Model Mobilnego Centrum Aktywizacji Zawodowej

CZŁOWIEK - NAJLEPSZA INWESTYCJA POGŁĘBIONA DIAGNOZA WARUNKÓW KORZYSTANIA PRZEZ BEZROBOTNE MIESZKANKI WSI ZE WSPARCIA OFEROWANEGO PRZEZ POWIATOWY URZĄD PRACY W INOWROCŁAWIU opracowana w ramach projektu Model Mobilnego Centrum Aktywizacji Zawodowej nr projektu WND-POKL.06.01.01-04-117/10, nr umowy UDA-POKL.06.01.01-04-117/10 Projekt jest współfinansowany w 85% przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007-2013, Priorytet VI Rynek pracy otwarty dla wszystkich Bydgoszcz 2011 r.

SPIS TREŚCI CZĘŚĆ A PRZEGLĄD BADAŃ ORAZ ANALIZA TŁA WYJŚCIOWEGO.. 5 1. Przegląd badań... 5 2. Bezrobocie w powiecie inowrocławskim 9 3. Działania PUP w Inowrocławiu.. 13 4. Bezrobotne kobiety wiejskie nie korzystające z aktywnych instrumentów przeciwdziałania bezrobociu istota problemu... 15 5. Wnioski. 20 CZĘŚĆ B RAPORT Z BADAŃ ANKIETOWYCH.... 22 WSTĘP - ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE.. 22 WYNIKI BADAŃ. 26 1. Charakterystyka demograficzno społeczna badanej populacji.. 26 1.1. Kulturowe, społeczne i fizyczne przyczyny braku korzystania przez kobiety zamieszkujące obszary wiejskie z aktywnych form wsparcia bezrobotnych oferowanych przez Powiatowy Urząd Pracy 31 1.1.1 Typowy dzień bezrobotnej kobiety wiejskiej 31 1.1.2 Czas poświęcany na obowiązki domowe.. 33 1.1.3 Czas wolny bezrobotnych kobiet wiejskich.. 36 1.1.4 Deklarowane powody pozostawania bez pracy.. 37 1.1.5 Pozycja bezrobotnej kobiety wiejskiej w rodzinie patriarchat czy model partnerski?.. 40 1.1.6 System wartości bezrobotnych kobiet wiejskich.. 42 2. Rola deficytów edukacyjnych, społecznych i psychologicznych w braku korzystania przez bezrobotne mieszkanki wsi z aktywnych form wsparcia bezrobotnych oferowanych przez Powiatowy Urząd Pracy 43 2.1 Deficyty edukacyjne.. 43 2.2 Doświadczenie zawodowe. 45 2.3 Doświadczenia w pracy na czarno.. 46 2.4 Uświadomione konsekwencje bycia bezrobotną kobietą wiejską.. 50 2

3. Dotychczasowe doświadczenia badanych kobiet związane z korzystaniem z usług PUP w przeszłości... 55 3.1 Determinanty korzystania z oferty PUP. 55 3.2 Dostępność przestrzenna PUP dla bezrobotnych kobiet wiejskich... 57 4. Gotowość do skorzystania z innowacyjnej oferty PUP 65 4.1 Chęć wzięcia udziału w szkoleniach zawodowych... 65 4.2 Chęć wzięcia udziału w stażu zawodowym.. 69 4.3 Gotowość do podjęcia własnej działalności gospodarczej jako sposób na brak pracy.. 71 4.4 Znajomość szkoleń aktywizacyjnych 74 4.5 Pożądany zakres szkoleń aktywizacyjnych... 76 4.6 Znaczenie możliwości aktywizacji we własnej miejscowości lub w okolicy... 77 4.7 Wizja pracy idealnej.. 83 PODSUMOWANIE. 88 CZĘŚĆ C RAPORT Z WYWIADÓW ZOGNISKOWANYCH CZĘŚĆ I ANALIZA WYWIADÓW ZOGNISKOWANYCH Z PRZEDSIĘBIORCAMI 93 WSTĘP - CELE I UWAGI METODOLOGICZNE. 93 1. Typowe problemy rynku pracy w powiecie, w szczególności na obszarach wiejskich.. 94 1.1 Ocena jakości dostępnej na lokalnym rynku pracy siły roboczej. 94 1.2 Emigracja a lokalny rynek pracy... 96 1.3 Praca na czarno.. 97 2. Mieszkańcy wsi i kobiety wiejskie jako pracobiorcy 98 2.1 Specyfika mieszkańców wsi jako pracobiorców 98 2.2 Opinia badanych przedsiębiorców na temat kobiet wiejskich jako pracobiorców.. 99 2.3 Doświadczenia w zatrudnianiu kobiet wiejskich... 100 2.4 Kulturowe kwestie powiązane z zatrudnianiem kobiet z terenów wiejskich. 101 3

3. Postawy wobec bezrobotnych i bezrobocia w kontekście stworzenia Mobilnego Centrum Aktywizacji Zawodowej (MCAZ). 103 3.1 Bezrobocie w okolicy - przyczyny, skutki. 103 3.2 Sens wspierania bezrobotnych ze środków publicznych 104 3.3 Ocena współpracy z PUP w Inowrocławiu 105 3.4 Przyczyny niekorzystania przez kobiety wiejskie z aktywnych instrumentów rynku pracy. 106 3.5 Ocena pomysłu utworzenia MCAZ 108 PODSUMOWANIE... 109 CZĘŚĆ II ANALIZA WYWIADÓW ZOGNISKOWANYCH Z PRACOWNIKAMI PUP W INOWROCŁAWIU 111 WSTĘP CELE BADANIA.111 1. Rynek pracy i sytuacja na nim bezrobotnych kobiet z terenów wiejskich 111 1.1 Specyfika sytuacji kobiet wiejskich na lokalnym rynku pracy.. 111 1.2 Przyczyny braku korzystania z aktywnych instrumentów przeciwdziałania bezrobociu.. 114 2. Utworzenie MCAZ w opinii pracowników PUP.. 116 3. Zagrożenia dla realizacji projektu MCAZ.. 118 4. Obszar metodyczny. 119 PODSUMOWANIE... 120 UTWORZENIE MCAZ Z PERSPEKTYWY WYNIKÓW BADAŃ.. 121 Spis wykresów 123 Spis tabel. 126 Spis mapek... 130 Spis diagramów.. 131 Literatura... 132 Załączniki: Załącznik A Scenariusz wywiadów zogniskowanych Załącznik B - Kwestionariusz ankiety 4

CZĘŚĆ A PRZEGLĄD BADAŃ ORAZ ANALIZA TŁA WYJŚCIOWEGO 1. Przegląd badań Problematyka bezrobocia, w tym bezrobocia wiejskiego oraz bezrobocia kobiet ma na gruncie polskich nauk społecznych niezwykle bogatą tradycję badawczą. 1 W szczególności zainteresowani są tym zjawiskiem socjologowie, specjaliści od polityki społecznej 2 oraz pracy socjalnej 3. Jednakowoż spore doświadczenie badawcze to także domena socjologów wsi 4 oraz psychologów społecznych, pedagogów społecznych 5, ale i specjalistów z gruntu nauk ekonomicznych i. Bezrobocie, jako zjawisko społeczne głęboko wrastające w strukturę polskiego społeczeństwa staje się już początku lat 90-tych ub. wieku jednym z centralnych pól badawczych. Można śmiało stwierdzić, że od tej pory niemożliwym jest analiza społeczeństwa bez analizy bezrobocia. Skupienie naukowe nad tym zjawiskiem staje się przykładowo jednym z najważniejszych elementów prowadzonej dynamicznie od 2003 roku do chwili obecnej Diagnozy społecznej 6, będącej chyba najbardziej przekrojowym spojrzeniem na polskie społeczeństwo w ujęciu nauk humanistycznych. Od połowy I dekady XXI wieku zainteresowanie bezrobociem (w sensie naukowym i para-naukowym) pojawia się również wśród organizacji pozarządowych, wykonujących 1 Począwszy od analiz W. Kozek, Rynek pracy socjologiczne interpretacje podstawowych pojęć, w: Studia socjologiczne, 1/1993, czy kanonicznej Socjologii bezrobocia T. Borkowskiego i A. Marcinkowskiego, Warszawa 1996 albo J. Sztumskiego Socjologii pracy, Katowice 1999 2 Zob. choćby S. Kalinowski, Przeciwdziałanie bezrobociu na obszarach wiejskich, w: Polityka społeczna nr 8/2004 3 Zob. chociażby E. Kwiatkowski, Bezrobocie podstawy teoretyczne, Warszawa 2002, I. Reszke, Wobec bezrobocia opinie, stereotypy, Warszawa 1999 4 Chociażby prace B. Perepeczko, Bezrobocie wiejskie i bieda rolnicza jako kluczowe przyczyny ubóstwa na wsi. (w:) Współczesna społeczeństwo polskie. H. Suchocka - red. Warszawa 2002 czy B. Tryfan, jak chociażby jej autorstwa Kobiety wiejskie a aktywność zawodowa, bezrobocie, Wieś i rolnictwo, nr 4/2004, I. Frenkla, Ludność, zatrudnienie, bezrobocie na wsi dekada przemian, Warszawa 2003 5 Por.J. Pilch, Bezrobocie nowa kwestia społeczna, w: Pedagogika społeczna, Warszawa 1995 6 J. Czapiński - Bezrobocie, w: Diagnoza społeczna, pod red. J. Czapińskiego, przykładowo edycja z 2009 roku od s. 320 5

m.in. ekspertyzy dla instytucji centralnych, ale i dla międzynarodowych organizacji, czy fundacji 7. Studia te mają często wysoką wartość poznawczą, będąc cennym materiałem źródłowym do dalszych badań oraz stosunkowo często nasyconym dość interesującymi postulatami dla praktyki życia codziennego. Bezrobocie wiejskie - ze względu na fakt, iż zdeterminowało ono funkcjonowanie społeczeństwa wiejskiego już od początków lat 90-tych jest stosunkowo dobrze rozpoznane na gruncie nauk społecznych. Dość często jest ono rozpoznawane równolegle ze studiami dotyczącymi ubóstwa wiejskiego oraz marginalizacji pewnych grup i kategorii społecznych wsi. Przykładem tego typu badań jest interesujące studium biedy w środowiskach po-pgrwskich przeprowadzone przez zespół z Instytutu Socjologii UMK w Toruniu 8. Bardzo często studia nad bezrobociem wiejskim przybierają postać podejścia sumarycznego, tylko w pewnych momentach odnoszącego się wprost i w sposób indywidualny do bezrobocia kobiet wiejskich. W ostatnich latach w Polsce pojawiła się jednak pewna liczba analiz koncentrujących się na bezrobociu kobiet wiejskich 9. Są to przykładowo badania: B. Tryfan z Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN w Warszawie wskazujące na głęboko zakorzenione w kulturze wsi tradycyjne role społeczne kobiet utrudniające procesy emancypacyjne także w odniesieniu do emancypacji gospodarczej i zawodowej kobiet wiejskich J. Krzyszkowskiego 10 z Uniwersytetu Łódzkiego gdzie m.in. mowa jest o ogromnym wpływie izolacji przestrzennej obszarów wiejskich na możliwości przeciwdziałania bezrobociu 7 Zob. chociażby J. Hryniewicz, Przeciw ubóstwu i bezrobociu lokalne inicjatywy obywatelskie, Warszawa 2002, czy raporty zrzeszenia KLON-JAWOR 8 M. Sobczak, G. Zabłocki, M. Kwiecińska. E. Piszczek, Ubóstwo na terenach wiejskich północnej Polski, Toruń 1999 9 Znakomitym podsumowaniem prowadzonych na tym gruncie badań jest praca zbiorowa Diagnoza sytuacji społeczno zawodowej kobiet wiejskich w Polsce wydana w 2008 roku pod auspicjami Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej będąca pokłosiem dużych, przekrojowych badan ogólnopolskich, obejmujących m.in. problem bezrobocia i radzenia sobie z bezrobociem wewnątrz interesującej nas kategorii społecznej 10 J. Krzyszkowski, Wieloaspektowa diagnoza sytuacji kobiet wiejskich na rynku pracy, Łódź 2007 6

E. Psyk-Piotrowskiej 11 z Uniwersytetu Łódzkiego wskazującej na bariery mentalnościowe i kulturowe utrudniające inkluzję kobiet wiejskich względem rynku pracy L. Szczebiot - Knoblauch z UWM w Olsztynie 12 - pokazujące nisko poziom mobilności zawodowej kobiet wiejskich oraz towarzyszący mu wysoki stopień akceptacji pracy na miejscu, przy jednoczesnej zgodzie na złą ofertę i niskiej roszczeniowości tej kategorii społecznej (płace, warunki, praca na czarno) W. Knapik 13 z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach ukazujące wpływ utartych wzorów zachowań kobiet na ich postawy względem rynku pracy, skutkujące m.in. niedopasowaniem aspiracji zawodowych względem specyfiki wiejskiego rynku pracy K. Brodzińskiej 14 z Uniwersytetu Wrocławskiego pokazującej m.in. bariery w rozwoju samo zatrudnienia bezrobotnych i nieaktywnych zawodowo kobiet z terenów wiejskich K. Łapińskiej Tyszki 15 z Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa w Warszawie gdzie w szczególności pokazano rolę zrzeszeń wiejskich w procesach wspierania kobiet wiejskich w wychodzeniu z bezrobocia oraz ich znaczenie dla tworzenia alternatywnych wizji polityki zatrudnienia na obszarach wiejskich Polski M. Kwiecińskiej- Zdrenki 16 z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu dotyczące m.in. wpływu bezrobocia wśród kobiet wiejskich na uzyskiwanie przez nie dostępu do fundamentalnych praw człowieka. Autorka w szczególności zajęła się problemem znaczenia posiadania pracy w procesach emancypacyjnych oraz kulturowego podłoża wymuszonego przez tradycję bezrobocia. Ogólnie rzecz biorąc w prowadzonych badaniach pojawiają się zwykle następujące elementy diagnozy sytuacji bezrobotnych kobiet wiejskich w Polsce: 11 E. Psyk Piotrowska, Raport z realizacji badań w module III, Kobiety wiejskie na rynku pracy, w: Diagnoza sytuacji społeczno zawodowej kobiet wiejskich w Polsce, Warszawa 2008 s. 97-107 12 L. Szczebiot Knoblauch, Bezrobocie kobiet z obszarów wiejskich woj. warmińsko mazurskiego, w: Bezrobocie w Polsce diagnoza sytuacji, red. J. Ostaszewski, Warszawa 2006 13 W. Knapik, Aktywność społeczno zawodowa kobiet wiejskich na przykładzie gminy Trzebinia, Katowice 2007 14 K. Brodzińska, Aktywizacja gospodarcza kobiet wiejskich, Wrocław 2004 15 K. łapińska Tyszka, Bezrobocie kobiet wiejskich a samoorganizacja. Warszawa 2002 16 M. Kwiecińska Zdrenka, Prawa podstawowe kobiet wiejskich, Toruń 2010 7

ich niski poziom wykształcenia i kwalifikacji zawodowych, utrudniających zarówno procesy inkluzyjne względem rynku pracy, jak i działania reorientacyjne kulturowe aspekty bezrobocia kobiet wiejskich ich uwikłanie w tradycyjnie zdefiniowane uniwersum wielu ról społecznych skutkujące brakiem czasu na podjęcie działalności zawodowej, a także aspekt patriarchalnej dominacji i subordynacji wobec mężczyzn (mężów, ojców, męskiego rodzeństwa) wyrażany chociażby przez brak zgody co do możliwości pracy kobiet poza domem / gospodarstwem rolnym jako efekt powyższego występujący konflikt ról społecznych przypisanych kobiecie wiejskiej przez tradycję z rolami zawodowymi występujące w kulturze wsi większe przyzwolenie społeczności wiejskiej na bezrobocie kobiet, skutkujące obniżeniem motywacji tychże do poszukiwania pracy wpływ izolacji przestrzennej obszarów wiejskich oraz niskiego nasycenia przedsiębiorczością pozarolniczą, a także zdominowania gospodarki wiejskiej przez zawody typowo męskie, skutkujące ubogą ofertą rynku pracy istotną rolę pracy na czarno formalnie bezrobotnych kobiet wiejskich, jako przyczyny i skutku wszystkich powyższych czynników pozytywną rolę zatrudnienia kobiet w formowaniu i wzmacnianiu procesów emancypacji kobiet wiejskich Poza projektem badawczym zrealizowanym przez zespół prof. J. Krzyszkowskiego 17 w badaniach tych oraz innych realizowanych w okresie ostatnich 10 lat w zasadzie nie pojawia się wprost tematyka bierności bezrobotnych kobiet wiejskich względem instrumentów aktywnego przeciwdziałania bezrobociu. Podobnie rzecz ma się z opracowaniami przygotowywanymi przez Wojewódzkie Urzędy Pracy. W opracowaniu Bezrobocie na wsi w województwie kujawsko pomorskim 18 przygotowanym przez Wojewódzki Urząd Pracy w Toruniu tylko w niektórych fragmentach możemy zapoznać się ze specyfiką bezrobocia kobiet wiejskich, albo z efektywnością stosowania aktywnych instrumentów rynku pracy. Te dwa zjawiska nie są ze sobą jednak łączone w sensie analitycznym. WUP publikują informacje na temat sytuacji kobiet na rynku pracy, także w interesujący sposób pokazujące specyfikę bezrobocia kobiet 17 J. Krzyszkowski, Wieloaspektowa op.cit. 18 Bezrobocie w województwie kujawsko - pomorskim, WUP Toruń, 2010 8

wiejskich 19. I tu jednak brakuje szerszego spojrzenia na relacje pomiędzy bezrobociem kobiet wiejskich a korzystaniem z aktywnych instrumentów rynku pracy. 2. Bezrobocie w powiecie inowrocławskim Powiat inowrocławski należy do obszarów regionu kujawsko pomorskiego dotkniętych poważnym bezrobociem. W 2010 roku średnia stopa bezrobocia wynosiła tu zwykle o 5 punktów procentowych więcej, niż średnia stopa bezrobocia dla województwa. Wykres 1 Dynamika bezrobocia w powiecie inowrocławskim, w regionie oraz w kraju w 2010 roku Według danych WUP w Toruniu na koniec 2009 roku powiat inowrocławski zajmował dalekie 18 miejsce wśród 23 powiatów pod względem stopy bezrobocia (licząc od najmniejszego do największego poziomu bezrobocia). W 2010 roku bezrobocie w powiecie inowrocławskim sytuowało go na 16 pozycji. Powiat inowrocławski jest bowiem jednym z 6 na 23 powiaty ziemskie i grodzkie w województwie, gdzie w okresie 2010 roku bezrobocie spadło. 19 Przykładowo Informacja na temat sytuacji kobiet na rynku pracy województwa kujawsko pomorskiego w 2007 roku, WUP Toruń 2007 9

Tabela 1 Stopa bezrobocia według powiatów. Stan w końcu roku Źródło - Rynek pracy w województwie kujawsko pomorskim w 2010 roku, Toruń 2011 s. 8 Z perspektywy historycznej widać wyraźnie, że bezrobocie w powiecie inowrocławskim miało swoje dotychczasowe apogeum w okresie od stycznia 2004 roku do stycznia 2006 roku, kiedy to stopa bezrobocia sięgała nawet 30,6%. Obecnie wskaźnik ten wynosi 21,6% i należy do dość niskich w perspektywie notowanych w ostatnich kilkunastu latach. Najniższy w historii ostatnich kilku lat wskaźnik 19% - zanotowano w czerwcu 2008 roku. 10

Wykres 2 Stopa bezrobocia w powiecie inowrocławskim w latach 1999-2011 Źródło: dane statystyczne PUP Inowrocław 11

Powiat inowrocławski cechuje się najniższym w regionie (poza miastami na prawach powiatu) wskaźnikiem udziału bezrobotnych wiejskich w ogólnej liczbie bezrobotnych. Zwróćmy jednak uwagę, że jest to powiat szczególnie silnie zurbanizowany w miastach Inowrocław, Gniewkowo, Janikowo, Kruszwica i Pakość mieszka łącznie 75% ludności. Mapka 1 Udział bezrobotnych zamieszkałych na wsi w ogóle bezrobotnych w poszczególnych powiatach województwa kujawsko pomorskiego stan w dniu 31.12.2010 roku 12

Bezrobotne kobiety w powiecie (na wsi i w mieści łącznie) stanowiły niespełna 56% wszystkich bezrobotnych. Prawie identyczny wskaźnik charakteryzuje płciową strukturę bezrobocia wiejskiego. W całym powiecie tylko 20% bezrobotnych kobiet posiadało prawo do zasiłku, podczas gdy na obszarach wiejskich prawo do zasiłku posiadało 21% kobiet. Tabela 2 Wybrane dane o strukturze bezrobotnych z powiatu inworocławskiego (czerwiec 2011) Ogółem bezrobotnych w powiecie 14610 % z prawem do zasiłku 3407 23,3% bezrobotne kobiety 8157 55,8% bezrobotne kobiety z prawem do zasiłku 1695 20,8% w tym kobiet, które dotąd nie pracowały 1448 17,8% Bezrobotni wiejscy 5153 35,3% w tym bezrobotne kobiety wiejskie 2865 55,6% bezrobotni wiejscy z prawem do zasiłku 1087 21,1% bezrobotne kobiety wiejskie z prawem do zasiłku 481 16,8% Źródło: Na podstawie danych PUP Inowrocław z czerwca 2011 3. Działania PUP Inworocław na rzecz aktywizacji bezrobotnych PUP w Inowrocławiu jest aktywną jednostką wykraczającą w swych działaniach poza wymagane ramy. W ubiegłym roku urząd zorganizował 16 imprez o charakterze targów pracy oraz brał udział w imprezach masowych, gdzie promował aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu. Zorganizowano 3 konferencje i sympozja. Zorganizowano aż 30 warsztatów i szkoleń z zakresu aktywnego poszukiwania pracy. Tabela 3 Przedsięwzięcia na rzecz promocji zatrudnienia, które PUP Inowrocław organizował lub w których uczestniczył w 2010 roku Forma Liczba Targi pracy oraz inne imprezy promujące zatrudnienie 16 Konferencje, sympozja 3 Spotkania promujace zatrudnienie 2 Warsztaty i szkolenia z zakresu poszukiwania pracy 30 Łącznie 51 Źródło - Sprawozdanie za 2010 rok z realizacji Programu promocji zatrudnienia i aktywizacji rynku pracy powiatu inowrocławskiego na lata 2009 2013 Urząd stymulował powstanie i koordynuje działalność klubów pracy. Kluby pracy poza siedzibą urzędu najczęściej organizowane są w Janikowie, Kruszwicy, Gniewkowie i Złotnikach Kujawskich, rzadziej w Dąbrowie Biskupiej i Rojewie. W efekcie wśród 56 13

uczestników klubów pracy zaledwie 17 osób stanowili mieszkańcy wsi, z tego 16 to były bezrobotne kobiety wiejskie. Tabela 4 Liczba osób uczestniczących w szkoleniach organizowanych w Klubie Pracy w I półroczu 2011 roku (Inowrocław) Źródło materiały statystyczne PUP Inowrocław (2011) PUP zorganizował funkcjonującą do dziś z sukcesami: infolinię dla osób poszukujących pracy witrynę internetową z bankiem ofert i innymi przydatnymi informacjami, zarówno dla pracobiorców, jak i pracodawców sieć info-kiosków (jeden w siedzibie PUP oraz 6 w urzędach gmin na terenie powiatu) zamontowano 16 tablic elektronicznych prezentujących aktualne oferty pracy, rozmieszczonych w każdym z urzędów gmin na terenie powiatu oraz w miejscach szczególnie uczęszczanych. Osiem z nich znajduje się w Inowrocławiu (6 w urzędzie, 1 w Starostwie Powiatowym i 1 w Fundacji Ekspert-Kujawy). Pozostałe 8 znajduje się na terenie poszczególnych gmin. Zostały one zainstalowane w UG i GOPS-ach. 14

4. Bezrobotne kobiety wiejskie niekorzystajce z aktywnych instrumentów przeciwdziałania bezrobociu - istota problemu Statystyki wykorzystywane do analiz bezrobocia na poziomie powiatu poprzez niekompletność stosowanych wskaźników uniemożliwiają pełne rozpoznanie analizowanego problemu. W zestawieniach dostępnych publicznie można dokonać analizy udziału bezrobotnych kobiet wiejskich tylko w niektórych formach przeciwdziałania bezrobociu. Można odnaleźć dane odnoszące się do poradnictwa indywidualnego, poradnictwa grupowego oraz informacji zawodowej. Ogólnie rzecz biorąc kobiety wiejskie były rzadziej obejmowane poradnictwem indywidualnym oraz grupowym. Tabela 5 Korzystanie z poradnictwa indywidualnego, grupowego i informacji zawodowej przez bezrobotne kobiety miejskie i wiejskie Liczba kobiet bezrobotne kobiety z obszarów miejskich liczba bezrobotnych kobiet miejskich poradnictwo indywidualne 2008 2009 2010 % ogólnej liczby Liczba kobiet % ogólnej liczby Liczba kobiet % ogólnej liczby 4969-5142 - 5159-987 19,9 906 17,6 1605 31,1 poradnictwo grupowe 15 0,3 110 2,1 156 3,0 informacja zawodowa 32 0,6 382 7,4 341 6,6 bezrobotne kobiety z terenów wiejskich liczba bezrobotnych kobiet wiejskich poradnictwo indywidualne 2765-2860 - 2765-476 17,2 382 13,4 808 29,2 poradnictwo grupowe 18 0,7 59 2,1 64 2,3 informacja zawodowa 9 0,3 83 2,9 67 2,4 Źródło: Opracowanie własne na bazie statystyk PUP w Inowrocławiu 15

Ogólne dane dotyczące aktywizacji bezrobotnych wiejskich pokazują że w skali regionu w ub roku ok. 46% wszystkich tych bezrobotnych objętych różnymi formami aktywizacyjnymi stanowili mieszkańcy wsi. Łącznie ok. 27 stysięcy bezrobotnych wiejskich poddano tym działaniom - co stanowiło ok. 31% całej tej kategorii. W powiecie inowrocławskim ok. 36% wszystkich bezrobotnych to mieszkańcy wsi, zaś w grupie aktywizowanych bezrobotnych stanowili oni niespełna 31%. Tabela 6 Udziały osób zamieszkałych na wsi w aktywizacji bezrobotnych ogółem w latach 2009-2010 Źrodło: Bezrobocie na wsi w województwie kujawsko - pomorskim, WUP Toruń, 2011 s. 21 Kolejne zestawienie pokazuje najbardziej inetersujący nas w tym miejscu wskaźnik (z perspektywy projektu) to jest odsetek osób bezrobotnych zamieszkujących obszary wiejskie, poddanych w danym okresie działaniom aktywizującym. Jak już wspomnieliśmy w regionie kujawsko pomorskim w 2010 roku ok. 31% wszystkich bezrobotnych zostało objętych różnymi formami aktywizującymi. W tym samym czasie w powiecie 16

inowrocławskim działaniami tego rodzaju objęto prawie dokładnie tak samą liczbę nowo rejestrowanych bezrobotnych. Tabela 7 Wskaźnik aktywizacji bezrobotnych zamieszkałych na wsi w latch 2009-2010 Źrodło: Bezrobocie na wsi w województwie kujawsko - pomorskim, WUP Toruń, 2011 s. 21 Analizując efektywność poszczególnych aktywnych instrumentów rynku pracy na bazie dostępnych informacji można ją odnieść wyłącznie do kobiet ogółem, natomiast nie ma takiej możliwości w odniesieniu do kobiet wiejskich. Wg WUP w Toruniu 20 kobiety 20 Eefektywność aktywnych programów rynku pracy w województwie kujawsko-pomorskim w 2009 roku, WUP Toruń 2009 s. 17 17

wiejskie najczęściej korzystały z takich aktywnych form, jak: poradnictwo zawodowe, staże, szkolenia, najrzadziej zaś - z przygotowania zawodowego w miejscu pracy. W powiecie inowrocławskim dostępne dane zagregowano wg kategorii bezrobotnych ogółem oraz kobiet, bez podziału na kobiety wiejskie oraz miejskie. Tu odpowiednio najbardziej popularne były takie aktywne formy, jak: poradnictwo zawodowe i staże 21. W sensie efektywności tych form mierzonej stosunkiem liczby uczestniczek tych form do liczby kobiet faktycznie znajdujących zatrudnienie widać, że najbardziej skuteczne były tu prace interwencyjne oraz programy przygotowania zawodowego w miejscu pracy. Wykres 3 Efektywność zatrudnieniowa wybranych aktywnych programów rynku pracy wśród bezrobotnych kobiet w województwie kujawsko pomorskim w 2009 roku Źródło Eefektywność aktywnych programów rynku pracy w województwie kujawsko-pomorskim w 2009 roku, WUP Toruń 2009 s. 17 Nie da się za to odnaleźć wyróżnionych dla kobiet wiejskich statystyk nt. ich udziału w aktywnych formach przeciwdziałania bezrobociu (można takie dane odnaleźć z podziałem na kobiety i mężczyzn ogólnie). 21 Tamże, s. 26 18

Dane takie można uzyskać jedynie poprzez dostęp do bazy danych będącej w posiadaniu PUP, z oczywistych względów mającej charakter poufny. Na prośbę zespołu badawczego, przy zachowaniu rygoru przestrzegania Ustawy o ochronie danych osobowych, wyodrębniono informacje dotyczące ogólnej liczby kobiet z terenów wiejskich i miejskich odmawiających korzystania z tychże instrumentów rynku pracy. W tym miejscu dopiero jesteśmy w stanie ustalić istotę problemu - w przypadku bezrobotnych wiejskich istnieje stała grupa ok. 1300 1700 kobiet nie korzystających z żadnych formy aktywizacyjnych. Co więcej grupa ta systematycznie rośnie. Obecnie grubo ponad połowa z wszystkich bezrobotnych kobiet wiejskich nie korzysta z aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu. Tabela 8 Zestawienie liczby bezrobotnych kobiet nie korzystających z aktywnych instrumentów rynku pracy (powiat inowrocławski) Rok Liczba bezrobotnych kobiet wiejskich nie korzystających z aktywnych instrumentów przeciwdziałania bezrobociu % bezrobotnych kobiet wiejskich nie korzystających z aktywnych instrumentów przeciwdziałania bezrobociu 2010 1 754 63% 2009 1 551 54% 2008 1 423 51% Źródło bazy danych PUP Inowrocław 19

5. Wnioski: Powiat inowrocławski należy do najbardziej zagrożonych wysokim, długotrwałym i strukturalnym bezrobociem w regionie, a nawet w kraju. Dotyczy to także kobiet wiejskich. PUP w Inowrocławiu prowadzi bardzo szeroką aktywność na rzecz inkluzji. Na terenie działania PUP Inowrocław istnieje jednak liczna grupa 1300-1700 osób, stanowiących 50-60% całej populacji bezrobotnych kobiet zamieszkujących obszary wiejskie nie korzystających z żadnych instrumentów aktywnego przeciwdziałania bezrobociu, mimo niezwykle szerokiej oferty urzędu. W porównaniu z grupą kontrolną w postaci bezrobotnych kobiet wywodzących się z terenów miejskich bezrobotne wiejskie rzadziej korzystają ze wspomnianych instrumentów. Ogólnodostępne statystyki pokazujące strukturę bezrobocia na poziomie powiatu tylko w wybranych wskaźnikach wyszczególniają jako osobną zmienną kobiety wiejskie. Nie pozwala to na pełną ocenę struktury bezrobocia kobiet wiejskich, a w szczególności nie pozwala na ocenę na ile ta kategoria społeczna objęta jest i korzysta z różnych instrumentów przeciwdziałania bezrobociu. Postuluje się zatem rozszerzenie palety wskaźników, opisujących strukturę bezrobocia na wyodrębnioną kategorię kobiet wiejskich. 20

CZŁOWIEK - NAJLEPSZA INWESTYCJA RAPORT Z BADAŃ ANKIETOWYCH opracowany w ramach projektu Model Mobilnego Centrum Aktywizacji Zawodowej nr projektu WND-POKL.06.01.01-04-117/10, nr umowy UDA-POKL.06.01.01-04-117/10 Projekt jest współfinansowany w 85% przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007-2013, Priorytet VI Rynek pracy otwarty dla wszystkich 21

CZEŚĆ B RAPORT Z BADAŃ ANKIETOWYCH WSTĘP - ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE Główny problem badawczy niniejszego opracowania stanowi pytanie: Jakie są przyczyny nie korzystania przez kobiety wiejskie z aktywnych form wsparcia bezrobotnych oferowane przez Powiatowy Urząd Pracy? Problemy szczegółowe organizujące zakres merytoryczny badania zostały sformułowane następująco: 1. Jakie przeszkody mogą decydować o braku korzystania przez kobiety wiejskie z aktywnych form zwalczania bezrobocia? Czy są to przeszkody natury kulturowej - związane z obyczajowością wiejską, patriarchalnym modelem rodziny i specyficznymi relacjami małżeńskim, postawami wobec faktu podejmowania pracy przez kobietę w związku z kulturowo zdefiniowanymi dla niej rolami społecznymi i sposobami ich odgrywania? Na ile są to przeszkody natury społecznej, związane na przykład z postawami względem instytucji PUP oraz jego pracowników? Jak silna jest presja otoczenia społecznego związana z korzystaniem / nie korzystaniem z aktywnych form wsparcia bezrobotnych? Na ile obciążenie obowiązkami domowymi stanowi przeszkodę w wygospodarowaniu czasu na korzystanie z aktywnych form wsparcia bezrobotnych kobiet wiejskich? Jak ważne są tu przeszkody natury obiektywnej głównie ekonomicznej? Na ile jakość połączeń komunikacyjnych od miejsca zamieszkania do miejsca pracy, gdzie oferowane są aktywne formy wsparcia stanowi przeszkodę w korzystaniu z nich (poprzez brak funduszy na dojazd)? 2. Jaką rolę w braku korzystania z oferty aktywnego zwalczania bezrobocia wśród kobiet wiejskich odgrywają różnego rodzaju deficyty: 22

deficyty edukacyjne, kompetencyjne (postrzegany własny poziom umiejętności lub ich braku syndrom ja i tak nic umiem ) oraz zawodowe (doświadczenie lub jego brak) deficyty społeczne (np. brak umiejętności komunikowania się z innymi ludźmi, nieufność wobec innych, wobec urzędów i urzędników) deficyty osobowościowe (nieśmiałość, niska samoocena) 3. Czy i jak ważną rolę w braku korzystania z aktywnych form zwalczania bezrobocia odgrywają dotychczasowe doświadczenia badanych kobiet związane z korzystaniem z oferty PUP w przeszłości przez nie oraz jej otoczenie? Jaki wpływ na motywacje kobiet względem aktywnych form wsparcia ma postawa pracowników PUP, konkretny zasób oferty PUP w zakresie omawianych form? Czy przeszkodą mogą być stereotypy względem PUP oraz aktywnego zwalczania bezrobocia, czy też bycia bezrobotnym w ogóle w środowisku życia kobiet wiejskich? Co warto by zmienić w PUP? 4. Jaka jest gotowość do brania udziału oraz szczegółowe oczekiwania kobiet wiejskich względem szkoleń aktywizacyjnych? Tu interesuje nas również, jak bardzo mogą one zaangażować się w nie w sensie czasowym. Jakie są ich preferencje dotyczące szkolenia i stażu? 5. Jaki wpływ na brak korzystania przez kobiety wiejskie z oferty aktywnego zwalczania bezrobocia mają zmienne niezależne? wiek kobiety, jej wykształcenie czas pozostawania bez pracy posiadany staż pracy zawodowej 6. Jaki wpływ na brak korzystania przez kobiety wiejskie z aktywnych form zwalczania bezrobocia ma prezentowana przez nie definicja dobrej pracy? Jakie znaczenie w tym procesie ma fakt posiadania doświadczeń z pracy na czarno? Jak na tym tle wypada gotowość badanych kobiet do podejmowania własnej działalności gospodarczej jako strategii wychodzenia z bezrobocia? 23

7. Jakie są uświadomione konsekwencje bycia bezrobotną kobietą wiejską? Czy badane kobiety mają świadomość szerszych skutków społecznych własnego bezrobocia np. poprzez tworzenie i wzmacnianie zjawiska dziedziczenia bezrobocia, jako normy społecznej wśród własnego potomstwa? Czy istnieje relacja pomiędzy określonym poziomem świadomości skutków bycia bezrobotną a niepodejmowaniem oferty aktywnego zwalczania bezrobocia? W celu ostatecznego dookreślenia definicyjnego podstawowych pojęć nawiązano kontakt z czołowymi badaczami bezrobocia w regionie - prof. dr hab. Krzysztofem Piątkiem oraz dr Arkadiuszem Karwackim z Zakładu Polityki Społecznej Instytut Socjologii UMK w Toruniu. Losowanie próby Badaniu poddanych zostało 300 kobiet wylosowanych z bazy danych PUP w Inowrocławiu. Wylosowana próba badawcza opierała się na następującym operacie losowania: bezrobotne kobiety wiejskie (zamieszkanie we wsiach powiatu inowrocławskiego) nie korzystające z aktywnych form wsparcia w okresie ostatnich 5 lat ze: stażu, przygotowania zawodowego, szkolenia, szkolenia w klubie pracy, robót publicznych, prac interwencyjnych, dotacji na rozpoczęcie działalności gospodarczej, nie podejmowały pracy w ramach prac społecznie użytecznych czy też w ramach refundacji kosztów zatrudnienia oraz nie miały odnotowanej wizyty u doradcy zawodowego. 24

Na bazie tych wytycznych z ogólnej bazy osób bezrobotnych PUP w Inowrocławiu stworzono sub - bazę z ilością ok. 1300 rekordów, z której wylosowano próbę badawczą 300 kobiet, z rezerwą 10%. Stworzona baza danych została zabezpieczona hasłem. Lista osób objętych badaniem dostępna jest dla potrzeb kontrolnych. Pilotaż narzędzia badawczego Przygotowany na bazie tych założeń kwestionariusz ankiety, będący podstawowym narzędziem badawczym wykorzystanym w diagnozie, został poddany - zgodnie z założeniami projektu pilotażowi. Celem pilotażu było ustalenie ewentualnych usterek ankiety lub też wskazanie w niej braków. Niezwykle istotnym założeniem badania pilotażowego było także stwierdzenie, na ile język użyty w nim jest zrozumiały dla respondentek. W trakcie badania ustalano wreszcie, jak dużo czasu zajmuje badanie oraz czy ewentualnie dopuszczalne jest rozszerzenie jego zakresu. Pilotaż przeprowadzono na grupie 8 losowo wybranych respondentek w dniu 13 lipca 2011 roku na terenie PUP w Inowrocławiu. W wyniku przeprowadzonego pilotażu ustalono, że: część pytań jest niezrozumiała dla respondentek należy je zmienić w części kafeterii odpowiedzi w pytaniach zamkniętych brakuje pewnych wariantów odpowiedzi należy je uzupełnić w kwestionariuszu brakuje pytania odnoszącego się do statusu męża bezrobotnych kobiet względem rynku pracy - należy je dodać w kwestionariuszu brakuje szczegółowych pytań odnośnie oczekiwań respondentek względem szkoleń aktywizacyjnych i ich roli w poszukiwaniu przez nie pracy należy je dodać Ustalono, że czas badania wyniósł ok. 30 minut badane kobiety nie wykazywały w trakcie prowadzenia wywiadu kwestionariuszowego zniecierpliwienia, co więcej przeprowadzenie ankiety dla wielu z nich wyraźnie pełniło funkcję terapeutyczną. 25

Zasadnicze badania terenowe miały miejsce w okresie od 28 lipca 2011 r. do 31 sierpnia 2011 roku. Stworzona została baza danych w formacie MS Access, będąca w dyspozycji kierownika projektu. WYNIKI BADAŃ 1. Charakterystyka demograficzno społeczna badanej populacji Pod uwagę wzięte zostały najbardziej obiecujące w sensie poznawczym (na bazie prowadzonych w Polsce badań) zmienne demograficzne - wiek, wykształcenie, stan cywilny i rodzinny, staż pracy, okres pozostawania bez pracy oraz niepełnosprawność bezrobotnych kobiet wiejskich. Jeśli chodzi o wiek badanej populacji jest on zbliżony do struktury wiekowej kobiet wiejskich powiatu (w wieku 18-60 lat). 27% to kobiety w wieku do 25 lat, 45% to osoby w przedziale 26-40 lat, zaś grupa kobiet w wieku 41-60 lat stanowi 28% badanych. Wykres 4 Wiek badanych kobiet Zdecydowana większość badanych kobiet żyje we własnych rodzinach - z mężem i dziećmi (2/3). Jednak spora grupa, bo aż 21% żyje samotnie lub z własnymi rodzicami. 10% bezrobotnych kobiet wiejskich w powiecie to panny lub wdowy samotnie wychowujące dzieci. 2% bezrobotnych kobiet jest rozwiedzionych. 26

Wykres 5 Stan cywilny badanych kobiet Bezrobotne kobiety wiejskie z badanego powiatu prezentują niższy niż typowy poziom wykształcenia dla populacji ogólnej z obszarów wiejskich w wieku 18-60 lat. 63% z nich posiada słabe wykształcenie podstawowe, gimnazjalne lub zawodowe. ¼ nie ukończyła szkoły średniej. Wykres 6 Wykształcenie badanych kobiet Aż 56% z badanej populacji to kobiety pozostające bez pracy ponad 24 miesiące. Z kolei tylko 9% kobiet to osoby będące bezrobotnymi krótko do 6 miesięcy. 27

Wykres 7 Okres pozostawania bez pracy W relacji między wiekiem a okresem pozostawania bez pracy widać wyraźnie, że im starsze były badane kobiety, tym dłużej pozostawały bez pracy. Jednakże zwrócimy uwagę, że aż 27% kobiet w wieku do 25 roku życia jest bezrobotna rok lub dwa lata. Tabela 9 Wiek badanych o okres pozostawania bez pracy Wiek Okres pozostawania bez pracy 18-25 26-40 41-60 do 6 mies. 17,28% 5,97% 8,24% 6-12 mies. 19,75% 17,91% 18,82% 12-24 mies. 27,16% 14,18% 7,06% ponad 24 mies. 35,80% 61,94% 65,88% Zwróćmy uwagę, że aż 1/3 bezrobotnych kobiet nie posiada żadnego stażu pracy. Ich pozycja na rynku pracy jest więc wyjątkowo trudna. Dodajmy, że w grupie tej aż 30% to osoby z wykształceniem średnim, ogólnokształcącym. 28

Wykres 8 Staż pracy badanych kobiet Prawie połowa bezrobotnych kobiet będących świeżymi bezrobotnymi nie posiada żadnego stażu pracy. Może to oznaczać niezwykle niebezpieczny trend pojawiania się w grupie bezrobotnych kobiet wiejskich sporej grupy osób, których pozycja na rynku pracy jest wyjątkowo zła: wykształcenie nieadekwatne do realiów rynku pracy, przy braku jakiegokolwiek doświadczenia zawodowego za to z doświadczeniem pracy na czarno. Tabela 10 Okres pozostawania bez pracy badanych a posiadany staż pracy Staż pracy Okres pozostawania bez pracy do 6 mies. 6-12 mies. 12-24 mies. ponad 24 mies. bez stażu 48,28% 23,21% 40,43% 31,55% do roku 3,45% 3,57% 12,77% 8,93% 1-5 lat 17,24% 19,64% 19,15% 27,98% 5-10 lat 3,45% 25,00% 14,89% 10,71% 10-20 lat 20,69% 14,29% 6,38% 17,86% 20-30 lat 6,90% 5,36% 4,26% 2,98% ponad 30 lat 0,00% 8,93% 2,13% 0,00% suma 100% 100% 100% 100% 29

Tabela 11 Brak stażu pracy w powiązaniu z innymi istotnymi zmiennymi Cecha populacji % całej próby % próby bez stażu pracy Bez stażu pracy 33% - Bez stażu pracy i z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym lub ogólnokształcącym 24% 68% Bez stażu pracy, z doświadczeniem pracy na czarno Bez stażu pracy, z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym lub ogólnokształcącym, z doświadczeniem pracy na czarno 25% 70% 15% 44% Korelując te dane w odwrotnym kierunku spostrzegliśmy, iż wśród wszystkich bezrobotnych z bardzo długim stażem pracy ogromny odsetek to kobiety pozostające bez pracy ponad 24 miesiące. Okres pozostawania bez pracy Tabela 12 Posiadany staż pracy a okres pozostawania bez pracy Staż pracy bez stażu do roku 1-5 lat 5-10 lat 10-20 lat 20-30 lat ponad 30 do 6 mies. 14,14% 4,17% 6,94% 2,50% 12,77% 16,67% 0,00% 6-12 mies. 13,13% 8,33% 15,28% 35,00% 17,02% 25,00% 83,33% 12-24 mies. 19,19% 25,00% 12,50% 17,50% 6,38% 16,67% 16,67% ponad 24 mies. 53,54% 62,50% 65,28% 45,00% 63,83% 41,67% 0,00% lat Nadmieńmy, iż 5% badanej populacji bezrobotnych kobiet wiejskich stanowiły osoby niepełnosprawne. 30

1.1 Kulturowe, społeczne i fizyczne przyczyny braku korzystania przez kobiety zamieszkujące obszary wiejskie z aktywnych form wsparcia bezrobotnych oferowanych przez Powiatowy Urząd Pracy 1.1.1 Typowy dzień bezrobotnej kobiety wiejskiej W pierwszej części zasadniczej analizy przeprowadzonych badań zajęliśmy się próbą przedstawienia typowego dnia w domu bezrobotnej kobiety wiejskiej, aby ustalić: do jakiego stopnia jej dzień w domu jest nasycony obowiązkami nie pozwalając jej de facto na podjęcie działalności zawodowej lub zarobkowej na własną rękę czy w razie podjęcia pracy kobiety mogą liczyć na wsparcie członków rodziny, mogących je odciążyć od zajęć domowych Ponad połowa zbadanych kobiet wiejskich deklaruje, że jej typowy dzień pracy obejmuje: sprzątanie, pranie, opiekę nad dziećmi, gotowanie, a także robienie zakupów oraz drobne prace w obejściu. Zwróćmy uwagę na spore obciążenie bezrobotnych kobiet wiejskich obowiązkami domowymi. Tabela 13 Typowe czynności codzienne bezrobotnej kobiety wiejskiej Czynność % wskazań Sprzątanie, pranie 92% Opieka nad dziećmi, wnukami 72% Gotowanie 70% Pomoc rodzicom, rodzinie 50% Praca w ogródku, obejściu 46% Zakupy 28% Oglądanie telewizji, Internet 29% Opieka nad osobami dorosłymi 26% Odwiedzanie się, rozmowy 23% Nuda 7% Czytanie książek, oglądanie filmów na DVD, gry komputerowe 6% Okazało się, że 51% badanych kobiet nie może w tej mnogości obowiązków liczyć na wsparcie ze strony rodziny, męża lub dzieci. Jednak tylko 2% twierdzi, że jest im z tym ciężko pozostała grupa jakoś sobie z tym radzi, a przynajmniej uważa, ze musi sobie z tym radzić. 31

Wykres 9 Czy ktoś pomaga bezrobotnym kobietom w obowiązkach domowych Zbadaliśmy następnie korelacje pomiędzy róznymi zmiennymi, mogącymi wyjaśnić nam głębiej znaczenia wsparcia w dość licznych, jak się okazało, obowiązkach domowych. Największe wsparcie posiadają kobiety w wieku 26-40 lat, co być może jest skutkiem rodzenia w tym okresie dzieci oraz naturalnego w rodzinach wiejskich uzyskiwania wsparcia ze strony rodziców lub teściów, ewentualnie rodzeństwa. Wykres 10 Posiadanie pomocy w obowiązkach domowych w zależności od wieku bezrobotnej kobiety Wśród osób wspierających kobiety w obowiązkach domowych zdecydowanie przeważa tzw. trzecie pokolenie, czyli rodzice badanych kobiet, teściowie ewentualnie dziadkowie. Zwróćmy uwagę na fakt stosunkowo słabego zaangażowania mężów 32

i partnerów w pomocy w obwiązakch domowych. Dodatkowo ustaliliśmy, że w sytuacji, gdy mąż lub partner bezrobotnej kobiety jest również bezrobotny zaledwie w 51% przypadków wspiera ją w zakresie obowiązków domowych. Tabela 14 Źródła wsparcia kobiet wiejskich w obowiązkach domowych Kto pomaga bezrobotnym kobietom w obowiązkach domowych? Mama, ojciec, teściowie, babcia, dziadek 59% % Mąż, partner, narzeczony 31% Dziecko / dzieci 19% Brak odpowiedzi 20% (% wskazań dla osób deklarujących posiadanie pomocy w obowiązkach domowych, dane nie sumują się do 100%) 1.1.2 Czas poświęcany na obowiązki domowe Okazało się, że mnogość obowiązków domowych przekłada się na czas poświęcany w celu ich wypełnienia. Aż 55% badanych kobiet poświęca na obowiązki domowe ponad 4 h godziny dziennie. Jednak aż 36% deklaruje, że obowiązki te zajmują im ponad 6 h dziennie! Wykres 11 Czas poświęcony przez bezrobotne kobiety na obowiązki domowe 33

Najwięcej czasu na obowiązki domowe poświęcają te bezrobotne kobiety wiejskie, które pzoostaja bez pracy najdłużej być może właśnie dlatego są najdłuzej bez pracy, ze maja sporo obowiązków domowych. Tu aż 40% z tych, które nie maja pracy ponad 24 miesiące pracuje w domu dłużej niż 6 godzin. I odwrotnie mniej niż 2 h na obowiązki domowe poświęca ¼ kobiet będących bez pracy krócej niż 6 miesięcy, ale za to tylko 8% kobiet będących bez pracy ponad 24 miesiące. Może to jednak również wskazywać na pogarszającą się wraz z okresem pozostawania na bezrobociu zdolność do racjonalnego gospodarowania czasem. Tabela 15 Okres pozostawania bez pracy a czas poświecany na obowiązki domowe Okres pozostawania bez pracy Czas poświęcany na obowiązki domowe do 6 6-12 12-24 ponad 24 mies. mies. mies. mies. do 2 h 24,14% 12,96% 10,87% 8,48% 2-4 h 37,93% 31,48% 30,43% 34,55% 4-6 h 17,24% 20,37% 28,26% 16,97% ponad 6 h 20,69% 35,19% 30,43% 40,00% Najmłodsze kobiety będące bezrobotnymi jednocześnie poświęcają najmniej czasu na obowiązki domowe. Być może mają ich mniej, ale również jak pokazaliśmy to powyżej mają w tym względzie duże wsparcie ze strony rodziców. Tabela 16 Wiek bezrobotnych kobiet wiejskich a czas poświęcany na obowiązki domowe Czas poświęcany na obowiązki Wiek domowe 18-25 26-40 41-60 do 2 h 24,68% 6,82% 5,88% 2-4 h 38,96% 28,03% 37,65% 4-6 h 16,88% 20,45% 20,00% ponad 6 h 19,48% 44,70% 36,47% Okazało się również co szczególnie interesujące z naszej perspektywy, że bezrobotne kobiety posiadające wsparcie przy realizacji obowiązków domowych poświęcają na nie prawie tyle samo czasu, co te radzące sobie same. 34

Wykres 12 Zależność pomiędzy czasem poświęcanym na obowiązki domowe a posiadaniem wsparcia w tym względzie Obciążenie obowiązkami domowymi wśród bezrobotnych kobiet wiejskich jest silnie skorelowane ze stanem cywilnym tych osób. Najbardziej obciążone (ponad 6 h dziennie) są kobiety rozwiedzione żyjące samotnie z dziećmi oraz kobiety zamężne z dziećmi (odpowiednio 60% i 50% z nich deklaruje, że praca w domu zabiera im ponad 6 h). Dla tych kobiet zatrudnienie się na pełnym etacie oznaczałoby poważna wyzwanie. Posiadanie małych dzieci jak się okazuje dla bezrobotnych kobiet wiejskich oznacza bardzo duże obciążenie obowiązkami domowymi oraz co można wywnioskować z naszych badań w poważny sposób ogranicza wolę do korzystania z różnorakich form aktywnego wsparcia. Jak deklarowały to same kobiety jest to przede wszystkim związane z kosztami zapewnienia opieki nad dziećmi oraz brakiem infrastruktury przedszkolnej. Tabela 17 Obciążenie obowiązkami domowymi a stan cywilny badanych kobiet ponad Suma Stan cywilny do 2 h 2-4 h 4-6 h 6 h końcowa panna wdowa bez dzieci 29,51% 50,82% 13,11% 6,56% 100,00% panna wdowa z dziećmi 9,68% 29,03% 19,35% 41,94% 100,00% rozwiedziona 100,00% 0,00% 0,00% 0,00% 100,00% rozwiedziona z dziećmi 20,00% 20,00% 0,00% 60,00% 100,00% zamężna bez dzieci 25,00% 25,00% 0,00% 50,00% 100,00% zamężna, z dziećmi 4,69% 29,69% 22,40% 43,23% 100,00% Suma końcowa 11,22% 33,67% 19,39% 35,71% 100,00% 35

Mimo to kobiety szczególnie mocno obciążone obowiązkami domowymi są najbardziej chętne do wzięcia udziału w szkoleniach zawodowych! Najwyraźniej zatem istnieje słaba korelacja pomiędzy obciążeniem obowiązkami domowymi a brakiem aktywności w korzystaniu z aktywnych instrumentów rynku pracy. Tabela 18 Obciążenie obowiązkami domowymi a wola uczestnictwa w szkoleniach zawodowych Czas poświęcany na obowiązki domowe Chęć podniesienia własnych kwalifikacji do 2 h 2-4 h 4-6 h ponad 6 h zawodowych poprzez szkolenia chce się szkolić i szuka możliwości 36,4% 41,8% 36,8% 49,5% chce się szkolić, ale nie wie gdzie i jak szukać informacji 51,5% 27,6% 21,1% 26,7% nie widzi takiej potrzeby 6,1% 15,3% 10,5% 7,6% opieka nad dzieckiem, choroba, brak sensu 6,1% 15,3% 31,6% 16,2% Suma końcowa 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 1.1.3 Czas wolny bezrobotnych kobiet wiejskich Bezrobotne kobiety wiejskie z powiatu inowrocławskiego deklarują w znacznej większości posiadanie pewnej ilości czasu wolnego. Jednak zdecydowana większość z nich spędza go w sposób bierny oglądając telewizję, rozwiązując krzyżówki, siedząc w Internecie (w celach rozrywkowych, nie edukacyjnych), spotykając się ze znajomymi, pijąc kawę itp. Bardzo duża grupa badanych spędza swój czas wolny poświęcając go przede wszystkim dzieciom. Tylko 11% stara się go spędzać w sposób aktywny. Te modele spędzania czasu wolnego nie sprzyjają rozwojowi pro-aktywistycznych postaw życiowych. Tabela 19 Formy spędzania czasu wolnego przez bezrobotne kobiety wiejskie Forma spędzania czasu wolnego % wskazań Bierny wypoczynek telewizja itp. 59% Zabawa z dziećmi 37% Po prostu odpoczywam - spanie, relaks przy kawie 26% Czytanie książek, rozwiązywanie krzyżówek 20% Hobby 14% Aktywny wypoczynek, sport 11% Spotkania towarzyskie 7% Nuda, leniuchowanie 1% Nie mam czasu wolnego 17% (Uwaga- dane nie sumują się do 100%. Można było wybrać więcej, niż jedną odpowiedź.) 36

Te modele spędzania czasu wolnego nie sprzyjają rozwojowi pro-aktywistycznych postaw życiowych. 1.1.4 Deklarowane powody pozostawania bez pracy W kolejnej części naszych badań zajęliśmy się próba ustalenia odpowiedzi na pytanie jak bezrobotne kobiety wiejskie definiują główne powody nie posiadania przez siebie pracy. W badanej populacji najważniejszą przeszkodą w posiadaniu (nie znalezieniu!) pracy jest posiadanie dzieci. Ich wychowanie i opieka nad nimi jak pokazaliśmy to powyżej zabiera kobietom sporo czasu. Dla ¼ badanych za to podstawowym problemem jest niewielka ilość właściwych ofert pracy, jak się okazało nieadekwatnych do posiadanego przez badane kobiety wykształcenia. Poważnym problemem w dostępie do pracy są trudności komunikacyjne to podstawowa przyczyna nie posiadania zatrudnienia dla 17% badanych kobiet. Tabela 20 Deklarowane powody pozostawania bez pracy (zdefiniowane jako zasadnicze) Główny deklarowany powód pozostawania bez pracy % opieka nad dzieckiem 36,79% mała liczba ofert pracy 26,76% praca jest, tylko trzeba daleko dojeżdżać 16,39% nie potrzebują ludzi z moimi umiejętnościami moje umiejętności są za słabe 7,02% płacą bardzo mało 3,01% mała różnorodność ofert pracy (tylko w kilku zawodach) 3,68% jestem za stara 3,68% praca jest, tylko trzeba pracować na zmiany, w soboty, w niedziele itp. 2,68% W korelacji z wiekiem okazało się, że najbardziej obciążone opieką nad dzieckiem i w efekcie nie posiadające pracy są kobiety w wieku 26-40 lat, a więc w szczycie kulturowo i fizycznie zdeterminowanych możliwości rozrodczych. 37

Tabela 21 Główny powód pozostawania bez pracy a wiek kobiet Główny powód pozostawania bez pracy Wiek 18-25 26-40 41-60 mała różnorodność ofert pracy (tylko w kilku zawodach) 8,64% 2,99% 0,00% mała liczba ofert pracy 34,57% 19,40% 30,95% praca jest, tylko trzeba daleko dojeżdżać 18,52% 14,93% 16,67% płacą bardzo mało 1,23% 5,22% 1,19% nie potrzebują ludzi z moimi umiejętnościami moje umiejętności są za słabe 4,94% 4,48% 13,10% jestem za stara 0,00% 0,00% 13,10% praca jest, tylko trzeba pracować na zmiany, w soboty, w niedziele itp. 1,23% 2,24% 4,76% opieka nad dzieckiem 30,86% 50,75% 20,24% Wykształcenie bezrobotnych kobiet wiejskich w dość poważny sposób ma wpływ na to, jak definiują one podstawowe przyczyny własnego bezrobocia. Osoby z wykształceniem średnim oraz wyższym częściej deklarowały jako zasadniczy powód tego stanu rzeczy brak odpowiedniej oferty na rynku pracy. Różnicę tę jednak widać najbardziej, gdy weźmiemy pod uwagę czynnik małej różnorodności ofert pracy tu aż 21% osób z wyższym wykształceniem wskazuje go jako podstawowy powód braku zatrudnienia w swoim przypadku, podczas gdy w pozostałych kategoriach waha się on od zaledwie 0,8% (osoby z wykształceniem zawodowym) do 9% (kobiety z wykształceniem średnim, ogólnokształcącym). 38

Główny powód pozostawania bez pracy Tabela 22 Główny powód pozostawania bez pracy a wykształcenie kobiet gimnazjalne i podstawowe zawodowe średnie ogólnokształcące średnie zawodowe wyższe mała różnorodność ofert pracy (tylko w kilku zawodach) 1,33% 0,87% 9,38% 4,76% 21,43% mała liczba ofert pracy 22,67% 24,35% 31,25% 33,33% 28,57% praca jest, tylko trzeba daleko dojeżdżać 17,33% 22,61% 6,25% 12,70% 0,00% płacą bardzo mało 2,67% 1,74% 9,38% 3,17% 0,00% nie potrzebują ludzi z moimi umiejętnościami moje umiejętności są za słabe 6,67% 7,83% 6,25% 6,35% 7,14% jestem za stara 5,33% 5,22% 0,00% 1,59% 0,00% praca jest, tylko trzeba pracować na zmiany, w soboty, w niedziele itp. 2,67% 0,87% 0,00% 6,35% 7,14% opieka nad dzieckiem 41,33% 36,52% 37,50% 31,75% 35,71% Suma końcowa 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% Zbadaliśmy następnie, czy istnieje korelacja pomiędzy deklaracjami dotyczącymi głównego powodu pozostawania bez pracy a deklarowanym czasem poświęcanym przez kobiety wiejskie obowiązkom domowym. Tu okazało się, że potwierdziły się nasze wcześniejsze przypuszczenia o decydującym znaczeniu posiadania dziecka i czasu poświęcanego na opiekę nad nim dla nie posiadania w chwili obecnie żadnego zatrudnienia. Z kolei wśród bezrobotnych kobiet, które mają relatywnie dużo czasu wolnego (poświęcają na obowiązki domowe maksymalnie 2 h dziennie) podstawowym powodem braku pracy jest uboga oferta rynku pracy. 39

Tabela 23 Główny powód pozostawania bez pracy a czas poświęcany na obowiązki domowe Główny powód pozostawania bez pracy mała różnorodność ofert pracy (tylko w kilku zawodach) Czas poświęcany obowiązkom domowym do 2 h 2-4 h 4-6 h ponad 6 h 0,00% 5,05% 3,51% 2,88% mała liczba ofert pracy 42,42% 31,31% 17,54% 22,12% praca jest, tylko trzeba daleko dojeżdżać 30,30% 18,18% 17,54% 10,58% płacą bardzo mało 3,03% 3,03% 7,02% 0,96% nie potrzebują ludzi z moimi umiejętnościami moje umiejętności są za słabe 6,06% 6,06% 8,77% 7,69% jestem za stara 3,03% 4,04% 5,26% 2,88% praca jest, tylko trzeba pracować na zmiany, w soboty, w niedziele itp. 0,00% 4,04% 1,75% 2,88% opieka nad dzieckiem 15,15% 28,28% 38,60% 50,00% Suma końcowa 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 1.1.5 Pozycja bezrobotnej kobiety wiejskiej w rodzinie patriarchat czy model partnerski? Na bazie naszych badań ustaliliśmy, że zgodnie z deklaracjami naszych respondentek w rodzinach bezrobotnych kobiet wiejskich na tym terenie w sporej większości panują relacje partnerskie. Co jednak bardziej interesujące aż w ¼ rodzin faktyczną władzę sprawują kobiety bądź to respondentki, jako żony i matki, bądź ich matki. Tylko w 11% przypadków mamy do czynienia z rzeczywistym patriarchatem. 40

Wykres 13 Kto w rodzinie bezrobotnej kobiety wiejskiej podejmuje strategiczne decyzje Widać dość wyraźnie, ze wraz z wiekiem badanych kobiet spada akceptacja do włączania dzieci jako współdecydujących o losach rodziny. Rośnie za to odsetek kobiet twierdzących, iż to one faktycznie rządzą rodziną. Może to być związane z problemami mężów / ojców tych rodzin, uniemożliwiającymi im włączenie się do procesów decyzyjnych w rodzinie. Przede wszystkim zachodzi tu prawdopodobieństwo występowania alkoholizmu wśród mężczyzn jako głównej przyczyny ich wycofania z życia rodzinnego. Tabela 24 Modele władzy w rodzinie a wiek kobiet Kto w rodzinie bezrobotnej kobiety Wiek wiejskiej podejmuje strategiczne decyzje? 18-25 26-40 41-60 mąż / ojciec 9,88% 11,94% 9,41% ja / matka 25,93% 20,15% 32,94% wspólnie mąż i ja / ojciec i matka 51,85% 61,94% 56,47% wspólnie rodzice i dzieci 12,35% 5,97% 1,18% Suma końcowa 100,00% 100,00% 100,00% Co jest jeszcze bardziej interesujące bezrobotne kobiety wiejskie z wyższym wykształceniem deklarują dwukrotnie częściej, iż to one faktycznie posiadają największą władzę we własnej rodzinie. Najpewniej rekompensują sobie one tym samym kompleksy związane z brakiem pracy. 41

Tabela 25 Modele podejmowania decyzji w rodzinie a wykształcenie bezrobotnych kobiet wiejskich Kto w rodzinie bezrobotnej kobiety wiejskiej podejmuje strategiczne decyzje? gimnazjalne i podstawowe zawodowe Wykształcenie średnie ogólnokształcące średnie zawodowe wyższe mąż / ojciec 14,67% 7,83% 15,63% 10,94% 0,00% ja / matka 29,33% 25,22% 12,50% 23,44% 42,86% wspólnie mąż i ja / ojciec i matka 50,67% 60,87% 53,13% 62,50% 57,14% wspólnie rodzice i dzieci 5,33% 6,09% 18,75% 3,13% 0,00% Suma końcowa 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 1.1.6 System wartości bezrobotnych kobiet wiejskich Jako uzupełnienie powyższych rozważań spróbowaliśmy ustalić podstawowe elementy światopoglądu kobiet wiejskich związane z ich postrzeganiem własnego miejsca w rodzinie, ale także na tle swojej społeczności. Zapytane o postrzeganie miejsca kobiety wiejskiej w świecie społecznym ( co kobieta wiejska powinna przede wszystkim ) badane prezentują poglądy sprzeczne od uprzednio deklarowanych. Mianowicie przywiązane są do tradycyjnego podziału pracy i władzy w rodzinie wiejskiej. Tylko 30 % z nich prezentuje poglądy o charakterze emancypacyjnym. Znaczenie edukacji i dobrego wykształcenia jest istotne. 92% uważa dobre wykształcenie za przydatne i wartościowe. Wartość pracy ma charakter wybitnie instrumentalny kobiety chcą przede wszystkim pracować, aby utrzymać rodzinę lub siebie. Dla ¼ praca to źródło emancypacji. Badane są dość zgodne, że w ich otoczeniu podstawowym problemem jest obecnie bieda i bezrobocie, którym towarzyszy załamanie stabilnego systemu normatywnego, przejawiające się alkoholizmem, złodziejstwem, brakiem szacunku do siebie nawzajem, podejrzliwością i plotkarstwem. Niezwykle ważnym jest, by zauważyć, że dla ok. 40% badanych bezrobotnych kobiet jednym z najważniejszych problemów w ich miejscowości jest zły stan połączeń komunikacyjnych, obniżających jak już wspominaliśmy nie tylko szanse na rynku pracy, ale jakość życia w ogóle. 42

Badane kobiety w ich wsi trapi nuda oraz brak infrastruktury umożliwiającej kulturalne spędzanie czasu wolnego. Tabela 26 Elementy światopoglądu bezrobotnych kobiet wiejskich Proszę dokończyć zdania, według Pani uznania: kobieta powinna przede wszystkim dobre wykształcenie dla kobiety na wsi jest chcę pracować, ponieważ dwa główne problemy w mojej wsi to - zajmować się rodziną, mężem, domem, gotować, opiekować się dziećmi być aktywna, samodzielna, odważna, zadbana, dbać o siebie, zarabiać na siebie - potrzebne, przydatne, ważne - niepotrzebne, nieprzydatne - potrzebuję pieniędzy, aby utrzymać rodzinę, siebie - aby być samodzielna - dla wartości pracy, żeby być miedzy ludźmi, aby czuć się potrzebna, - żeby oderwać się od pracy w domu - bezrobocie, bieda - alkoholizm, złodziejstwo, przemoc, plotki - braki infrastrukturalne (drogi, świetlice, boiska, kanalizacja) - brak rozrywek, nuda - złe połączenia komunikacyjne 64% 30% 92% 8% 82% 25% 16% 5% 52% 39% 30% 36% 36% 2. Rola deficytów edukacyjnych, społecznych i psychologicznych w braku korzystania przez bezrobotne mieszkanki wsi z aktywnych form wsparcia bezrobotnych oferowanych przez Powiatowy Urząd Pracy 2.1 Deficyty edukacyjne i społeczne W celu zbadania potencjalnych deficytów mogących mieć ważny wpływ na decyzje odnoszące się do rynku pracy podejmowane przez bezrobotne kobiety wiejskie z terenu powiatu inowrocławskiego nie korzystające ze wsparcia PUP określiliśmy kilka pól zgody lub niezgody na wybrane przez nas stwierdzenia. 43

Największa grupa ale stosunkowo i tak nieliczna, bo stanowiąca 26% badanej populacji uważa, że posiada deficyty edukacyjne, w postaci zbyt słabego poziomu wykształcenia. Kolejna grupa 10% badanych uważa, że ich wykształcenie jest zbyt dobre w stosunku do oferty i w związku z tym nie podejmuje pracy. Wśród deficytów społecznych na pierwszy plan wysuwa się stosunkowo nielicznie jednak manifestowany potencjalny brak akceptacji środowiska rodzinnego w odniesieniu do możliwości aktywizacji zawodowej. Biorąc pod uwagę deficyty psychologiczne odkryliśmy, że tylko 17% badanych uważa, że nie bierze udziału w szkoleniach, stażach itp. gdyż jest mało przebojowa, aby w późniejszym okresie wykorzystać ich efekty dla własnego rozwoju zawodowego. 11% uważa, że w ty względzie jest zbyt nieśmiała także, aby kontaktować się z PUP poza wyznaczonymi terminami. Wreszcie 10% badanych kobiet jest przekonana, że ich brak aktywności w badanym względzie jest spowodowany deficytem sił witalnych. Tabela 27 Subiektywne postrzeganie własnych deficytów Czy zgadza się Pani z następującymi stwierdzeniami Tak Nie Moje wykształcenie jest zbyt dobre w stosunku do oferty szkoleń i staży zawodowych PUP Moje wykształcenie jest zbyt słabe i utrudnia mi udział w kursach, szkoleniach zawodowych 10% 90% 26% 74% Nie mam energii, siły żeby brać udział w szkoleniach, stażach itp. 10% 90% Jestem za stara na to, by się czegoś nauczyć 8% 92% Jestem zbyt nieśmiała, aby brać udział w szkoleniach, stażach 11% 89% Jestem za mało przebojowa, żeby później wykorzystać efekty szkoleń, staży 17% 83% Moja rodzina jest przeciwna temu, abym brała udział w szkoleniach, stażach 5% 95% (tylko dla kobiet żyjących w związku) Mój mąż/partner nie byłby zadowolony, gdybym brała udział w pracach interwencyjnych lub robotach publicznych 17% 83% Moja rodzina nie pozwoliłaby mi na założenie własnej firmy 17% 83% (wpisano odpowiedzi tylko tych kobiet, które są zamężne lub żyją z partnerami) 44

Jak pokazały to nasze badania respondentki są dość słabo świadome tego, iż ich wykształcenie jest słabe lub nieadekwatne wobec popytu na rynku pracy. Dotyczy to w szczególności kobiet z wykształceniem podstawowym, gimnazjalnym oraz średnim ogólnokształcącym. Tabela 28 Zależność między świadomością słabości własnego wykształcenia a poziomem wykształcenia Wykształcenie %, które twierdzą, że ich wykształcenie jest zbyt słabe wobec wymogów rynku pracy Podstawowe i gimnazjalne 29% Zawodowe 31% Średnie ogólnokształcące 18% Średnie zawodowe 13% Wyższe 17% 2.2 Doświadczenie zawodowe Kolejnym z odkrytych przez nas deficytów jest słabe doświadczenie zawodowe badanych kobiet. Jak już wspomnieliśmy to w pierwszej części naszych badań- 1/3 badanych kobiet nie miała nigdy styczności z formalnym rynkiem pracy. Tylko 60% z nich deklarujących, że kiedykolwiek pracowała pracowała na etacie. 13% pracowało na umowy zlecenia. 3%,miało własną firmę, zaś 3% ma doświadczenia w pracy na emigracji praktycznie w 100% była to praca na czarno. Pozostałe respondentki nie udzieliły żadnej odpowiedzi. Wykres 14 Doświadczenie zawodowe badanych kobiet 45

Wykres 15 Doświadczenie zawodowe badanych kobiet deklarujących, że posiadały pracę legalną (Uwaga- dane dotyczą tylko kobiet deklarujących, że kiedyś pracowały) Aż 25% kobiet deklarujących posiadanie doświadczenia zawodowego w postaci pracy na etat de facto pracowało na nim krótko lub bardzo krótko od kilku dni do kilku miesięcy. Posiadające kiedyś własną firmę obecnie bezrobotne kobiety wiejskie deklarowały, iż firmy te działały bardzo krótko 2/3 prowadziło ją najwyżej 2 lata. Interesującym jest z kolei, że aż 2/3 kobiet pracujących na umowy zlecenia w ten sposób zarabiało na życie nawet 2-3 lata. Praca za granicą zwykle trwała równie długo ok.2-3 lat. 2.3 Doświadczenia w pracy na czarno Uznaliśmy, że ważnym czynnikiem kształtującym niechęć badanych do korzystania z aktywizacyjnej oferty PUP jest ich bogate doświadczenie w pracy na czarno. Nasze przewidywania w tym względzie potwierdziły się. Należy oczywiście rozróżnić deklarowany i rzeczywisty poziom uczestnictwa badanych kobiet w szarej strefie gospodarki wiejskiej. Aby to ustalić zapytaliśmy wpierw, jak wysoki w mniemaniu kobiet jest udział pracy na czarno w ogólnym bilansie pracy w społeczności wiejskiej, w której żyją. Okazało się, że aż 80% badanych kobiet uważa, że praca na czarno jest w tej okolicy normą. Można zatem domniemywać, że jest ona doświadczeniem także tej kobiety, albo też członków jej rodziny. 46

Wykres 16 Czy w Pani okolicy ludzie pracują na czarno Zapytane wprost, czy zdarzało im się osobiście pracować na czarno badane bezrobotne kobiety zgodnie z przewidywaniami w większości nie potwierdziły tego faktu. Jednakże 33% z nich potwierdziło ten fakt. Należy zwrócić uwagę, że tylko 3% z nich odmówiło odpowiedzi na to pytanie, a zatem nie mają one obaw, że ujawnią coś niestosownego. Praca na czarno jest tu normą. Wykres 17 Czy Pani osobiście zdarza się pracować na czarno Najczęściej na czarno zdarza się pracować kobietom będącym najdłużej bezrobotnymi. W grupie bezrobotnych powyżej 24 miesięcy doświadczenia takie ma 44% kobiet, wobec 24%-30% będących bezrobotnymi krócej niż rok. 47

Tabela 29 Doświadczenie osobiste na czarno a okres pozostawania bez pracy Okres pozostawania bez pracy Czy zdarza się Pani pracować 6-12 12-24 ponad 24 na czarno? do 6 mies. mies. mies. mies. tak, często 10,3% 7,1% 17,0% 19,0% tak, kilka razy w roku 20,7% 17,9% 25,5% 25,0% nie zdarzyło się 69,0% 71,4% 55,3% 53,0% odmowa odpowiedzi 0,0% 3,6% 2,1% 3,0% Istnieje bardzo silna korelacja pomiędzy poziomem wykształcenia badanych kobiet, a ich doświadczeniami w pracy na czarno. Im słabsze wykształcenie badanych, tym znacznie częstsze przypadki kontaktów z nieformalnym zatrudnieniem. Czy zdarza się Pani pracować na czarno? Tabela 30 Doświadczenie osobiste na czarno a wykształcenie kobiet gimnazjalne i podstawowe zawodowe Wykształcenie badanych średnie ogólnokształcące średnie zawodowe wyższe tak, często 22,7% 21,7% 3,1% 4,7% 7,1% tak, kilka razy w roku 24,0% 22,6% 28,1% 25,0% 7,1% nie zdarzyło się 53,3% 51,3% 68,8% 65,6% 85,7% odmowa odpowiedzi 0,0% 4,3% 0,0% 4,7% 0,0% Suma końcowa 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Zdecydowanie częściej na czarno zdarza się pracować kobietom w wieku powyżej 25 roku życia, aniżeli tym najmłodszym. Zapewne będąc pod opieką rodziców nie muszą one korzystać z tej formy dorabiania pieniędzy. Tabela 31 Doświadczenie osobiste na czarno a wiek badanych kobiet Czy zdarza się Pani pracować na Wiek czarno? 18-25 26-40 41-60 tak, często 11,1% 14,9% 21,2% tak, kilka razy w roku 21,0% 27,6% 18,8% nie zdarzyło się 65,4% 55,2% 56,5% odmowa odpowiedzi 2,5% 2,2% 3,5% Suma końcowa 100,0% 100,0% 100,0% 48

Istnieje za to bardzo interesująca korelacja pomiędzy przypadkami pracy na czarno, a ilością czasu zwykle poświęcanemu obowiązkom domowym. Częściej w szarej strefie zatrudniają się te kobiety bez zatrudnienia formalnego, które nie mają zbyt wielu czasochłonnych obowiązków domowych. Tabela 32 Doświadczenie osobiste na czarno a czas poświęcany na obowiązki domowe Czy zdarza się Pani pracować na czarno? Czas poświęcany na obowiązki domowe do 2 h 2-4 h 4-6 h ponad 6 h tak, często 24,2% 16,2% 12,3% 15,2% tak, kilka razy w roku 21,2% 25,3% 24,6% 21,0% nie zdarzyło się 48,5% 54,5% 63,2% 61,9% odmowa odpowiedzi 6,1% 4,0% 0,0% 1,9% Suma końcowa 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Zbadaliśmy następnie, czy istnieje, a jeśli tak to w jakiej skali legitymizacja zjawiska pracy na czarno wśród osób bezrobotnych. Okazało się, że poziom akceptacji zjawiska szarej strefy na rynku pracy jest bardzo wysoki. Badane wyrażały swoje powszechne przyzwolenie temu procederowi, dodatkowo przytaczając szereg argumentów uzasadniających istnienie tego stanu rzeczy. Żadne z tych argumentów (!) nie odnosiły się do nadmiernego fiskalizmu państwa, wymuszającego wśród przedsiębiorców lokalnych wytworzenie podatnego gruntu dla powstawania szarej strefy zatrudnienia. Wszystkie za to dotyczyły tego, iż praca na czarno jest usprawiedliwiona jako konkretne, akceptowalna strategia życiowa wobec powszechnej biedy i braku legalnej pracy. Opinie Pozytywne Tabela 33 Opinie o pracy na czarno osób bezrobotnych Daje możliwość zarobienia większych pieniędzy 34% W tak trudnej sytuacji na rynku pracy jest to usprawiedliwione, to z biedy 31% Lepsza taka praca, niż żadna okazja jest, to się pracuje 22% Negatywne Ciężka, słabo płatna, wyzysk 9% Bez ubezpieczenia, bez składek emerytalnych, problem w razie wypadku 9% To oszukiwanie siebie i państwa, można wpaść 2% Nie ma legalnej pracy, jest nielegalna, to jest złe 1% % 49

Wśród krytyków tej formy zatrudnienia wskazywano przede wszystkim na potencjalne niekorzystne skutki jej podejmowania na poziomie indywidualnym - poddanie się niekontrolowanemu wyzyskowi pracodawcy, brak ubezpieczenia i zapewnienia wyższej emerytury. Jednakże i ta krytyka de facto miała częściowo charakter manifestacji swego przyzwolenia dla pracy na czarno - byleby lepiej płacili. 2.4 Uświadomione konsekwencje bycia bezrobotną kobietą wiejską W efekcie zaistnienia omawianych w tej części badania dysfunkcji będących m.in. efektem deficytów różnego typu zbadaliśmy następnie, na ile brak zatrudnienia produkuje określony rodzaj świadomości społecznej. Interesowało nas w szczególności, czy badane bezrobotne kobiety wiejskie zdają sobie sprawę z potencjalnych i realnych skutków własnego bezrobocia dla własnego otoczenia, przede wszystkim - dzieci i rodzeństwa. Na początku jednak ważnym dla nas było, czy fakt nie posiadania zatrudnienia jest dla badanych źródłem frustracji, czy też jest zaadoptowany do ich świadomości jako stan normalny. Ku naszemu zaskoczeniu okazało się, że nie posiadanie pracy dla badanych kobiet aż w 2/3 przypadków nie jest normalne, a co więcej produkuje szereg napięć psychicznych, skutkujących frustracją. Tabela 34 Czy brak pracy zarobkowej w jakikolwiek sposób powoduje u Pani złe samopoczucie 50

Najwyższy poziom frustracji związanej z brakiem pracy występował wśród kobiet posiadających średnie i wyższe wykształcenie, sięgając w tej ostatniej grupie nawet 86% sfrustrowanych. W grupie osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym występuje on za to na zastanawiająco niskim poziomie ledwie 53%. Można to tłumaczyć raczej faktem istnienia w niej ambicji edukacyjnych, na przykład planów studiowania, przez co istnieje tu nadzieja na rychłe wyjście z bezrobocia. Wykres 18 Czy brak pracy zarobkowej w jakikolwiek sposób powoduje u Pani złe samopoczucie Z drugiej strony warto zauważyć, że brak zatrudnienia wywołuje frustrację niezależnie od czasu pozostawania na bezrobociu. 51

Wykres 19 Czy brak pracy zarobkowej w jakikolwiek sposób powoduje u Pani złe samopoczucie Co jeszcze bardziej ciekawe bardziej sfrustrowane brakiem legalnego zatrudnienia są kobiety pracujące na czarno niż te, które takowego doświadczenia nie mają. Wydaje się, że w tej pierwszej grupie istnieje mocno zakorzeniona obawa, iż ich kariera zawodowa nigdy już nie wykroczy poza ramy nieformalne. Dodatkowo zaś frustrację zapewne pogłębia fakt braku jakiegokolwiek zabezpieczenia praw pracowniczych oraz ubezpieczenia. Wykres 20 Frustracja z powodu formalnego braku pracy a fakt pracy na czarno 52

W sytuacji braku frustracji związanej z nie posiadaniem formalnego zatrudnienia pojawiały się następujące wyjaśnienia i usprawiedliwienia: kulturowe, związane z rolą społeczna kobiety w tradycyjnej społeczności wiejskiej - moją rola to opieka nad dzieckiem i zajmowanie się domem - gdzie takie uzasadnienia prezentowało aż 81% badanych deklarujących brak frustracji zdrowotne odpowiednio 7% argumentacji społeczne na bezrobociu mam czas odpocząć od pracy 8% osób Tabela 35 Elementy frustracji związanej z brakiem formalnego zatrudnienia Elementy frustracji związanej z brakiem formalnego zatrudnienia % obawa przed brakiem środków do życia 42,0 obawa, że moja emerytura będzie niska 30,7 nuda 29,3 przygnębienie, zniechęcenie 21,3 obniżona lub niska samoocena, brak samorealizacji 19,7 niemożność zrealizowania ważnych celów życiowych. 14,5 apatia 11,3 obawa przez dawaniem złych wzorów dzieciom / rodzeństwu 6,7 obawa przed pretensjami rodziny 5,7 brak sensu życia, myśli samobójcze 2,3 (Uwaga - dane nie sumują się do 100%, można było wybrać więcej, niż jedną odpowiedź) W ramach analizy podłoża frustracji związanej z brakiem legalnego zatrudnienia zapytaliśmy następnie bezrobotne kobiety wiejskie o to, czy bycie bezrobotną w jakikolwiek sposób rzutuje na ich życie rodzinne. Aż połowa badanych przyznała, ze tak jest. 53

Wykres 21 Czy bycie bezrobotną może źle wpłynąć na życie rodzinne Prezentowane poniżej zestawienie pokazuje, w jaki sposób bycie bezrobotna może źle wpływać na życie rodzinne. Zauważmy, że najwięcej konfliktów i napięć bezrobocie kobiety wiejskiej wywołuje pomiędzy nią, a jej małżonkiem / partnerem, lecz równie wysoki jest wskaźnik produkowania przez to zjawisko napięć między bezrobotnymi kobietami, a ich rodzicami, teściami. Stosunkowo niewiele deklaracji badanych kobiet dotyczyło psucia przez fakt bycia bez pracy relacji z własnymi dziećmi. Zapewne w większości przypadków kobiety te chronią jak mogą własne dzieci przed skutkami tego stanu na przykład wybierając pracę na czarno Tabela 36 Jak bezrobocie kobiety wiejskie może wpływać na relacje wewnątrzrodzinne Jak bezrobocie kobiety wiejskie może wpływać na relacje % wewnątrzrodzinne wypowiedzi badanych relacje z małżonkiem 30% jestem uzależniona od jego wypłaty, mąż się na mnie denerwuje, że siedzę w domu, Częste kłótnie, bo brakuje pieniędzy, Ciągłe pretensje, że on tyra, a ja w domu tylko sobie gotuję, zła atmosfera z powodu pretensji o pieniądze na dzieci 11% brak pieniędzy, żeby im kupić, co chcą, potrzeby duże, a pieniędzy nie ma, bo to nie jest dobry przykład, dzieci są wyśmiewane przez rówieśników że ja nie mogę im kupić tego, co mają inni na relacje z rodzicami, teściami 19% denerwuje mnie i ich, że jestem pełnoletnia, a muszę od nich brać kasę, siedzi w domu i nic nie robi, dołóż się do czynszu tak mówią, mam wyrzuty sumienia, bo oni ciężko pracują, a ja w domu 54

Bezrobocie jest powszechnym doświadczeniem w otoczeniu badanych bezrobotnych kobiet. Jak pokazuje to poniższe zestawienie aż w 16% przypadków bezrobotni są oboje małżonkowie.. 70% badanych kobiet deklaruje, ze w ich najbliższym otoczeniu bezrobotna jest większość sąsiadów, 41% ważnych przyjaciół oraz rodzice (22%). To zdecydowanie może mieć wpływ na postrzeganie własnego bezrobocia jako sytuacji dyskomfortowej, ale i może stanowić bardzo silny hamulec dla podejmowania działań aktywizacyjnych Tabela 37 Bezrobotni w bliskim otoczeniu badanych Bezrobotni w bliskim otoczeniu badanych % mąż 16% wszystkie dzieci / część dzieci / jedno z dzieci 5% / 9% / 5% rodzice / jedno z rodziców 7%/15% bliska rodzina (bracia, siostry, wujostwo, kuzyni) 62% Większość sąsiadów 70% wszyscy bliscy przyjaciele/przyjaciele 3% / 41% 3. Dotychczasowe doświadczenia badanych kobiet związane z korzystaniem z usług PUP w przeszłości W kolejnej części naszego raportu zajęliśmy się problemem dotychczasowych doświadczeń badanych kobiet w zakresie kontaktów z PUP w Inowrocławiu. Interesowało nas tu kilka kwestii: czy bezrobotne kobiety wiejskie akceptują ofertę PUP? czy kontakt z PUP jest problematyczny w sensie dojazdu i kosztów na ile doświadczenia te mogły zniechęcić badane kobiety do korzystania z aktywnych form wsparcia 3.1 Determinanty korzystania z oferty PUP Badane bezrobotne wiejskie deklarowały, że zdecydowanie najważniejszymi czynniki mające wpływ na fakt nie korzystania przez nie z szkoleń, staży, robót publicznych, prac 55

interwencyjnych oraz jednorazowych środków na podjęcie działalności gospodarczej wpływ miały przede wszystkim złe połączenia komunikacyjne, skutkujące długim dojazdem (ok. 60% wskazań uznających to za bardzo ważny lub ważny powód) oraz brak czasu, związany z obowiązkami domowymi. Bardzo niewielka grupa kobiet swój brak kontaktów z PUP tłumaczyła roszczeniowo nie kontaktują się, bo zasiłek im wystarcza. Tabela 38 Najważniejsze czynniki mające wpływ na fakt nie korzystania z aktywnych form wsparcia Czy na brak korzystania przez Panią z oferty PUP w zakresie szkoleń, staży, robót publicznych, prac interwencyjnych oraz jednorazowych środków na podjęcie działalności gospodarczej wpływ miały: Czynnik Bardzo ważny Ważny Nieważny Złe połączenia komunikacyjne lub ich brak 22% 38% 41% Długi dojazd 14% 42% 44% Brak czasu ze względu na obowiązki domowe 22% 29% 49% Brak porozumienia z mężem w tej kwestii* 2% 12% 86% To nie ma sensu i tak dzięki tym działaniom nie dostanę pracy Wystarczy mi zasiłek i inna pomoc finansowa z urzędu pracy lub innych instytucji po co mi szkolenia, staże, dotacje 8% 28% 64% 4% 16% 81% Ta oferta nie jest dla mnie 9% 22% 69%. Zbadaliśmy następnie, czy za brakiem korzystania z aktywnych form wsparcia bezrobotnych nie stoją różnego rodzaju uprzedzenia, mity i stereotypy. Pewne z zakładanych opinii tego typu potwierdziły się, lecz spora ich część nie. Nie potwierdziły się nasze przypuszczenia, że brak czasu oznacza, że kobieta nie ma go na szkolenia, czy staże. Badane kobiety zdecydowanie nie zgadzały się z takim stawianiem sprawy. Nie potwierdziło się również założenie, że kobiety wiejskie nie uczestniczą w aktywnych formach wsparcia, bo obawiają się reakcji mężów. Zupełnie nierealnym jest zjawisko potencjalnej stygmatyzacji kobiet aktywnych. Tylko ¼ kobiet uważa wprost, że praca zarobkowa to domena mężczyzny. 56

Potwierdził się częściowo panujący wśród kobiet dość powszechnie pogląd, że istnieje spora obawa przed założeniem własnej firmy ze względu na słabą samoocenę. Tabela 39 Czy brak korzystania z aktywnych form wsparcia wynika z różnego rodzaju uprzedzeń, mitów i stereotypów Czy zgadza się Pani z następującymi stwierdzeniami? Tak Tak, ale akurat mnie to nie dotyczy Nie Kobieta na wsi nie ma czasu na takie rzeczy, jak szkolenia, staże 12% 6% 81% Prowadzenie własnej firmy to zajęcie dla ludzi obrotnych i sprytnych, a ja tak nie umiem Obawiam się, że mój mąż nie byłby zbyt zadowolony z tego, że nie ma mnie w pobliżu, bo biorę udział w szkoleniu, stażu Obawiam się, że moja rodzina ucierpiałaby na tym, że biorę udział w szkoleniu, stażu (brak opieki, zaniedbany dom) Obawiam się, że ludzie we wsi wyśmiewaliby kobiety biorące udział w szkoleniach, stażach 46% 8% 45% 12% 3% 85% 18% 2% 80% 2% 1% 98% Prace interwencyjne albo roboty publiczne są wstydliwe 18% 7% 75% Zarabianie to sprawa mężczyzny kobieta powinna być w domu 18% 7% 75% Na bezrobociu da się żyć mając pracę na czarno 28% 24% 48% Bycie bezrobotnym przechodzi z rodziców na dzieci 13% 9% 77% 3.2 Dostępność przestrzenna PUP w Inowrocławiu dla bezrobotnych kobiet wiejskich Zbadaliśmy następnie, na ile odległość od PUP stanowi dla bezrobotnych kobiet wiejskich problem. Zdecydowana większość z nich dociera do urzędu autobusem, a zatem jakość połączeń autobusowych będzie dostępność tej instytucji. Spora grupa, bo 1/3 badanych dociera do urzędu własnym samochodem, co z kolei oznacza pewne koszty. 57

Wykres 22 Najczęstszy sposób docierania do PUP Największa grupa kobiet potrzebuje 20-30 minut na dotarcie do PUP, jednak aż 53% kobiet potrzebuje na to od 45 minut wzwyż. To bardzo dużo, zważywszy konieczność odbycia drogi powrotnej. De facto jest wyprawa na cały dzień, jak to określiła jedna z respondentek. Wykres 23 Przeciętny czas dotarcia z domu do PUP Badane kobiety w większości są w stanie ponosić wydatki związane z dojazdami do PUP, jednak dla 33% wydatki te są zbyt poważne do uniesienia. 58