 Aleksandrów Kujawski obszar wiejski 11 230 20,3 11 230 1,3 Ciechocinek 10 837 19,6 10 837 1,2 10

L.p. Powiat i gminy objęte opracowaniem Łączna liczba mieszkańców powiatów, których gminy zostały objęte opracowaniem Udział w skali powiatu [%] Liczba mieszkańców aglomeracji Udział w skali aglomeracji [%] 10 Powiat nakielski 85 248 64,6 55 028 6,3 Nakło nad Notecią miasto 19 289 22,6 19 289 2,2 Nakło nad Notecią obszar wiejski 12 750 15,0 12 750 1,4 Szubin miasto 9 285 10,9 9 285 1,1 Szubin obszar wiejski 13 704 16,1 13 704 1,6 11 Powiat żniński 69 967 13,5 9 453 1,1 Łabiszyn miasto 4 454 6,4 4 454 0,5 Łabiszyn obszar wiejski 4 999 7,1 4 999 0,6 Aglomeracja łącznie 1 164 624-879 358 100,00 Tab. I.3.1 Liczba mieszkańców powiatów i gmin aglomeracji objętych opracowaniem I.4 Liczba uczestników transportu publicznego w aglomeracji bydgosko toruńskiej Potencjalna liczba użytkowników lokalnego transportu publicznego liczona jako mieszkańcy aglomeracji bydgosko-toruńskiej to 890 000 osób, z których 15% to osoby deklarujące, że z transportu publicznego nie korzystają nigdy. Bydgoszcz i Toruń są miastami akademickimi, w których przebywa około 80 000 studentów. Część z nich, ponad 30% pochodzi spoza aglomeracji i stanowi 25 000 liczbę potencjalnych użytkowników transportu publicznego. Liczba podróżnych spoza aglomeracji szacuje się na około 18 000. Na podstawie powyższych danych ocenić można, że liczba potencjalnych klientów lokalnego transportu publicznego w aglomeracji bydgosko toruńskiej wynosi około 800 000. 11

Na podstawie danych z przeprowadzonych badań oraz danych z innych opracowań można oszacować dzienną ilość podróży komunikacją zbiorową w Bydgoszczy, Toruniu oraz na trasach łączących oba miasta dla roku 2010. Rodzaj transportu publicznego Dzienna liczba podróży w 2010 roku [tys.] Komunikacja miejska w Bydgoszczy 5 303,9 Autobusowy transport regionalny (obserwacje wlotów do Bydgoszczy od strony Torunia) Transport kolejowy (obserwacje wlotu do Bydgoszczy od strony Solca Kujawskiego) 5,1 1,7 Samochody osobowe 6 (obserwacje wlotów do Bydgoszczy od strony Torunia) 22,6 Komunikacja miejska w Toruniu 5 164,5 Autobusowy transport regionalny (obserwacje wlotów do Torunia od strony Bydgoszczy) 3,5 Transport kolejowy (obserwacje wlotu do Torunia od strony Solca Kujawskiego) 1,5 Samochody osobowe 6 (obserwacje wlotów do Torunia od strony Bydgoszczy) 15,4 Łącznie 518,2 Tab. I.3.2 Dzienna liczba podróży komunikacja zbiorową w Bydgoszczy, Toruniu oraz na trasach łączących oba miasta dla roku 2010 5 Dane za rok 2009 6 Podano wyłącznie ruch lokalny 12

I.5 Podmiot odpowiedzialny za przygotowanie i realizację Programu Podmiotem odpowiedzialnym za przygotowanie i realizację Programu jest Samorząd Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Okres obowiązywania Programu wskazuje kierunki działań na lata 2010 2015 oraz perspektywy po 2015 roku. Samorząd ten będzie również odpowiedzialny za realizację zadań związanych z: integracją różnych środków transportu publicznego, w szczególności wdrożeniem jednolitego systemu opłat przewozowych, (w tym również zakupem i instalacją stacjonarnych automatów biletowych); zakupem elektrycznych zespołów trakcyjnych, które będą realizowały połączenia między Bydgoszczą i Toruniem; budową połączenia kolejowego stacji Bydgoszcz Główna z portem lotniczym w Bydgoszczy, I.6 Partnerzy Partnerami Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego będą: samorząd Miasta Bydgoszczy, który będzie odpowiedzialny za zadania realizowane na obszarze Bydgoszczy: rozbudowa połączeń tramwajowych; zakup niskopodłogowego taboru tramwajowego; budowa zintegrowanych węzłów transportowych; wprowadzenie w mieście inteligentnych systemów zarządzania ruchem (Centrum Sterowania Ruchem, tablice zmiennej treści, parkomaty itp.); 13

samorząd Miasta Torunia, który będzie odpowiedzialny za zadania realizowane na obszarze Torunia: rozbudowa połączeń tramwajowych; zakup niskopodłogowego taboru tramwajowego; budowa zintegrowanych węzłów transportowych; wprowadzenie systemu zarządzania ruchem drogowym oraz systemu informacji pasażerskiej; przebudowa przystanków tramwajowych pod kątem potrzeb osób starszych i niepełnosprawnych; wprowadzenie systemu monitorowania bezpieczeństwa pasażerów; budowa przejścia toru kolejowego pod Placem Pokoju Toruńskiego (wspólnie z PKP PLK S.A.); samorząd Miasta i Gminy Solec Kujawski, który będzie odpowiedzialny za zadania realizowane na obszarze miasta: budowa wiaduktu kolejowego, skrzyżowania typu rondo i rewitalizacja dworca kolejowego wraz z otoczeniem, PKP PLK S.A., które będą odpowiedzialne za modernizację infrastruktury kolejowej na odcinku Toruń Główny Toruń Wschodni, oraz Bydgoszcz Główna Toruń Główny. Polskie Koleje Państwowe S.A., które będą odpowiedzialne za rewitalizację obiektów dworcowych w Toruniu. I.7 Główne problemy komunikacyjne i transportowe Podobnie jak w całym kraju, podstawowym problemem transportowym w bydgosko toruńskim obszarze metropolitarnym jest wzrost natężenia ruchu pojazdów na drogach, szczególnie dojazdowych do miast i znaczący spadek liczby pasażerów w komunikacji zbiorowej spowodowany niską jakością oferowanych usług, zużyciem środków transportu publicznego oraz złym stanem 14

infrastruktury komunikacyjnej. Nadmierne zatłoczenie dróg w miastach paraliżuje ich funkcjonowanie w godzinach szczytu oraz wpływa negatywnie na komfort życia ich mieszkańców. Przy tendencji wyprowadzania się mieszkańców miast do obszarów podmiejskich procesy powyższe są przyspieszane. Brak zintegrowanych taryf, stosowanych przez przewoźników miejskich i regionalnych dla osób przesiadających się zwiększa znacząco koszty przejazdów transportem publicznym. Poprawa obsługi mieszkańców miast komunikacją miejską nie jest już skutecznym rozwiązaniem w powstrzymywaniu napływu pojazdów z obszarów podmiejskich. Odwrócenie niekorzystnych trendów wymaga współpracy partnerskiej samorządów w zakresie doskonalenia systemów komunikacji podmiejskiej i regionalnej oraz integracji ich tras, rozkładów jazdy i systemów taryfowych z komunikacjami miejskimi w Bydgoszczy oraz Toruniu. I.8 Priorytety i cele Programu Podstawowym celem Programu jest określenie warunków zapewniających stworzenie spójnego systemu transportu publicznego dla Województwa Kujawsko-Pomorskiego, ze szczególnym uwzględnieniem Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego (B-TOM), bardziej efektywnego pod względem środowiskowym, służącego wszystkim mieszkańcom objętego nim obszaru aglomeracji bydgosko-toruńskiej. Jako priorytetowe uznano 7 przedsięwzięcia, zapewniające powiązanie aglomeracji z siecią dróg krajowych. W transporcie miejskim kontynuowane będą projekty mające na celu rozbudowę i modernizację transportu szynowego. Wiąże się to z rozbudową sieci tramwajowych w Bydgoszczy i Toruniu, integracją transportu kolejowego z systemami komunikacji miejskiej, stworzeniem zintegrowanego systemu transportowego w aglomeracji oraz budową szybkiego połączenia kolejowego BiT-City łączącego Bydgoszcz z Toruniem. Realizacja tych zadań poprawi funkcjonowanie systemu transportowego, mającego wpływ na rozwój gospodarczy regionu. 7 Regionalny Program Operacyjny Województwa Kujawsko-Pomorskieg na lata 2007 2013 (CCI 2007PL161 PO 006), Załącznik do Uchwały nr 70/892/07 Zarządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 23 października 2007 r. 15

Wdrożenie Programu poprawi konkurencyjność Województwa oraz jego obszaru metropolitalnego (jako obszaru aktywności gospodarczej, lokalizacji inwestycji, jako obszaru atrakcyjnego dla zamieszkania i wypoczynku zarówno dla mieszkańców regionu, jak i turystów), szczególnie Bydgoszczy i Torunia, wzmocnienie roli transportu publicznego w tym obszarze, mającego istotny wpływ na dalszą integrację. Cele, które powinny zostać osiągnięte po wdrożeniu Programu będą oznaczać: zwiększenie poziomu jakościowego podróży transportem zbiorowym; zbliżenie Bydgoszczy i Torunia poprzez znaczne skrócenie czasu przejazdu pomiędzy nimi; faktyczną integrację systemów transportowych obu miast; powstanie związku taryfowego wdrażającego system jednolitej taryfy we wszystkich środkach transportu publicznego na obszarze aglomeracji; zmniejszenie obciążenia dróg ruchem samochodowym; zmniejszenie negatywnych skutków transportu dla środowiska; zwiększenie bezpieczeństwa ruchu. 16

II. Obszar realizacji i okres obowiązywania Programu Program obejmuje obszar aglomeracji bydgosko-toruńskiej tzn. teren miast Bydgoszczy i Torunia wraz z obszarem funkcjonalnie z nim powiązanym tj. obszarem, na którym wykonywane są usługi transportu publicznego. Aglomeracja Bydgosko-Toruńska obejmuje teren miasta Bydgoszczy i Torunia wraz z otaczającymi je powiatami ziemskimi: bydgoskim i toruńskim, w skład którego wchodzą następujące gminy: Białe Błota, Chełmża, Czernikowo, Dąbrowa Chełmińska, Dobrcz, Koronowo, Lubicz, Łubianka, Łysomice, Nowa Wieś Wielka, Obrowo, Osielsko, Sicienko, Solec Kujawski, Wielka Nieszawka, Zławieś Wielka częściowo chełmińskim, świeckim, nakielskim, żnińskim, aleksandrowskim i golubskodobrzyńskim obejmującymi gminy: Unisław, Pruszcz, Nakło nad Notecią, Szubin, Łabiszyn, Aleksandrów Kujawski, Ciechocinek, Ciechocin, Kowalewo Pomorskie. Obszar realizacji Programu przedstawiony został w sposób graficzny na rysunku II.1. Zintegrowany Program Rozwoju Transportu Publicznego dla aglomeracji bydgosko-toruńskiej, ze szczególnym uwzględnieniem bydgosko-toruńskiego obszaru metropolitalnego na lata 2010-2015 wdrażany będzie przez okres 5 lat tj. od roku 2010 do 2015. 17

Rys. II.1 Obszar realizacji Programu 18

III. Diagnoza sytuacji społeczno gospodarczej III.1 Strefa społeczna Województwo Kujawsko-Pomorskie zostało utworzone 1 stycznia 1999 r. 8 Jest jednym z dwóch województw (obok Województwa Lubuskiego), w których rozdzielono siedziby sejmików województw i wojewodów: siedzibą zarządu województwa, sejmiku wojewódzkiego i urzędu marszałkowskiego jest Toruń, a siedzibą wojewody i urzędu wojewódzkiego jest Bydgoszcz. W skład Województwa wchodzą 23 powiaty, w tym 4 grodzkie (miasta Bydgoszcz, Grudziądz, Toruń, Włocławek) i 19 ziemskich. W skład tych powiatów wchodzą 144 gminy, w tym: 17 gmin miejskich; 92 gminy wiejskie; 35 gmin miejsko-wiejskich. Województwo sąsiaduje z województwami: Wielkopolskim, Łódzkim, Mazowieckim, Warmińsko- Mazurskim i Pomorskim. Zajmuje powierzchnię 17 971,69 km 2, co plasuje je na 10 miejscu w kraju. Zamieszkuje je 2 068,8 tys. osób 9, w tym 997,7 tys. mężczyzn i 1 071,1 tys. kobiet. W miastach mieszka 1 258,0 tys. osób, a na wsiach 810,8 tys. Gęstość zaludnienia wynosi 115 mieszkańców na km 2 (przy wielkości przeciętnej dla kraju 122 osoby/km 2 ). Bydgosko-toruński obszar metropolitalny obejmuje obszar opisany w rozdziale II. Jego powierzchnia wynosi 4,2 km 2, co stanowi 23,4 % powierzchni całego Województwa. 8 9 2009. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (tj. Dz. U. z 2001 r. nr 142 poz. 1590 ze zm.). Ludnośd. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2009 r., Główny Urząd Statystyczny 19

Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ludność Województwa 2068,1 2068,3 2068,3 2066,4 2066,1 2067,9 miasto 1280,9 1276,9 1272,7 1267,3 1262,6 1259,5 udział w Województwie [%] 61,94 61,74 61,53 61,33 61,11 60,91 wieś 787,2 791,4 795,6 799,1 803,5 808,4 udział w Województwie [%] 38,06 38,26 38,47 38,67 38,89 39,09 Ludność aglomeracji 873,3 874,8 876,4 876,9 878,3 879,4 udział w Województwie [%] 42,23 42,29 42,37 42,44 42,51 42,52 miasto 670,2 667,4 664,9 661,5 658,5 655,7 udział w Województwie [%] 52,33 52,27 52,24 52,20 52,16 52,06 udział w aglomeracji [%] 76,75 76,30 75,87 75,43 74,97 74,57 wieś 203,0 207,3 211,5 215,4 219,8 223,6 udział w Województwie [%] 25,79 26,20 26,58 26,96 27,36 27,66 udział w aglomeracji [%] 23,25 23,70 24,13 24,57 25,03 25,43 Tab. III.1.1 Ludność Województwa Kujawsko-Pomorskiego (w tys. osób) 2500 2000 1500 1000 500 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ludność Województwa [tys. os.] Miasta w Województwie Wsie w Województwie Ludność aglomeracji [tys. os.] Miasta w aglomeracji Wsie w aglomeracji Rys. III.1.1 Ludność Województwa Kujawsko-Pomorskiego 20

Zauważalny jest stały wzrost liczby ludności mieszkającej na wsiach, zarówno w skali Województwa, jak i w skali aglomeracji. Na liczbę ludności w Województwie, a także w aglomeracji, mają wpływ przyrost naturalny oraz migracja. Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Przyrost naturalny w Województwie [ ] 0,43 0,45 0,51 0,74 0,72 1,56 Przyrost naturalny w aglomeracji [ ] 1,15 1,24 1,62 1,79 1,57 2,14 Saldo migracji na pobyt stały w Województwie [ ] -0,66-0,65-1,00-1,73-1,15-0,81 Saldo migracji na pobyt stały w aglomeracji [ ]: -3,40-4,90-4,25-5,75-5,25-4,50 Tab. III.1.2 Przyrost naturalny oraz migracja ludności w Województwie i aglomeracji Wzrost wskaźnika przyrostu naturalnego, zarówno w Województwie, jak i w aglomeracji, niwelowany jest przez ujemny wskaźnik salda migracji. Województwo Aglomeracja 4 2 0-2 -4-6 -8 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Przyrost naturalny [ ] Saldo migracji na pobyt stały [ ] 4 2 0-2 -4-6 -8 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Przyrost naturalny [ ] Saldo migracji na pobyt stały [ ] Rys. III.1.2 Przyrost naturalny oraz migracja w Województwie i aglomeracji 21

Metropolie, Bydgoszcz i Toruń, skupiają największy potencjał demograficzny. W Bydgoszczy mieszka 358,9 tys. osób, co stanowi 40,82 % ludności aglomeracji, a w Toruniu 206,0 tys. osób, co stanowi 23,43 % ludności aglomeracji. Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Przyrost naturalny w Bydgoszczy [ ] -1,48-1,32-0,97-0,95-0,28-0,48 Przyrost naturalny w Toruniu [ ] 0,05 0,56 0,47 1,08 0,48 1,66 Saldo migracji na pobyt stały w Bydgoszczy [ ] -2,70-4,30-4,60-5,30-6,00-4,90 Saldo migracji na pobyt stały w Toruniu [ ]: -4,10-5,50-3,90-6,20-4,50-4,10 Tab. III.1.3 Przyrost naturalny oraz migracja w miastach metropolitalnych Bydgoszcz Toruń 2 2 0-2 2003 2004 2005 2006 2007 2008 0-2 2003 2004 2005 2006 2007 2008-4 -4-6 -6-8 -8 Przyrost naturalny [ ] Przyrost naturalny [ ] Saldo migracji na pobyt stały [ ] Saldo migracji na pobyt stały [ ] Rys. III.1.3 Przyrost naturalny oraz migracja w miastach metropolitalnych 22

Wyszczególnienie 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ludność w wieku przedprodukcyjnym: w aglomeracji 197,9 190,2 183,3 178,4 174,5 171,0 168,1 165,5 w stosunku do ogółu ludności w aglomeracji [%] 22,67 21,78 20,99 20,40 19,91 19,50 19,14 18,82 w Bydgoszczy 76,0 72,5 69,4 66,8 64,7 62,7 61,1 59,6 w Toruniu 43,9 41,7 39,7 38,2 37,2 36,4 35,5 34,8 w powiecie bydgoskim 23,7 23,3 22,9 22,9 22,9 23,0 23,1 23,2 w powiecie toruńskim 22,9 22,4 22,1 22,0 21,8 21,8 21,7 21,8 Ludność w wieku produkcyjnym: w aglomeracji 553,2 559,1 564,4 568,9 573,6 574,3 575,1 575,1 w stosunku do ogółu ludności w aglomeracji [%] 63,36 64,02 64,63 65,03 65,45 65,49 65,48 65,40 w Bydgoszczy 239,7 240,2 240,7 240,6 240,0 237,9 235,6 233,2 w Toruniu 139,1 140,2 140,0 140,4 140,8 139,9 139,3 138,3 w powiecie bydgoskim 53,7 55,2 57,0 59,0 60,9 62,5 64,3 65,9 w powiecie toruńskim 49,5 50,9 52,9 54, 7 56,3 57,8 59,2 60,6 Ludność w wieku poprodukcyjnym: w aglomeracji 122,3 124,5 125,7 127,1 128,3 131,6 135,0 138,7 w stosunku do ogółu ludności w aglomeracji [%] 14,01 32,85 14,39 14,53 14,64 15,01 15,37 15,78 w Bydgoszczy 58,6 59,4 60,2 60,8 61,4 62,9 64,5 66,2 w Toruniu 28,2 28,7 29,2 29,7 29,9 30,9 31,8 32,9 w powiecie bydgoskim 10,4 10,6 10,8 11,0 11,1 11,5 12,0 12,4 w powiecie toruńskim 10,2 10,3 10,4 10,5 10,6 10,8 11,0 11,2 Tab. III.1.4 Ludność aglomeracji w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym oraz poprodukcyjnym (w tys. osób) Struktura wiekowo-zawodowa aglomeracji bydgosko-toruńskiej przedstawia się korzystnie. Przeważają osoby w wieku produkcyjnym stanowią ponad 65 % ogółu mieszkańców aglomeracji (w Województwie udział ten jest podobny osoby w wieku produkcyjnym stanowią 64,65 % mieszkańców Województwa). Pracuje jednakże jedynie 28,3 % ogółu mieszkańców aglomeracji (w Województwie 34,33 %). Ludność w wieku przedprodukcyjnym stanowi niecałe 19 % 23

(w Województwie 20,01 %), natomiast w wieku poprodukcyjnym niecałe 16 % mieszkańców aglomeracji (w Województwie 15,34 % mieszkańców Województwa). 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 Województwo 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ludność w wieku przedprod. ludność w wieku prod. ludność w wieku poprod. Rys. III.1.4 Udziały ludności w różnych grupach wiekowych w Województwie oraz aglomeracji (w %) 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 Aglomeracja 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ludność w wieku przedprod. ludność w wieku prod. ludność w wieku poprod. Województwo Aglomeracja 100% 100% 80% 80% 60% 60% 40% 40% 20% 20% 0% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ludność w wieku przedprod. ludność w wieku prod. ludność w wieku poprod. 0% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ludność w wieku przedprod. ludność w wieku prod. ludność w wieku poprod. Rys. III.1.5 Struktura grup wiekowych ludności w Województwie oraz aglomeracji W ostatnich latach można zauważyć stałe zmniejszanie się wielkości grupy ludności w wieku przedprodukcyjnym (mimo dodatniego wskaźnika przyrostu naturalnego). W aglomeracji od 2001 r. jej liczebność zmniejszyła się o 32,4 tys. osób. Zmniejsza się również udział tej grupy w ogólnej liczbie ludności Województwa. 24

Wzrasta natomiast, co jest zjawiskiem pozytywnym, liczba osób w wieku produkcyjnym - od 2001 r. wzrosła o 21,9 tys. osób. Praktycznie stały jest udział tej grupy w ogólnej liczbie ludności aglomeracji. Wzrasta także liczebność grupy poprodukcyjnej od 2001 r. wzrosła o 16,4 tys. osób. Wskazuje to na proces starzenia się społeczeństwa. Ze społeczno-ekonomicznego punktu widzenia istotna jest relacja ludności w wieku nieprodukcyjnym do ludności w wieku produkcyjnym. Współczynnik ten określa, w jakim stopniu ludność w wieku produkcyjnym obciążona jest koniecznością utrzymywania ludności pozostałej. W ostatnich latach współczynnik ten zmniejszał się, głównie wskutek wzrostu liczby osób w wieku produkcyjnym i jednoczesnego zmniejszania się liczby osób w wieku przedprodukcyjnym. Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ludność w wieku nieprod. na 100 os. w wieku prod. 55,925 54,550 53,400 53,100 52,825 52,850 Tab. III.1.5 Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym W Województwie Kujawsko-Pomorskim przewidywany jest spadek liczby mieszkańców, zarówno w miastach, jak i na wsiach: Wyszczególnienie 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Województwo 2 064,5 2 063,5 2 55,4 2 040,7 2 013,5 1 971,6 1 920,5 miasto 1 251,1 1 239,7 1 217,5 1 190,7 1 159,1 1 119,3 1 074,6 udział w Województwie [%] 60,6 60,1 59,2 58,4 57,6 56,8 56,0 wieś 813,4 818,0 837,9 849,9 854,4 852,3 845,9 udział w Województwie [%] 39,4 39,6 40,8 41,6 42,4 43,2 44,0 Tab. III.1.6 Prognoza ludności Województwa Kujawsko-Pomorskiego (w tys. osób) 25

Ocenia się, że zmniejszanie się liczby osób zamieszkujących miasta następować będzie szybciej, niż zmniejszanie się liczby mieszkańców wsi. Tendencja ta będzie skutkiem migracji mieszkańców miast na spokojniejsze wsie. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035 miasto wieś Rys. III.1.6 Prognoza struktury mieszkańców miast i wsi w Województwie Wyszczególnienie 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Województwo 2 064,5 2 063,5 2 055,4 2 040,7 2 013,5 1 971,6 1 920,5 mężczyźni 995,2 994,4 989,5 982,1 968,9 948,6 924,6 udział w Województwie [%] 48,2 48,2 48,1 48,1 48,1 48,1 48,1 kobiety 1 069,3 1 069,1 1 065,9 1 058,5 1 044,6 1 023,0 995,9 udział w Województwie [%] 51,8 51,8 51,9 51,9 51,9 51,9 51,9 Tab. III.1.7 Prognoza ludności Województwa mężczyzn i kobiet (w tys. osób) 26

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035 mężczyźni kobiety Rys. III.1.7 Prognoza struktury ludności Województwa mężczyzn i kobiet Wyszczególnienie 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Województwo 2 064,5 2 063,5 2 055,4 2 040,6 2 013,5 1 971,6 1 920,5 w wieku przedprodukcyjnym 405,3 399,5 384,8 384,6 374,3 341,3 306,2 miasta 221,1 217,3 207,9 206,6 199,9 181,3 161,7 wsie 184,2 182,1 177,0 178,0 174,4 160,0 144,5 w wieku produkcyjnym 1335,5 1333,1 1283,2 1212,8 1160,6 1136,9 1105,4 miasta 817,8 810,3 752,8 694,0 653,1 630,6 603,9 wsie 517,8 522,8 530,3 518,8 507,5 506,3 501,5 w wieku poprodukcyjnym 323,7 330,9 387,4 443,3 478,7 493,4 509,0 Tab. III.1.8 miasta 212,3 217,8 256,8 290,2 306,1 307,4 309,1 wsie 111,4 113,1 130,6 153,1 172,5 186,0 199,9 Prognoza ludności Województwa Kujawsko-Pomorskiego w podziale na grupy ekonomiczne (w tys. osób) 27

To samo zestawienie w ujęciu procentowym obrazuje udziały poszczególnych grup ekonomicznych w miastach i na wsiach: Wyszczególnienie 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Województwo 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 w wieku przedprodukcyjnym 19,6 19,4 18,7 18,8 18,6 17,3 15,9 miasta 54,6 54,4 54,0 53,7 53,4 53,1 52,8 wsie 45,4 45,6 46,0 46,3 46,6 46,9 47,2 w wieku produkcyjnym 64,7 64,6 62,4 59,4 57,6 57,7 57,6 miasta 61,2 60,8 58,7 57,2 56,3 55,5 54,6 wsie 38,8 39,2 41,3 42,8 43,7 44,5 45,4 w wieku poprodukcyjnym 15,7 16,0 18,8 21,7 23,8 25,0 26,5 miasta 65,6 65,8 66,3 65,5 63,9 62,3 60,7 wsie 34,4 34,2 33,7 34,5 36,0 37,7 39,3 Tab. III.1.9 Prognoza ludności Województwa Kujawsko-Pomorskiego w podziale na grupy ekonomiczne (w %) 100% 80% 60% 40% 20% 0% 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035 w wieku przedprodukcyjnym w wieku produkcyjnym w wieku poprodukcyjnym Rys. III.1.9 Prognoza struktury ludności Województwa w podziale na grupy ekonomiczne Podobne tendencje przewidywane są dla aglomeracji bydgosko-toruńskiej. 28

Przewidywany tam jest spadek liczby mieszkańców, zarówno w miastach, jak i na wsiach: Wyszczególnienie 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Ludność obszaru metropolitalnego [tys. os.] 874,8 871,0 868,2 860,0 846,8 827,0 803,3 udział w Województwie [%] 42,38 42,21 42,24 42,15 42,05 41,95 41,83 miasto 651,6 645,4 633,0 618,5 601,7 580,7 557,2 udział w Województwie [%] 52,08 52,06 52,00 51,95 51,91 51,88 51,86 wieś 223,3 225,6 235,2 241,5 245,1 246,3 246,1 udział w Województwie [%] 27,45 27,58 28,07 28,41 28,68 28,90 29,09 Tab. III.1.10 Prognoza ludności aglomeracji bydgosko-toruńskiej (w tys. osób) 100% 80% 60% 40% 20% 0% 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Miasta w aglomeracji Wsie w aglomeracji Rys. III.1.9 Prognoza udziałów mieszkańców miast i wsi aglomeracji bydgosko-toruńskiej 29

Wyszczególnienie 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Ludność aglomeracji [tys. os.] 874,8 871,0 868,2 860,0 846,8 827,0 803,3 w wieku przedprodukcyjnym 164,1 161,6 154,5 148,3 142,5 136,3 130,1 w wieku produkcyjnym 572,8 571,3 573,4 570,8 564,2 552,7 538,3 w wieku poprodukcyjnym 138,0 138,1 140,3 140,9 140,1 138,0 135,0 Tab. III.1.11 Prognoza ludności aglomeracji bydgosko-toruńskiej w podziale na grupy ekonomiczne (w tys. osób) 100% Aglomeracja 80% 60% 40% 20% 0% 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035 ludność w wieku przedprod. ludność w wieku prod. ludność w wieku poprod. Rys. III.1.10 Prognoza ludności aglomeracji bydgosko-toruńskiej w podziale na grupy ekonomiczne 30

III.2 Strefa gospodarcza Miasta metropolitalne Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz i Toruń, dynamicznie się rozwijają, a realizowane w nich inwestycje umacniają ich rolę, jako ośrodków metropolitalnych oraz tworzą wizerunek miast otwartych na otoczenie, szczególnie na aglomerację, traktowaną jako obszar połączony z nimi funkcjonalnie. Rozwój obu miast, jak również powiatów bydgoskiego i toruńskiego, jest równomierny. Wyszczególnienie 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ludność aglomeracji w wieku prod. 553,2 559,1 564,4 568,9 573,6 574,3 575,1 575,1 w stosunku go ogółu ludności aglomeracji (%) 63,4 64,0 64,6 65,0 65,5 65,5 65,5 65,4 Miasto Bydgoszcz 239,7 240,2 240,7 240,6 240,0 237,9 235,6 233,2 Miasto Toruń 139,1 140,2 140,0 140,4 140,8 139,9 139,3 138,3 Powiat bydgoski 53,7 55,2 57,0 59,0 60,9 62,5 64,3 65,9 Powiat toruński 49,5 50,9 52,9 54,7 56,3 57,8 59,2 60,6 Pozostałe miejscowości aglomeracji 71,2 72,6 73,8 74,2 75,6 76,1 76,7 77,2 udział miasta Bydgoszczy w aglomeracji [%] udział miasta Torunia w aglomeracji [%] udział miasta Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego w aglomeracji [%] udział miasta Torunia i powiatu toruńskiego w aglomeracji [%] Tab. III.2.1 43,33 42,96 42,65 42,29 41,84 41,42 40,97 40,55 25,14 25,08 24,81 24,68 24,55 24,36 24,22 24,05 53,04 52,83 52,75 52,66 52,46 52,31 52,15 52,01 34,09 34,18 34,18 34,29 34,36 34,42 34,52 34,59 Ludność aglomeracji w wieku produkcyjnym (w tys. osób) Efektem równomiernego rozwoju aglomeracji jest mały, zmniejszający się w ostatnich latach, poziom bezrobocia, rejestrowany zarówno w miastach metropolitalnych, jak i w powiatach bydgoskim i toruńskim. 31

Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Bezrobotni w aglomeracji 57,7 51,2 48,0 39,4 27,8 24,0 w stosunku go ogółu ludności aglomeracji (%) 6,6 5,9 5,5 4,5 3,2 2,7 Miasto Bydgoszcz 21,5 18,5 17,4 13,7 10,3 8,1 Miasto Toruń 14,3 12,2 11,1 9,0 5,8 5,6 Powiat bydgoski 7,5 7,0 6,6 5,6 3,8 3,1 Powiat toruński 9,4 8,5 8,2 7,1 5,0 4,3 Pozostałe miejscowości aglomeracji 5,0 5,0 4,6 4,0 3,0 2,9 Tab. III.2.2 Bezrobotni w aglomeracji (w tys. osób) 25,0 Aglomeracja 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Bydgoszcz Toruń Powiat bydgoski Powiat toruński Rys. III.2.1 Bezrobotni w aglomeracji Udział osób pracujących w stosunku do ludności w wieku produkcyjnym jest różny w różnych obszarach aglomeracji. Największym udziałem wykazuje się miasto Bydgoszcz, gdzie pracuje ponad 51 % ludności w wieku produkcyjnym. W Toruniu pracuje ponad 47 %, w powiecie bydgoskim 35 %, w toruńskim - 37 %. Pozostałe miejscowości aglomeracji wykazują się niskim poziomem pracujących mniejszym niż ¼ ich ludności w wieku produkcyjnym. 32

Pracujący w 2008 r. Liczba Udział w ludności w wieku produkcyjnym [%] Aglomeracja łącznie 248,8 43,26 Miasto Bydgoszcz 119,2 51,11 Miasto Toruń 66,1 47,79 Powiat bydgoski 23,2 35,20 Powiat toruński 22,5 37,13 Pozostałe miejscowości aglomeracji 17,9 23,19 Tab. III.2.3 Ludność pracująca w aglomeracji 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 Bydgoszcz Toruń Powiat bydgoski Powiat toruński Pozostałe miejscowości Rys. III.2.2 Udział pracujących w ludności w wieku produkcyjnym 33

w tym: Wyszczególnienie Podmioty gospodarcze łącznie Przedsięb. państwowe Spółdzi elnie Spółki handlowe Spółki cywilne Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą Łącznie 89,8 0,2 0,4 6,8 7,5 74,9 Miasto Bydgoszcz 42,0 0,0 0,1 3,6 4,1 34,2 Miasto Toruń 23,4 0,0 0,1 2,1 1,9 19,3 Powiat bydgoski 8,9 0,0 0,0 0,5 0,7 7,7 Powiat toruński 6,6 0,2 0,1 0,3 0,4 5,7 Pozostałe miejscowości aglomeracji 8,8 0,0 0,1 0,3 0,5 7,9 Tab. III.2.4 Podmioty gospodarcze w aglomeracji (w tys.) Dla większości obszaru Województwa Kujawsko-Pomorskiego Bydgoszcz pełni rolę głównego ośrodka w zakresie realizacji wielu usług z zakresu administracji publicznej (miasto jest siedzibą urzędu wojewódzkiego), nauki, ochrony zdrowia, kultury, rekreacji i sportu. W Bydgoszczy mają swoje siedziby uczelnie o różnorodnym profilu kształcenia: 6 państwowych (Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Uniwersytet Technologiczno Przyrodniczy, Akademia Muzyczna, Collegium Medicum funkcjonujące w ramach Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Ośrodek Studiów Wyższych w Bydgoszczy Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Sekcja Wydziału Technologicznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) oraz 8 niepublicznych. Przygotowują one dla regionalnej gospodarki kadrę specjalistów: inżynierów, pedagogów, ekonomistów, lekarzy, muzyków. Na uczelniach kształci się ponad 42 tys. studentów. W Bydgoszczy istnieje szerokie zaplecze medyczne. Oprócz placówek podstawowej opieki zdrowotnej w mieście funkcjonują szpitale specjalistyczne: Centrum Onkologii, Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny, Szpital Wojewódzki, Wojewódzki Szpital Dziecięcy, Kujawsko-Pomorskie Centrum Pulmonologii, Wojewódzki Szpital Obserwacyjno-Zakaźny, 10 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką, Wielospecjalistyczny Szpital Miejski, Zespół Zakładów Opieki Zdrowotnej MSWiA. 34

Dzięki rozwojowi gospodarczemu w Bydgoszczy zmniejsza się bezrobocie, a udział pracujących w grupie osób w wieku produkcyjnym przekracza 51 %. Łącznie w mieście działa ponad 42 tys. firm, z czego ponad 34 tys., to osoby fizyczne. Do największych pracodawców należą: Szpital Wojewódzki; PPUP Poczta Polska rejonowy Urząd Poczty; ENEA S.A. Zakład Energetyczny Bydgoszcz; Zakłady Chemiczne Zachem ; Pojazdy Szynowe PESA ; PKP CARGO S.A. Zakład Taboru; Bydgoskie Fabryki Mebli S.A.; Przedsiębiorstwo Cukiernicze Jutrzenka ; Zespół Elektrociepłowni Bydgoszcz S.A.; Bydgoskie Zakłady Przemysłu Gumowego Stomil S.A.; Komunalne Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej. Do prowadzenia i rozwoju działalności gospodarczej miasto przeznacza dalsze tereny na osiedlach Biedaszkowo, Bielice, Bydgoszcz Wschód, Brdyujście, Czersko Polskie, Fordon, Glinki, Kapuściska, Osowa Góra, Łęgowo, Siekierniczek, Zimne Wody. Strategiczne znaczenie ma teren restrukturyzowanych Zakładów Chemicznych Zachem, przeznaczony na Bydgoski Park Przemysłowy oraz Inkubator Technologiczny, które powinny przyczynić się do aktywizacji bydgoskiego rynku pracy. W Bydgoszczy istnieją także organizacje i instytucje okołobiznesowe, zrzeszające przedsiębiorców oraz wspierające rozwój lokalnej przedsiębiorczości. W Bydgoszczy organizowane są liczne targi branżowe, do najważniejszych należą: WOD-KAN - Międzynarodowe Targi Maszyn i Urządzeń dla Wodociągów i Kanalizacji; STER - Międzynarodowe Targi Żeglugi i Turystyki Śródlądowej, Sprzętu Pływającego i Rekreacji Wodnej; 35

PELLETS-EXPO & BRYKIET-EXPO - Międzynarodowe Targi Urządzeń, Technologii do Wytwarzania i Zastosowania Pelletu i Brykietu; CYFRODRUK - Międzynarodowe Targi Druku Cyfrowego. Toruń, drugie co do wielkości miasto Województwa Kujawsko-Pomorskiego, jest siedzibą samorządowych władz województwa. W Toruniu funkcjonuje 15 uczelni, w tym Uniwersytet Mikołaja Kopernika, posiadający Obserwatorium Astronomiczne, z największym w Europie środkowo-wschodniej radioteleskopem, a także stację polarną na Spitsbergenie. W mieście jest też kilkanaście instytutów i zakładów naukowo-badawczych. Na uczelniach kształci się około 38 tys. studentów. Toruń realizuje wiele inwestycji, które stymulują rozwój gospodarki. Mają tam siedziby firmy, należące do największych miejskich pracodawców: Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych, Toruńska Energetyka Cergia S.A., Krajowa Spółka Cukrowa S.A., Metron Fabryka Zintegrowanych Systemów Opomiarowania i Rozliczeń Sp. z o.o., CPP Toruń-Pacific, Fabryka Cukiernicza "Kopernik" S.A., Towimor S.A., Apator S.A., Torfarm, Nova Trading S.A., ThyssenKrupp Energostal S.A., Fabryka Słodyczy Nadwiślanka, Toruńskie Piwnice Win Vinpol. Na północ od Torunia znajduje się jeden z terenów Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Swoje siedziby mają tam m.in. firmy Sharp i Orion produkujące telewizory ciekłokrystaliczne oraz plazmowe. Toruń staje się również miastem targowym. Odbywają się tam m.in. Targi Konserwatorskie, Kujawsko-Pomorskie Targi Inwestycyjne "INWEST-TOR", Targi Budownictwa, Targi Mieszkaniowe. W Toruniu istnieją też organizacje i instytucje, zrzeszające przedsiębiorców oraz wspierające rozwój lokalnej przedsiębiorczości. Są to m.in. Izba Przemysłowo-Handlowa, Toruńska Agencja Rozwoju Regionalnego, Centrum Transferu Technologii. 36

Łącznie w Toruniu działa ponad 23 tys. podmiotów gospodarczych, z czego ponad 19 tys. to osoby fizyczne. Zmniejsza się bezrobocie, a udział pracujących w grupie osób w wieku produkcyjnym wynosi prawie 48 %. III.3.1 Infrastruktura drogowa i przepustowość III.3.1.1 Układ drogowy Sieć drogową aglomeracji bydgosko toruńskiej stanowią drogi ekspresowe, krajowe, wojewódzkie, powiatowe i gminne (rys. III.3.1.1.1). W miastach, poszczególne ulice stanowią fragmenty danych dróg. Drogi ekspresowe i krajowe są zarządzane przez Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad Oddział Bydgoszcz. Drogi wojewódzkie podlegają Zarządowi Dróg Wojewódzkich w Bydgoszczy, a drogi powiatowe i gminne poszczególnym Starostwom Powiatowym i Urzędom Gmin. W przypadku Bydgoszczy drogi miejskie zarządzane są przez Zarząd Dróg Miejskich i Komunikacji Publicznej, a w przypadku Torunia przez Miejski Zarząd Dróg. Oba podmioty są jednostkami organizacyjnymi swoich gmin nieposiadającymi osobowości prawnej. 37

Źródło: Zintegrowany Plan Rozwoju Transportu Publicznego dla Miasta Torunia na Lata 2009 2015 Rys. III.3.1.1.1 Sieć drogowa w Toruniu 38

Źródło: Zintegrowany Plan Rozwoju Transportu Publicznego w Bydgoszczy na lata 2007-2015 Rys. III.3.1.1.2 Sieć drogowa w Bydgoszczy 39

Rys. III.3.1.1.3 Sieć drogowa aglomeracji bydgosko toruńskiej 40

Przez obszar metropolitarny obecnie przebiegają następujące drogi, pełniące ważne role komunikacyjne w obrębie aglomeracji: a) Ekspresowe (klasa funkcjonalno techniczna S): Droga ekspresowa S5 odcinek węzeł Stryszek węzeł Białe Błota Lipniki Droga ekspresowa S10 odcinek Wielka Nieszawka Lubicz Obwodnica Szubina oraz odcinek drogi krajowej nr 5 Bydgoszcz węzeł Stryszek zostały zbudowane na ciągu przyszłej S5 jako drogi klasy ekspresowej, ale nie zostały jeszcze oznaczone jako S5. b) Krajowe: Droga krajowa nr 1 Gdańsk Cieszyn (E75): odcinek Głuchowo obwodnica Chełmży Toruń (ulice: Grudziądzka, W. Warneńczyka, Przy Kaszowniku, Odrodzenia, Czerwona Droga, Jana Pawła II, Podgórska, Łódzka) Odolion. Klasa funkcjonalno techniczna: GP główna ruchu przyspieszonego. Droga krajowa nr 5 Dworzysko Lubawka (E261): odcinek Luszkowo Włóki Osielsko Bydgoszcz (ulice: Szosa Gdańska, Armii Krajowej, S. Wyszyńskiego, Jana Pawła II) Zielonka węzeł Stryszek oraz odcinek węzeł Białe Błota obwodnica Szubina Dąbrówka Słupska. Klasa funkcjonalno techniczna: GP główna ruchu przyspieszonego. Droga krajowa nr 10 Szczecin Lubieszyn Płońsk: odcinek Lubaszcz obwodnica Nakła na Notecią Ślesin Pawłówek Białe Błota Zielonka Wypaleniska Przyłubie Wielka Nieszawka oraz odcinek Lubicz Obrowo Czernikowo Steklin. Klasa funkcjonalno techniczna: GP główna ruchu przyspieszonego. 41

Droga krajowa nr 15 Trzebnica Ostróda: odcinek Chorągiewka Wielka Nieszawka Toruń (ulice: Gniewkowska, Poznańska, Jana Pawła II, Czerwona Droga, Przy Kaszowniku, Dobrzyńska, Warszawska, R. Traugutta, Szosa Lubicka, Olsztyńska, Kowalewska) Grębocin Kowalewo Pomorskie Kiełpiny. Klasa funkcjonalno techniczna: GP główna ruchu przyspieszonego. Droga krajowa nr 25 Bobolice Oleśnica: odcinek Łakomowo Mąkowarsko Koronowo Bydgoszcz (ulice: Koronowska, Nad Torem, Grunwaldzka, Kruszwicka, Grudziądzka, Poznańska, Wały Jagiellońskie, Kujawska, Jana Pawła II) węzeł Stryszek Brzoza Tarkowo Dolne. Klasa funkcjonalno techniczna: G główna (Łakomowo Bydgoszcz) i GP główna ruchu przyspieszonego (Bydgoszcz Tarkowo Dolne). Droga krajowa nr 56 Koronowo Włóki: odcinek Koronowo (ulice: Nakielska, Ogrodowa, Dworcowa, Szosa Kotomierska) Kotomierz Włóki. Klasa funkcjonalno techniczna: G główna. Droga krajowa nr 80 Pawłówek Lubicz: odcinek Pawłówek Bydgoszcz (ulice: Grunwaldzka, Kruszwicka, Grudziądzka, Poznańska, Wały Jagiellońskie, Toruńska, Most Pomorski, Fordońska, Most Fordoński) Czarnowo Zławieś Wielka Górsk Toruń (ulice: Szosa Bydgoska, W. Broniewskiego, J. Bema, J.I. Kraszewskiego, Czerwona Droga, Przy Kaszowniku, Dobrzyńska, Warszawska, R. Traugutta, Szosa Lubicka) Lubicz. Klasa funkcjonalno techniczna: GP główna ruchu przyspieszonego. c) Wojewódzkie: Droga wojewódzka nr 200 Cierpice stacja kolejowa droga krajowa nr 10 Klasa funkcjonalno techniczna: Z zbiorcza. 42

Droga wojewódzka nr 204 Solec Kujawski stacja kolejowa droga wojewódzka nr 249 Klasa funkcjonalno techniczna: Z - zbiorcza. Droga wojewódzka nr 223 droga krajowa nr 80 droga krajowa nr 10: odcinek (ulica Szubińska) będący łącznikiem centrum Bydgoszczy z południową obwodnicą miasta (węzeł Białe Błota). Klasa funkcjonalno techniczna: G główna. Droga wojewódzka nr 237 Czersk Mąkowarsko: odcinek Motyl Mąkowarsko. Klasa funkcjonalno techniczna: G główna. Droga wojewódzka nr 241 Tuchola Rogoźno: odcinek Chrząstowo Nakło nad Notecią Paterek Studzienki. Klasa funkcjonalno techniczna: G główna. Droga wojewódzka nr 243 Mrocza Koronowo: odcinek Słupowo Byszewo Koronowo (droga krajowa nr 25). Klasa funkcjonalno techniczna: Z zbiorcza. Droga wojewódzka nr 244 Kamieniec Strzelce Dolne: odcinek Kamieniec Wojnowo Gogolinek Tryszczyn Bożenkowo Maksymilianowo Żołędowo Aleksandrowo Strzelce Dolne. Klasa funkcjonalno techniczna: Z zbiorcza. Droga wojewódzka nr 246 Paterek Dąbrowa Biskupia: odcinek Paterek Szubin Łabiszyn Jakubowo. Klasa funkcjonalno techniczna: Z zbiorcza. Droga wojewódzka nr 247 Kcynia Szubin: odcinek Zalesie Szubin. Klasa funkcjonalno techniczna: G główna. 43

Droga wojewódzka nr 248 Zbrachlin Topolno rzeka Wisła Borówno Klasa funkcjonalno techniczna: Z zbiorcza. Droga wojewódzka nr 249 Czarnowo Solec Kujawski: odcinek Czarnowo (droga krajowa nr 80) rzeka Wisła Solec Kujawski (drogi wojewódzkie nr 394 i 397). Klasa funkcjonalno techniczna: Z zbiorcza. Droga wojewódzka nr 250 Suchatówka Służewo: odcinek Chorągiewka Służewo (droga wojewódzka nr 266). Klasa funkcjonalno techniczna: Z zbiorcza. Droga wojewódzka nr 253 Łabiszyn Murczyn: odcinek Łabiszyn Buszkowo. Klasa funkcjonalno techniczna: Z zbiorcza. Droga wojewódzka nr 254 Brzoza Wylatowo: odcinek Brzoza Łabiszyn Augustowo. Klasa funkcjonalno techniczna: G główna. Droga wojewódzka nr 256 Trzeciwiec Bydgoszcz: odcinek Trzeciwiec (droga krajowa nr 5) Włóki Strzelce Dolne Bydgoszcz Fordon (ulice: Wyzwolenia, W. Andersa, Kasztelańska) droga krajowa nr 80. Klasa funkcjonalno techniczna: Z zbiorcza. Droga wojewódzka nr 257 Mała Nieszawka rzeka Wisła Toruń (droga krajowa nr 80) Klasa funkcjonalno techniczna: Z zbiorcza. Droga wojewódzka nr 258 droga krajowa nr 1 Obrowo: odcinek droga krajowa nr 1 rzeka Wisła Silno Osiek nad Wisłą Obrowo (droga krajowa nr 10). Klasa funkcjonalno techniczna: Z zbiorcza. 44