60 Sport dzieci i młodzieży Henryk Duda Poziom rozwoju dyspozycji koordynacyjnych u piłkarzy a ich zachowania podczas gry W pracy opisano wyniki badań mających na celu określenie u młodych piłkarzy-juniorów, uczniów SMS-PN w Krakowie, zależności pomiędzy poziomem wybranych zdolności koordynacyjnych a sprawnością działań ruchowych i taktycznych. Badania prowadzono w laboratorium oraz w naturalnych warunkach gry. Uzyskane wyniki, zdaniem autora, mogą okazać się pomocne w rozwoju dyspozycji, umożliwiających kształtowanie skutecznych zachowań piłkarzy podczas gry/walki na boisku. SŁOWA KLUCZOWE: Piłka nożna zdolności koordynacyjne działania ruchowe działania taktyczne. Osiągnięcie przez piłkarza wysokiego poziomu sportowego w decydującym stopniu uzależnione jest od rozwoju zdolności motorycznych: kondycyjnych szybkości, siły, wytrzymałości oraz Z Zakładu Teorii i Metodyki Piłki Nożnej AWF w Krakowie. koordynacyjnych. Zdolności kondycyjne zdeterminowane są procesami metabolicznymi i motywacyjnymi, natomiast koordynacyjne (informacyjne) sterująco-regulacyjnymi i poznawczymi. Od zdolności koordynacyjnych zależy m.in., w jakim tempie zawodnicy opanowują Sport Wyczynowy 2003, nr 3-4/459-460
Poziom rozwoju dyspozycji koordynacyjnych u piłkarzy a ich zachowania... 61 technikę indywidualną, jak się adaptują do warunków gry. Zawodnicy o dobrej koordynacji lepiej reagują na zmienne warunki wykonywania swych czynności (10). W przypadku zbudowania na podstawie analizy treści gry/walki w piłkę nożną modelu wymogów koordynacyjnych, okazałoby się, że dominują w nim: zdolność szybkiego reagowania, orientacji przestrzennej, różnicowania oraz dostosowania ruchowego (8). Według Zimmermana (12) największy wpływ na skuteczne działanie piłkarza mają dwie pierwsze, spośród wymienionych zdolności. Z przeglądu literatury wynika natomiast, że dla piłkarza ważne są, w różnym stopniu, następujące zdolności: różnicowania, przystosowania, szybkiej reakcji, przewidywania (2); orientacji, dostosowania, różnicowania, szybkiej reakcji (12); różnicowania, orientacji przestrzennej, szybkiej reakcji, łączenia (6); przestawiania, różnicowania, orientacji przestrzennej, szybkiej reakcji, łączenia (5); rytmizacji i wysokiej częstotliwości, przestawiania, różnicowania, orientacji i łączenia (9). Gra w piłkę nożną wymaga od każdego gracza maksymalnej szybkości reagowania na zmieniające się warunki gry. Nawet niewielka zwłoka w podjęciu działania, bez względu na pozycję zawodnika i zadania z nią związane, może wpłynąć na obniżenie efektywności gry. Szybka reakcja motoryczna pozwala na szybkie zainicjowanie i wykonanie na określony sygnał celowego, krótkotrwałego działania ruchowego. Reakcja powinna nastąpić w najstosowniejszym momencie, a szybkość działania winna być adekwatna do zadania. O jej poziomie świadczy czas, jaki upływa od momentu zadziałania sygnału do zakończenia ściśle określonego ruchu. Jest on sumą utajonego czasu reakcji (składnik sensomotoryczny) oraz szybkości akcji zaangażowanych mięśni (składnik motoryczny) (8). Zdaniem Raczka i współprac. (8) w działaniach gracza na boisku spotykamy różne formy szybkiej reakcji, warunkujące skuteczność działań motorycznych. Reagowanie na pojedyncze sygnały dokładnym przebiegiem ruchu nazywa się reakcją prostą (np. start napastnika do prostopadłego podania). Odpowiedzią na pojedynczy sygnał może być także reakcja z wyboru, w wyniku szybkiego rozpoznania sygnału, jego oceny oraz wyboru jednego z wielu możliwych rozwiązań (np. obrońca może przerwać akcję przeciwnika odbierając mu piłkę grą ciałem lub wykonując wślizg). Kiedy działanie wykonywane jest w złożonej sytuacji, wymagającej szybkiego reagowania na większą liczbę bodźców, mamy do czynienia z reakcją różnicową lub kompleksową reakcją motoryczną. Dla napastnika posiadającego piłkę sygnałem może być odległość od bramki, dla rozgrywającego pozycja oraz zachowanie partnerów i przeciwników. Z tej charakterystyki przejawów zdolności szybkiej reakcji motorycznej w działaniach piłkarza wynika, że posiada ona szczególne znaczenie, decyduje w znacznej mierze o ich skutecz-
62 Henryk Duda ności. Bodźce docierają do zawodnika nie tylko od graczy, którzy znajdują się w pobliżu niego, ale i z dalszej części boiska. Chcąc być aktywnym w grze, powinien na nie w odpowiedni sposób reagować. To zaś wymaga dobrze rozwiniętej orientacji czasowo-przestrzennej. Jest ona szczególnie przydatna, gdy podczas gry dochodzi do częstych zmian pozycji na określonym polu z uwzględnieniem wielu punktów orientacyjnych (przeciwnik, partner, piłka) w stale zmieniających się sytuacjach. O poziomie rozwoju tej zdolności sądzić można na podstawie dokładności oceny przestrzennych warunków ruchu i ich zmian oraz szybkości i sprawności działania w nowej sytuacji. Do kryteriów oceny tej zdolności należy także szybkość oraz celowość i aktualność czasowa (8). W trakcie gry piłkarz często postrzega jednocześnie ważne i drugorzędne momenty gry: pierwsze za pomocą widzenia centralnego, drugie dzięki widzeniu obwodowemu; np. w trakcie przyjęcia piłki nie tylko widzi, kiedy się ona zbliża, ale także obserwuje zachowanie partnerów i przeciwników. Zachowanie piłkarza w zmiennych sytuacjach gry musi ponadto uwzględniać czynności współpartnera, przeciwnika, lot piłki, stan nawierzchni boiska oraz warunki atmosferyczne. Z liczby istniejących możliwości musi on, w najkrótszym czasie, wybrać rozwiązanie optymalne. Większość czynności ruchowych odbywa się w ograniczonym czasie i na ograniczonej przestrzeni. Nie bez znaczenia jest też dominanta taktyczna poszczególnych czynności. Zdolności koordynacyjne graczy znajdują wyraz w różnorodnych strukturach ruchowych (bieg, skoki, pady, obroty, itd.), różnej intensywności ich wykonania (mogą być wykonywane z piłką i bez niej). Ruchy pojedynczych części ciała są zwykle łączone w różnego typu łańcuchy ruchowe. Z punktu widzenia psychologii chodzi głównie o szybkie postrzeganie sytuacji, jej prawidłową ocenę, precyzyjne przeprowadzenie czynności ruchowej, z właściwym zaangażowaniem emocjonalnym i wolicjonalnym, przy uwzględnieniu istniejących warunków i po dokonaniu korekcji pierwotnego planu. Znamienna rola przypadać powinna orientacji przestrzennej i szybkości wykonywania działań (8) Zdaniem autora dyspozycje te mogą w sposób zróżnicowany determinować działania ruchowe graczy techniczne i taktyczne. Cele badań Celem badań było: 1. Rozpoznanie orientacji przestrzennej oraz szybkości reakcji młodych piłkarzy. 2. Określenie wpływu poziomu orientacji przestrzennej i szybkiej reakcji na skuteczność zachowań w warunkach gry/walki sportowej. 3. Opracowanie metod kontroli dyspozycji koordynacyjnych oraz ilościowej oceny realizacji zadań gry. Materiał i metody badań Badaniami objęto grupę 30 piłkarzyjuniorów, uczniów SMS-PN w Krakowie, w wieku 16 lat.
Poziom rozwoju dyspozycji koordynacyjnych u piłkarzy a ich zachowania... 63 Czas reakcji prostej na bodziec wzrokowy mierzono za pomocą elektronicznego miernika czasu reakcji prostej M-301. Badany wykonywał 5 prób rękami (lewą i prawą). Z uzyskanych wyników skreślano najlepszy i najgorszy, a z pozostałych obliczano średnie arytmetyczne, oddzielnie dla lewej i prawej ręki. Orientację przestrzenną badano aparatem krzyżowym AKN-102. Zastosowano serię free, rejestrując czas wykonania zadania, składającego się z 49 impulsów (11). Parametry orientacji przestrzennej oceniano w skali punktowej, określając otrzymane wartości według Skali T. Ponadto oceniano elementy techniki użytkowej oraz działania taktyczne w warunkach gry/walki sportowej, korzystając z arkuszy obserwacji działań ruchowych (gra ciałem, odbieranie piłki, prowadzenie piłki, drybling, zwody, podania piłki, przyjęcia piłki, umiejętność zdobycia bramki skuteczność w działaniu) oraz działań taktycznych (ustawianię się do odbioru piłki, krycie, wychodzenie na pozycję, komunikacja w zespole, postawa w grze aktywny, pasywny, przewidywanie, czytanie, wyczucie gry, trafność decyzji, umiejętność zdobycia bramki spokój, opanowanie, racjonalna postawa) w 5 grach symulacyjnych 4:4 oraz w 5 grach taktycznych 4:4 (2x15 min). Poinstruowani trenerzy, pełniący funkcję sędziówekspertów (6), oceniali technikę specjalną i sprawność taktyczną w działaniach defensywnych oraz ofensywnych w skali 10-punktowej. Końcową ocenę stanowiła średnia arytmetyczna ocen cząstkowych. Wyliczano średnie arytmetyczne, odchylenia standardowe, współczynniki korelacji Pearsona (1). Omówienie wyników Średnia wyników dla skuteczności działań ruchowych w grach symulacyjnych wyniosła 59,0 pkt (wynik najwyższy 65,8 pkt, najniższy 52,5 pkt, współczynnik zmienności 6,50), dla czasu reakcji prostej 49,21 pkt. (62,5-41,0 pkt, współczynnik zmienności 14,96), dla orientacji przestrzennej 46,87 pkt. (59,2-39,1 pkt, współczynnik zmienności 11,75) (tab. 1). Między oceną działań technicznych a czasem reakcji uzyskano zależność istotną Tabela 1 Wyniki badań skuteczności działań ruchowych oraz czasu reakcji i orientacji przestrzennej młodych piłkarzy nożnych Wskaźnik Ocena gry symulacyjnej (pkt) Czas reakcji prostej Orientacja przestrzenna Maks.-min. 65,8-52,5 62,5-41,0 59,2-39,1 x±s 59,0±4,12 49,21±7,37 46,87±11,75 Współczynnik zmienności 6,50 14,96 11,75 Korelacja z oceną gry symulacyjnej 0,602** 0,266
64 Henryk Duda Tabela 2 Wyniki badań skuteczności działań taktycznych oraz czasu reakcji i orientacji przestrzennej młodych piłkarzy nożnych Ocena Wskaźnik skuteczności Czas reakcji gry taktycznej Orientacja przestrzenna Maks.-min. 69,00-55,70 63,2-41,30 60,1-41,10 x±s 61,59±3,25 51,28± 5,83 51,43±6,18 Współczynnik zmienności 5,27 11,36 12,09 Korelacja z oceną gry taktycznej 0,456* 0,539** statystycznie r = 0,602 (korelacja wysoka, na poziomie = 0,01). W przypadku skuteczności działań ruchowych oraz parametrów orientacji przestrzennej takiej zależności nie stwierdzono (r = 0,266). Średnia wyników dla skuteczności działań taktycznych w grach osiągnęła 61,59 pkt (69,0-55,7 pkt, współczynnik zmienności 5,27), dla czasu reakcji prostej 51,28 pkt (63,2-41,3 pkt, współczynnik zmienności 11,36), dla orientacji przestrzennej 51,43 pkt (wynik najwyższy 60,1 pkt., najniższy 41,1 pkt, współczynnik zmienności 12,09) (tab. 2). Korelacja skuteczności działań taktycznych oraz zdolności reakcji szybkiej była istotna statystycznie, r = 0,456 (korelacja umiarkowana, na poziomie = 0,05). W przypadku skuteczności działań taktycznych oraz parametrów orientacji przestrzennej, stwierdzono korelację wysoką, r = 0,539 (na poziomie = 0,01). Obserwacje te wskazują, że do skutecznego wykonania zadań o charakterze ruchowym bardziej predysponowani byli zawodnicy odznaczający się dyspozycjami szybkościowymi niż wyróżniający się rozwojem orientacji przestrzennej. Inną zależność zauważono w grach taktycznych, gdzie wyższą skutecznością wykonania zadań odznaczali się zawodnicy o lepszej orientacji przestrzennej. Wyniki te potwierdzają ogólne spostrzeżenia na temat skuteczności gry piłkarzy, wskazując, że gracze o wysokim zaawansowaniu technicznym mogą być skuteczni w działaniach indywidualnych, natomiast w działaniach zespołowych ze względu na niższy poziom koordynacji ruchowo-wzrokowej mogą mieć trudności przy współpracy z partnerami. Inaczej mogą zachowywać się zawodnicy o wysokich dyspozycjach w zakresie orientacji przestrzennej, którzy mają predyspozycje do skutecznych działań taktycznych. Wydaje się więc, że skuteczność zachowań w warunkach gry/walki sportowej może mieć podłoże w odmiennej strukturze dyspozycji związanych z koordynacją wzrokowo-ruchową oraz szybkością reakcji.
Poziom rozwoju dyspozycji koordynacyjnych u piłkarzy a ich zachowania... 65 Piśmiennictwo 1. Arska-Kotlińska M., Bartz J.: Wybrane zagadnienia statystyki dla studiujących wychowanie fizyczne. Poznań 1989. AWF. 2. Brill M. S.: Otbor w sportiwnych igrach. Moskwa 1980. Fizkultura i Sport. 3. Barth B.: Strategie und Taktik im Weltkampfsport. Leistungssport 1994, nr 3, s.4-12. 4. Czajkowski Z.: Od zwinności do zdolności zbornościowych. Sport Wyczynowy 1993, nr 3-4, s. 18-33. 5. Liach W.: Wzaimootnoszenija koordinacjonnych sposobnostiej i dwigatielnych nawykow: tieoreticzeskij aspiekt. Tieorija i Praktika Fiziczeskoj Kultury 1991, nr 3, s. 31-35. 6. Meiner H. W. W.: Charakteristik und Bildung der Koordinativer Fähigkeiten im Fussballsport. Theorie und Praxis der Körperkultur 1983, nr 7, s. 33-37. 7. Panfil R.: Edukacja uzdolnionego gracza i zarządzanie zespołem sportowym. Wrocław 2000, AWF, s. 91-98. 8. Raczek J., Mynarski W., Liach W.: Kształtowanie i diagnozowanie koordynacyjnych zdolności motorycznych. Katowice 2002. AWF. 9. Stuła A.: Znaczenie zdolności koordynacyjnych w grze w piłkę nożną. Piłka nożna teoria i praktyka. Biała Podlaska 1997. IWFiS, s. 131-142 10. Stuła A. (red.): Współczesna piłka nożna teoria i praktyka. Gorzów Wielkopolski, AWF, s. 37-45 11. Szopa J., Mleczko E., Żak S.: Podstawy antropomotoryki. Warszawa- -Kraków1996. PWN. 12. Zimmermann K.: Zur Weiterentwicklung der Theorie der koordinativen Fähigkeiten. Wissenschaftliche Zeitschrift der DHfK 1982, nr 3, s. 33-44.