Kraina jezior, lasów i pól, łagodnych

Krin jezior, lsów i pól, łgodnych krjobrzów z niewysokimi wzgórzmi, pomiędzy którymi skryły się ciche wsie to wymrzony region dl rowerzystów. Pośród urozmiconych pejzży wiją się liczne wąskie drogi obsdzone strymi drzewmi. Jzd ocienionymi, zielonymi tunelmi jest brdzo przyjemn, zwłszcz że nieczęsto spotyk się n nich długie i strome podjzdy. Poz sezonem turystycznym są też rzdko uczęszczne, lecz gdy w okolice zwitją tłumy turystów, n wielu z nich robi się tłoczno. Amtorzy jednośldów mją do dyspozycji setki kilometrów szlków rowerowych, które są wytyczone nie tylko w okolicch populrnych miejscowości wypoczynkowych, le tkże w rzdziej odwiedznych przez turystów zkątkch Wrmii i Mzur. Wszędzie jednk znjdziemy coś dl siebie zrówno trkcje przyrodnicze, jk i zbytki. A strych budowli tu nie brkuje! N szlkch, obok znnych w cłym krju konstrukcji, znjdują się tkże dziesiątki skromniejszych obiektów, których urok świdczy o bogtej przeszłości regionu. Zwiedznie średniowiecznych zmków, stwinych w różnych epokch świątyń wielu wyznń, interesujących ekspozycji muzelnych, odnjdywnie strych rezydencji możnych rodów pruskiej szlchty lub odkrywnie tjemniczych fortyfikcji z okresu I i II wojny świtowej jest uzupełnieniem wycieczek rowerowych. Przyrod Wrmii i Mzur to z kolei wspniły świt jezior, rozległych borów i lsów, tjemniczych bgien i torfowisk, stnowiący środowisko życi wielu ciekwych gtunków zwierząt i rzdkich roślin. Podczs podróży spotkmy licznie gnieżdżące się n Wrmii bociny biłe. Gdy dopisze nm szczęście, mmy sznsę zobczyć mjesttyczną sylwetkę orł bielik, pośród bgien i puszcz usłyszeć chrkterystyczny klngor żurwi... N polch i w lsch npotkć możemy pozostwione przez lądolód głzy i kmienie nrzutowe orz wiele innych śldów dziłlności lodowc, z jeziormi n czele. Większość szlków rowerowych nie nleży do trudnych. Nie trzeb więc posidć żdnych szczególnych umiejętności, by je pokonć. Nwet tych, które wiodą głównie drogmi gruntowymi, bowiem są njczęściej przyjzne dl zwykłych rowerów. Nie brkuje pondto trs biegnących drogmi sfltowymi. Do wyboru mmy krótkie szlki spcerowe nieprzekrczjące 20 km długości, le też trsy dobre n cłodniowe wędrówki (do 60 km). Jeśli zmierzmy wyruszyć n kilkudniową wyprwę, znjdziemy tu tkże szlki długodystnsowe. W przewodniku zznczono wyselekcjonowne z kżdej części regionu, njciekwsze i njbrdziej chrkterystyczne szlki. Wybór odpowiedniej dl ns wycieczki ułtwi jej krótk chrkterystyk, opis znjdujących się n niej trkcji orz grficzne wskznie stopni trudności trsy ( ). Zmieszczone mpki będą Wstęp Wrmi i Mzury rowerem N loklnych drogch, 1

Snkturium w Świętym Gju, Jezioro Druzno, 36 pomocne podczs jzdy, jednk wrto posidć przy sobie dokłdne mpy okolic, przez które prowdzi dny szlk. Gdy ztem wybierzemy już trsę wycieczki, sprwdzimy rower orz spkujemy niezbędne rzeczy możemy śmiło ruszć w drogę! Szlk międzynrodowy r1 Przebieg: Bągrt Święty Gj Stre Dolno Nowe Dolno Dzierzgonk Wiśniewo Krzewsk Tropy Elbląskie Rczki Elbląskie Elbląg Krsny Ls Łęcze Kdyny Tolkmicko Pogrodzie Nrus Frombork Stępień Brniewo Młoteczno Gronowo; 85 km dcinek międzynrodowego szlku rowerowego R1 w Polsce przebiegjącego od grnicy z Niemcmi w Kostrzynie nd drą do grnicy z Rosją w Gronowie (675 km). Początkowo prowdzi równinnymi terenmi Żułw Wiślnych, nstępnie poprzez wzgórz Wysoczyzny Elbląskiej i Równinę Wrmińską. Wzdłuż trsy zobczyć możn liczne zbytki, jk choćby gotyckie kościoły w Elblągu czy Fromborku. Npotkmy tkże trkcje przyrodnicze, do których zlicz się jezioro Druzno, rezerwt ptków czy lsy bukowe w Prku Krjobrzowym Wysoczyzny Elbląskiej. Szlk wiedzie wyłącznie drogmi sfltowymi, przewżnie o młym lub brdzo młym ntężeniu ruchu (n niektórych odcinkch średnim, w Elblągu dużym). Poziom trudności: łtwy. Święty Gj jk głosi Żywot św. Wojciech w okolicch dzisiejszej wsi znjdowło się we wczesnym średniowieczu miejsce kultu pruskich bogów. N teren świętego gju mił wejść św. Wojciech, odprwijąc tm mszę. Kilk dni wcześniej zgromdzenie Prusów nkzło misjonrzom opuścić ziemie pruskie, gdy tego nie zrobili, ztkowno ich niespodziewnie podczs odpoczynku. Św. Wojciech poniósł męczeńską śmierć uderzony toporem. W miejscowym kościele 1 od 1989 roku przechowywne są przywiezione z Gniezn relikwie św. Wojciech. Sm kościół to budowl gotyck z około 1399 roku, odbudown po pożrze w XIX wieku. Jezioro Druzno między Nowym Dolnem Rczkmi Elbląskimi szlk przebieg w pobliżu podmokłych brzegów dużego jezior Druzno. Rozległy kwen, który przecin drog wodn Knłu Elbląskiego, to siedlisko różnych gtunków ptków. Podmokłe brzegi porstją ogromne szuwrowisk i niewielkie, trudno dostępne bgienne lsy. Jezioro jest płytkie i stnowi doskonłe miejsce do żerowni wielu ptków wodno-błotnych, zwłszcz brodzących. Utworzony wielki rezerwt przyrody obejmuje cłe Druzno wrz z szerokim psem wzdłuż brzegów rzem pond 3000 h. Wzdłuż włu obiegjącego jezioro (lustro wody znjduje się wyżej niż sąsidujące obszry!) poprowdzono niebieski szlk turystyczny, krzyżujący się w kilku miejscch z trsą rowerową R1. Rczki Elbląskie w młej wsi obok północnego krńc jezior Druzno i w sąsiedztwie drogi, którą prowdzi szlk, znjduje się njniżej położony punkt w Polsce, leżący 1,8 m p.p.m. Elbląg portowe misto nd rzeką o tej smej nzwie niegdyś konkurowło z Gdńskiem. sd złożon w ltch 30. XIII wieku, zyskł już w 1246 roku prw miejskie. Rozległ miejscowość zostł jednk zmiecion z powierzchni ziemi w wyniku dziłń wojennych w 1945 roku. Przez wiele lt po zkończeniu wojny znjdowły się tu tylko puste plce, n których stły pojedyncze odbudowne zbytki. Dopiero w ltch 80. ubiegłego wieku rozpoczęto odtwrznie strego mist. Jednk proces nie poleg n próbch wiernej rekonstrukcji w efekcie powstły nowe kmieniczki, stylizowne n dwną zbudowę. Rezultt jest brdzo ciekwy, uliczki kuszą miłą tmosferą, sklepmi i licznymi resturcjmi orz kwirenkmi. Spcerując przez strówkę, wrto zwiedzić główne gotyckie zbytki Elbląg. Elbląsk ktedr św. Mikołj 2 szczyci się jedną z njwyższych wież kościelnych w Polsce (97 m wysokości). Gotyck trójnwow hl wzniesion zostł z cegły, jej wnętrze kryje wyposżenie z wielom cennymi średniowiecznymi dziełmi sztuki, w większości przeniesionymi z innych kościołów regionu. Prócz ktedry w Elblągu jest jeszcze kilk innych zbytkowych kościołów, tkże pozostłości murów miejskich z Brmą Trgową z XIV wieku 3. N wieżę brmną możn wejść, by spojrzeć z góry n strówkę (ul. Stry Rynek). Kdyny miejscowość pięknie położon u podnóży wzgórz Wysoczyzny Elbląskiej nd Zlewem Wiślnym. Wieś znn jest z oryginlnej, ujednoliconej stylowo zbudowy orz dwnego płcu cesrz niemieckiego Wilhelm II 4. Posidłość i dobr kdyńskie rodzin cesrsk objęł w 1898 roku, w nstępnych ltch rozbudowno nie tylko płc, le i przebudowną, zgospodrowną wrz z otoczeniem wieś. Dziś część rezydencji dwną fbrykę mjoliki (rodzj fjnsu) orz oficyny płcowe zjmuje hotel. W miejscowości zobczymy też ogromny Dąb Bżyńskiego 5. Co njmniej 700-letnie drzewo nzwno n cześć Jn Bżyńskiego, włściciel Kdyn w XV wieku i przywódcy Związku Pruskiego opozycyjnego wobec Krzyżków. Frombork nd misteczkiem złożonym n brzegu Zlewu Wiślnego wznosi się Wzgórze Ktedrlne. Jego spłszczony wierzchołek otczją potężne mury obronne z licznymi bsztmi. Wejście z mury prowdzi przez drewniny most zwieszony nd suchą fosą orz fundmentmi dwnego brbknu, prosto przez wielką brmę z dwóch cylindrycznych, połączonych bszt. Wewnątrz murów wznosi się wspnił, wielk ktedr gotyck 6. Trójnwow budowl hlow (czyli z nwmi równej wysokości) powstł w ltch 1329 88 i kryje w swych wnętrzch liczne cenne dzieł sztuki skrlnej, zrówno kilk średniowiecznych, jk i wiele późniejszych, z XVII i XVIII wieku. bok ktedry stoi dwny brokowy płc biskupów Szlkiem Mennonitów Równinne okolice n zchód od jezior Druzno, przez które prowdzi trs szlku, to Żułwy Wiślne. Tk nzyw się deltę, którą Wisł tworzy, uchodząc do Błtyku. Mokrdł w delcie zostły osuszone i zgospodrowne przez uchodźców religijnych z Holndii. Prześldowni w ojczyźnie zmusiły odłm protestnckich nbptystów, zwolenników reformtor religijnego Mennon Simmons, do szukni nowych, tolerncyjnych sąsidów. Tkich znleźli w XVI-wiecznej Polsce. Przyniesion z Holndii wiedz n temt meliorcji i zbezpieczeni przed zlewniem obszrów położonych n depresji pozwolił mennonitom zgospodrowć deltę Wisły. Do dziś pozostły n tym obszrze liczne pmiątki po tej ciekwej społeczności piękne, podcieniowe domy z tzw. muru pruskiego, cmentrze czy urządzeni hydrotechniczne, n które możn ntrfić, wędrując przez Żułwy Szlkiem Mennonitów. Ktedr św. Mikołj w Elblągu, fot. D. Zród 2 3

Wzgórze Ktedrlne we Fromborku, Muzeum Mikołj Kopernik we Fromborku, wrmińskich, dziś mieszczący Muzeum Mikołj Kopernik 7 (ul. Ktedrln 8, tel.: 55 2440071, e-mil: frombork@frombork.rt.pl, www.frombork.rt. pl). Słwny stronom spędził we Fromborku wiele lt jko knonik. W Wieży Kopernik możn zobczyć wnętrze, będące próbą rekonstrukcji jego gbinetu. Z stronomią i odkrycimi Kopernik związne są też trkcje w innych obiektch Wzgórz Ktedrlnego. W oktogonie mieści się od 1973 roku plnetrium (oddził Muzeum Mikołj Kopernik we Fromborku, tel.: 55 2440083), w stojącej n nim Wieży Rdziejowskiego whdło Fucolt obrzujące obrotowy ruch Ziemi. Wież to tkże wspniły punkt widokowy. Pnorm obejmuje cłe Wzgórze Ktedrlne, Frombork i jego okolice. Smo misteczko u stóp Wzgórz Ktedrlnego jest nie mniej interesujące. Część kmieniczek n niewielkim rynku odbudowno po zniszczenich wojennych z 1945 roku, podobnie jk dwny kościół frny św. Mikołj z XIV wieku 8. Nieco dlej, przy niewielkiej przecznicy odchodzącej od szosy w kierunku Brniew, stoją zbudowni dwnego szpitl Świętego Duch 9 z kplicą św. Anny, złożone w średniowieczu, w obecnej formie pochodzące głównie z XVIII wieku. Mieści się tu Muzeum Historii Medycyny. Prócz ekspontów ilustrujących dwne metody leczeni wrto zobczyć tkże ciekwą glerię rzeźby i mlrstw orz zobczyć piękne XV-wieczne polichromie ścienne w kplicy szpitlnej, przedstwijące Sąd stteczny (Muzeum Historii Medycyny, oddził Muzeum Mikołj Kopernik we Fromborku, ul. Str 3). Brniewo misto złożone w XIII wieku przez biskupów wrmińskich nd Psłęką, zniszczone nieml doszczętnie pod koniec II wojny świtowej. Znjduje się tu kilk trkcyjnych zbytków. Rozmirmi wyróżni się bzylik św. Ktrzyny 10, mjesttyczn gotyck świątyni wzniesion w ltch 1343 1442 i odbudown w ltch 80. XX wieku. Strsz jest XIII-wieczn wież brmn 11 jedyn pozostłość zmku biskupiego i obwrowń miejskich. W czsch nowożytnych znjdowł się w Brniewie słynn szkoł 12, złożon przez jezuitów. Zkonników sprowdził w 1563 roku biskup wrmiński i znny dziłcz kontrreformcji Stnisłw Hozjusz. gmch szkoły, zwny Collegium Hosinum, wzniesiono w XVIII wieku, później częściowo przebudowno. Z 1719 roku pochodzi budynek Hospicjum Konwertytów 13, zwny również płcem Potockiego od nzwisk fundtor, biskup wrmińskiego Teodor Andrzej Potockiego. N obrzeżch mist (przy wyjeździe w kierunku Nowej Psłęki) wznosi się brokowy kościół Świętego Krzyż 14, zbudowny w pierwszej połowie XVIII wieku. Z tego okresu pochodzi też wyposżenie świątyni, któr zstąpił strszy kościółek z końc XVII wieku, gdzie czczono cudowny obrz Trójcy Świętej, przeniesiony w późniejszym czsie do nowej świątyni. Trnsgrniczny Szlk Rowerowy R64 Przebieg: rzek Nogt Btorowo Nowe Btorowo Nowkowo Rubno (dzielnic Elbląg) Elbląg Próchnik (dzielnic Elbląg) Łęcze Suchcz Pęklewo Kdyny Lipnik Tolkmicko Chojnowo Krzyżewo Frombork Różniec Now Psłęk Ułowo Brniewo; 95 km Szlk zwny Ndzlewową Trsą Rowerową prowdzi tuż obok brzegu Zlewu Wiślnego. Trs m n celu okrążenie Zlewu, chociż brkuje oznkowni po rosyjskiej stronie grnicy. W Polsce szlk przebieg przez województwo pomorskie Mierzeją Wiślną, nstępnie po płskich terench Żułw, gdzie przekrcz grnicę województw wrmińsko-mzurskiego. dcinek jest wyjątkowo trkcyjny njpierw prowdzi przez Żułwy, później wiedzie turystów ku wzgórzom i lsom Wysoczyzny Elbląskiej. sttni część trsy przecin Równinę Wrmińską, zmierzjąc ku grnicy z rosyjskim obwodem kliningrdzkim. Szlk prowdzi głównie bocznymi drogmi sfltowymi, le tkże drogmi szutrowymi, gruntowymi, nwet ścieżkmi. Poziom trudności: średni, odcinek między miejscowością Łęcze Fromborkiem brdzo trudny. Nowkowo miejscowość nd rzeką Elbląg leży n terenie zwnym Wyspą Nowkowską. toczon wodmi Zlewu Wiślnego, rzek Nogt i Elbląg orz knłów Cieplicówk i Jgiellońskiego, jest w znczniej części depresją, tj. leży poniżej poziomu morz i opływjących wód. Wyspę zbezpieczją wły, wszystkie zbudowni tego zludnionego od XVII wieku terenu wzniesiono n specjlnych sztucznych pgórkch, zwnych terpmi. Elbląg zob. s. 3 Próchnik w złożonej w średniowieczu miejscowości zchowły się chrkterystyczne dl regionu domy podcieniowe 15. Konstrukcje tego typu mją piętro wysunięte przed front domu, wsprte n drewninych słupch pond szerokim podcieniem. Njczęściej piętro miło konstrukcję szkieletową ( w krtkę ). W Próchniku zchowły się dw tkie drewnine obiekty z końc XVIII i początku XIX wieku orz jeden murowny, z początku ubiegłego wieku. We wsi znjduje się tkże gotycki kościół św. Antoniego 16. becnie Próchnik mieści się w grnicch Elbląg. Łęcze wieś złożon w XIII wieku, mlowniczo położon n krwędzi Wysoczyzny Elbląskiej. Z okolicznych pól rozciągją się rozległe widoki n Zlew Wiślny. W miejscowości możn zobczyć domy podcieniowe 17 z XVIII wieku, tkże kościół brokowy 18 z tego smego stuleci. Przez lsy n północ od miejscowości szlk wiedzie przez głęboko wcięte jry i doliny potoków. Kdyny zob. s. 3 Tolkmicko misteczko i port zjmujące wąski skrwek płskiego terenu Wybrzeż Stropruskiego między krwędzią Wysoczyzny Elbląskiej 36 Rowerzyst n szlku, fot. istockphoto.com Łęcze dom podcieniowy, rys. RS 4 5

Prk Krjobrzowy Wysoczyzny Elbląskiej Njciekwsze krjobrzowo frgmenty Wysoczyzny Elbląskiej od 1985 roku znjdują się pod ochroną dzięki liczącemu około 13 tysięcy h prkowi krjobrzowemu. bszr Wysoczyzny wzniesiony jest wyrźnie pond otczjące ją tereny Żułw Wiślnych i Równiny Wrmińskiej. d południ i wschodu teren obniż się łgodnie. Z kolei od zchodu i północy, zwłszcz pond brzegiem Zlewu Wiślnego, tworzy mlowniczą krwędź, rozciętą licznymi głębokimi jrmi i dolinmi potoków, sięgjącymi nwet 60 m głębokości. W okolicch Suchcz, Kdyn czy w elbląskiej Bżntrni rzeźb terenu jest tk dynmiczn, z dużymi różnicmi wzniesień i stromymi stokmi, że przypomin góry. Brdziej monotonne są tereny w środkowej części Wysoczyzny, jedynie lekko sflowne, choć to włśnie tu, w pobliżu Milejew, znjduje się njwyższe wzniesienie Gór Srebrn, osiągjąc 198 m n.p.m. Sporą część prku, w tym włśnie tereny o njciekwszej rzeźbie terenu, porstją lsy. Są to głównie buczyny, le też liczne dęby (np. w Kdynch). Stre drzewostny bukowo-dębowe możemy zobczyć w rezerwcie Kdyński Ls, cenne przyrodniczo frgmenty buczyny pomorskiej chronione są w rezerwcie Buki Wysoczyzny Elbląskiej. Pierwszy z rezerwtów łtwo odwiedzić, zostwijąc rower w Kdynch (rezerwt rozciąg się bezpośrednio obok miejscowości), w sąsiedztwie drugiego przechodzą leśne szlki rowerowe z Kdyn do Pgórków. Mlownicze krjobrzy regionu, Święty Kmień Między Tolkmickiem Fromborkiem, w miejscu, gdzie wysok i zlesion krwędź Wysoczyzny Elbląskiej dochodzi do smego brzegu Zlewu Wiślnego, z jego wód wynurz się ogromny głz nrzutowy. Wysoki n pond 2 m choć zwykle pond wodę wystje n 1 m m pond 13 m obwodu. Zzwyczj znjduje się około 30 m od brzegu, jednk czsem, gdy poziom wody w Zlewie jest niższy, możn do niego dojść, nie zmoczywszy nóg. Siedząc n głzie, odnjdziemy młe zgłębienie. Podobno służyło ono kpłnom pogńskich Prusów do skłdni ofir, które njprwdopodobniej miły zpewnić obfitość połowów ryb w wodch Zlewu. Dltego też głz, służący niegdyś jko ołtrz ofirny, nzywny jest Świętym Kmieniem. Aby dotrzeć do głzu, trzeb podążć z Tolkmick szlkiem do rozwidleni tuż z leśniczówką Nowy Wiek. Tm szlk rowerowy odbij do góry w prwo, w kierunku głzu możn udć się prosto czerwonym pieszym Szlkiem Kopernikowskim. Kilkset metrów dlej nleży opuścić ów szlk, skręcjąc w lewo w drogę leśną schodzącą stromo w dół (rower lepiej prowdzić!). N dole z linią kolejową wychodzi się n brzeg Zlewu, skąd widć niedleki Święty Kmień. Kościół św. Jkub w Tolkmicku, rys. RS brzegiem Zlewu Wiślnego, u ujści rzeczki Strdnki. Tolkmicko m długą historię, sięgjącą XIII wieku, kiedy zostło złożone przez Krzyżków. Przez kilk stuleci, ż do II wojny świtowej, Tolkmicko było jednym z njwiększych portów Zlewu Wiślnego, zwłszcz w związku z zmuleniem drogi wodnej prowdzącej do Elbląg. Zniszczenie miejscowości wrz z portem w 1945 roku spowodowło updek znczeni tego mist. Jednk w osttnich ltch Tolkmicko dzięki udnym inwestycjom stło się populrną przystnią dl jchtów cumujących obok wciąż wypływjących n połów łodzi rybckich. Przy rynku wznosi się gotycki kościół św. Jkub z XIV wieku 19 z jedną wieżą w zchodniej fsdzie, pod którą znjduje się wejście do świątyni. Wnętrze budowli jest trójnwowe, z potężnymi kolumnmi ceglnymi, które wspierją rkdy między nwmi. Z dwnych murów obronnych zchowł się bszt z XIV wieku 20. Chojnowo niewielk wieś n północno-wschodnim krńcu Wysoczyzny Elbląskiej, do II wojny świtowej jedn z większych miejscowości n tych terench. Wrto przejechć wzdłuż zbudowń wsi, zbczjąc n chwilę ze szlku, gdyż zchowło się tu wiele pięknych kpliczek przydrożnych, pochodzących z XVIII XX wieku 21. Frombork zob. s. 3 Brniewo zob. s. 4 Szlk rowerowy brzik Przebieg: Lidzbrk (Welski) rezerwt brzik Lidzbrk; 19,58 km Trs szlku prowdzi głównie przez tereny Górznieńsko-Lidzbrskiego Prku Krjobrzowego. Leśne dukty i ścieżki, tkże ndbrzeżną dróżkę wzdłuż Jezior Lidzbrskiego pokonuje się w ciszy i spokoju nie m tu ruchu smochodowego, ntomist innych turystów spotyk się brdzo rzdko. Szlk przebieg nieml wyłącznie drogmi leśnymi, częściowo utwrdzonymi, z kolei początkowy odcinek deptkiem miejskim wzdłuż Jezior Lidzbrskiego. Miejscmi kłopoty może sprwić orientcj n leśnych drogch i ścieżkch. Poziom trudności: łtwy średni. Jezioro Lidzbrskie wydłużone jezioro rynnowe o 121 h powierzchni. Przy długości 3,5 km w njszerszym miejscu osiąg niecłe 500 m szerokości. Wzdłuż południowego brzegu jezior przebieg pierwszy odcinek szlku. Wschodni krniec z częściowo zgospodrownymi brzegmi położony jest tuż obok Lidzbrk, gdzie znjduje się deptk orz nieduż plż. Akwen zsobny jest w ryby, n jego tfli możemy zobczyć różne gtunki ptków wodnych, jk choćby perkozy dwuczube, gągoły, trcze, łyski i kczki krzyżówki. Rezerwt Klonowo nieduży rezerwt leśny (prwie 31 h) n południowym brzegu Jezior Lidzbrskiego, blisko zchodniego krńc kwenu. chroną objęty jest tu ls typu grądu, tkże bory mieszne z przewgą sosny, osiągjącej nwet 30 m wysokości. Część drzewostnów m prwie 200 lt. Rezerwt brzik obejmuje pond 66 h lsów i torfowisk wrz z młym jeziorkiem Zdręczno między jeziorem Piseczno osdą brzik. Jest to teren pgórkowtej wysoczyzny morenowej. Akwen położony w zgłębieniu między wzgórzmi, stopniowo zrst, dzięki czemu wokół powstje nturlne torfowisko przejściowe. Teren rezerwtu jest siedliskiem dużych, płochliwych ptków żurwi. Szlk rowerowy Miejsc pmięci Przebieg: Ełk Mrozy Sordchy Koziki Giże Brodowo Lski Młe Sypitki Mkosieje Łoje Lski Sędki Leg Buczki Szeligi Ełk; 42,8 km Dług pętl w okolicy Ełku wiedzie wokół rozległego jezior Selmęt. Rowerzyści przemierzją rozległe kompleksy sosnowych borów, tereny wykorzystywnych rolniczo łąk i pól orz niewielkie miejscowości. Mlownicze odcinki wiodą tuż przy brzegch jezior. N szlku znjdują się pmiątki niedwnej historii Pojezierz Ełckiego nieużytkowne już cmentrze ewngelickie pozostłe po wysiedlonej 37 Przyrod regionu, Jr Brynicy i Dąb Rzeczypospolitej Jednym z njciekwszych frgmentów Górznieńsko-Lidzbrskiego Prku Krjobrzowego jest dolin rzeki Brynicy. Nieduż, czyst rzeczk przepływ przez urozmicony, pgórkowty teren morenowy. Głębok dolin z bocznymi jrmi i wąwozmi, porośnięt lsmi o różnorodnych drzewostnch, jest częściowo objęt ochroną jko rezerwt Jr Brynicy. N zchód od Lidzbrk i w niewielkiej odległości od szlku czerwonego możn dotrzeć zieloną trsą rowerową Dąb Rzeczypospolitej do dużego rezerwtu. N skrju rezerwtu, po południowej stronie doliny, rośnie wspniły pomnikowy Dąb Rzeczypospolitej 22 (zwny też Dębem Jgiełły), którego wiek szcuje się nwet n 500 lt. 40 6 7

N szlku, fot. istockphoto.com Mkosieje cmentrz wojenny, rys. RS 39 ludności niemieckiej, cmentrze wojenne z okresu obu wojen świtowych, tkże przykłdy dwnej zbudowy wiejskiej sprzed 1945 roku. Szlk prowdzi głównie bocznymi drogmi wiejskimi njczęściej sfltowymi, krótsze odcinki leśne wiodą nieutwrdzonymi duktmi i ścieżkmi. Poziom trudności: łtwy. Mkosieje wieś położon n wschodnim krńcu jezior Selmęt ; n końcu wsi przygotowno wygodne zejście do wody i uporządkowno teren nd brzegiem jezior. W pobliżu wjzdu od strony wsi Sypitki znjduje się zbytkowy cmentrz wojenny z czsów I wojny świtowej 23. Są tu pochowni żołnierze z rmii rosyjskiej i niemieckiej, cły teren jest oczyszczony i zdbny. W lesie między Sypitkmi i Mkosiejmi odnleźć możn cmentrz ewngelicki złożony n przełomie XIX i XX wieku 24, również oczyszczony i uporządkowny. Lski miejscowość leży bezpośrednio przy północnym brzegu jezior Selmęt. W lesie po wschodniej stronie Lsków, tuż przed wjzdem do wsi, znjduje się zbytkowy cmentrz ewngelicki, złożony w XIX wieku 25 i użytkowny ż do lt 80. ubiegłego wieku. Zchowło się sporo gtunków chrkterystycznych dl tutejszych silnie obsdzonych drzewmi złożeń cmentrnych są wśród nich m.in. stre okzy żywotników. Teren cmentrz jest uporządkowny, w tym również wydzielono metlowymi ogrodzenimi kwtery rodzinne, le wiele ngrobków zdewstowno. Szeligi populrn miejscowość wypoczynkow ulokown n polnie wśród lsów porstjących północno-zchodnie brzegi jezior Selmęt. Znjduje się tu chętnie odwiedzn przez mieszkńców Ełku strzeżon plż orz wypożyczlni sprzętu wodnego. W lesie, przy szlku n zchód od wsi, mieści się zbytkowy cmentrz ewngelicki z początku XX wieku 26; są tu również kwtery żołnierskie z I wojny świtowej (poległych w 1914 roku żołnierzy niemieckich). Teren cmentrz jest trudno dostępny, porośnięty gęsto chwstmi i krzewmi. Szlk rowerowy Giżycko Ryn Święt Lipk Przebieg: Giżycko Wilksy Szczybły Giżyckie Skop Tros Ryn Knis Slpik Nkomidy wczrni Kwiedzin Gierłoż Czerniki Krolewo Kętrzyn Biedszki Pieckowo Święt Lipk; 65 km Interesujący szlk prowdzi przez Krinę ch Jezior Mzurskich do grnicy z Wrmią. Wiedzie przez urozmicone krjobrzowo tereny, gdzie znleźć możn wiele ciekwych zbytków i oryginlnych pmiątek historycznych. Są to zrówno obiekty rchitektury militrnej fortyfikcje giżyckiej twierdzy Boyen, szńce orz bunkry z I i II wojny świtowej. Tkże zmki krzyżckie i zbytki skrlne z kościołem pielgrzymkowym w Świętej Lipce n czele. N trsie znjdują się również mniej znne obiekty, jk przydrożne kpliczki lub zespoły podworskie. Szlk prowdzi różnego rodzju drogmi, jednk przewżją szosy sfltowe o średnim i młym ntężeniu ruchu. Krótkie odcinki wiodą również drogmi szutrowymi lub żwirowymi, nwet nieutwrdzonymi drogmi polnymi i leśnymi. Poziom trudności: łtwy średni. Giżycko misto nd północnym brzegiem jezior Niegocin rozwinęło się w wżnym strtegicznie miejscu, n przejściu między kompleksem jezior Mmry Niegocinem. Dltego już w 1340 roku Krzyżcy postwili tu swój zmek 27. Do dziś przetrwło z niego tylko jedno oryginlne skrzydło mieszklne z renesnsowym szczytem. W osttnim czsie wzniesiono kilk nowych obiektów, nwiązujących ksztłtem do dwnych zbudowń zmkowych. Plnowne jest tu otwrcie luksusowego hotelu, w odnowionym skrzydle oryginlnego zmku ekspozycji muzelnej. W sąsiedztwie zmku nd Knłem Łuczńskim przerzucono w 1889 roku oryginlny most obrotowy 28. dsunięcie 100-tonowego przęsł dzięki specjlnemu mechnizmowi ręcznemu zjmuje tylko 5 min, do obsługi wystrczy jeden człowiek! N zchód od centrum mist n przesmyku między jeziormi Niegocin i Kisjno wznosi się ogromn twierdz Boyen 29 (ul. Turystyczn 1, tel.: 87 4288393, www. boyen.gizycko.pl). Zwiedzjący mogą przespcerowć się po włch i zjrzeć do niewielkiego muzeum. Budowę zczęto w 1844 roku. W ciągu 11 lt powstł fortec z sześciom bstionmi, ziemnymi włmi i licznymi budynkmi. W kolejnych ltch kilkkrotnie modernizown, przetrwł do nszych czsów i mimo ftlnego stnu części obiektów jest nie ld grtką dl osób zinteresownych fortyfikcjmi. Ryn misteczko pięknie położone n wysokim brzegu pond północnym krńcem Jezior Ryńskiego i rozciągjącego się po przeciwnej stronie miejscowości młego jezior łów. Przejście między obom kwenmi było wżne dl Krzyżków, dltego około 1377 roku powstł tu zmek 30. W kolejnych wiekch brył był wielokrotnie przebudowywn, obecnie czteroskrzydłowy gmch, dominujący nd zbudową mist, mieści luksusowy hotel (część sl możn zwiedzć z przewodnikiem w okresie od mj do sierpni, Mzurskie Centrum Kongresowo-Wypoczynkowe Zmek-Ryn, pl. Wolności 2, tel.: 87 4297009, e-mil: hotel@zmekryn.pl, www.zmekryn.pl). Most obrotowy, w tle giżycki zmek, 8 9

Wnętrz mnufktury pieców kflowych w płcu w Nkomidch, Kwter Wilczy Szniec w Gierłoży, Nkomidy nieduż wieś, złożon njprwdopodobniej pod koniec XIV wieku przez Krzyżków, oddlon jest od trs turystycznych. Zkłd się, że nieduży kościół powstł wkrótce po złożeniu wsi, choć smodzieln prfi istnił dopiero od XVI wieku. Wielokrotnie przebudowywn niewielk świątyni z wieżą dostwioną w 1932 roku mił według legend podziemne połączenie z niedlekim zmkiem krzyżckim. Powstł on n przełomie XIV i XV wieku. Dziś n fundmentch zmku stoi brokowy płc 31, wzniesiony w drugiej połowie XVII wieku i zncznie przebudowny w 1705 roku. Rezydencj wrz z zchownym prkiem i resturownymi zbudownimi dwnego folwrku jest obecnie w rękch prywtnych zwiedzjący mogą wchodzić n teren prku (Płc Nkomidy, tel.: 661255653, e-mil: plc@nkomidy.pl, www.nkomidy.pl). wczrni niewielk osd pośród lsów n północ od wsi Nkomidy znn jest z oryginlnego Muzeum Mzurskiego 32 (wczrni 1/1, tel.: 89 7522023, e-mil: owczrni@owczrni.com, www. owczrni.com). W czworku (budynek mieszklny dl służby) dwnego mjątku ziemskiego obejrzeć możn wnętrz trdycyjnej chty mzurskiej z XIX i początku XX wieku, tkże zpoznć się z kulturą, obyczjmi i typowymi prcmi w gospodrstwie wiejskim Mzurów. Gierłoż w podmokłych lsch n wschód od Kętrzyn szlk prowdzi do pozostłości ogromnego kompleksu bunkrów z czsów II wojny świtowej. To ruiny głównej kwtery Adolf Hitler, zwnej Wilczym Szńcem 33 (niem. Wolfsschnze). Budowę bunkrów rozpoczęto w 1940 roku wobec plnownej przez Führer wojny Niemiec z ZSRR. W kolejnych ltch kwterę rozbudowywno i umcnino istniejące już schrony, by zbezpieczyć je przed tkiem bombowców lintów. Powstł w ten sposób kompleks pond 200 różnych obiektów, zjmujących teren około 800 h. Mieściły się tu trzy strefy bezpieczeństw z licznymi schronmi przeciwlotniczymi, mniejszymi bunkrmi i zwykłymi budynkmi tkimi jk: elektrownie, wodociągi, centrle dlekopisów, ciepłowni, mgzyny, koszry itp. Przez teren kwtery przechodził lini kolejow, w okolicy były dw lotnisk. Njpotężniejsze bunkry w tym zrujnowny schron Hitler imponują grubością żelbetowych ścin i stropów, dochodzącą do 8 m. Teren kwtery jest udostępniony dl zwiedzjących (Wilcze Gnizdo, Gierłoż, tel.: 89 7524429, e-mil: kontkt@wolfsschnze.pl, www. wolfsschnze.pl). Kętrzyn misto złożone przez Krzyżków w 1357 roku powstło obok drewninej strżnicy, z czsem zmienionej w murowny zmek 34. Jego centrlny, czworoboczny ceglny gmch przetrwł do dziś, odbudowny ze zniszczeń II wojny świtowej. becnie mieści się w nim Muzeum im. Wojciech Kętrzyńskiego (pl. Zmkowy 1, tel.: 89 7523282, e-mil: mwk@muzeum.ketrzyn.pl, www.muzeum.ketrzyn.pl). Po zchodniej stronie strego mist wrto zwiedzić okzły kościół św. Jerzego 35. Cegln świątyni o trzech nwch powstł w stylu gotyckim w drugiej połowie XIV wieku. Ndno jej cechy budowli obronnej. Przy korpusie świątyni stnęły dwie zbudowne n plnie kwdrtu bszty, cły zespół obronny kościoł, włączony w ciąg murów miejskich, stł się ich njwżniejszym obok zmku elementem. Wnętrze kościoł znne jest z oryginlnego, późnogotyckiego sklepieni krysztłowego, wzniesionego po pożrze w 1500 roku, możn też zwrócić uwgę n znczne odchylenie osi prezbiterium od nw. Święt Lipk położon pośród lsów n południowy zchód od Kętrzyn niewielk miejscowość słynie z dużej, brokowej świątyni pielgrzymkowej. Uwżn z jeden z njcenniejszych zbytków tego stylu w Polsce. Jest to snkturium mryjne 36, którego początki sięgją XIV wieku. Dwną kplicę zniszczono w okresie reformcji, le w XVII wieku rozpoczęto budowę nowej, którą przekzno pod opiekę jezuitom. W 1693 roku ukończono budowę dużej bzyliki brokowej z dwuwieżową fsdą, do której później dodno dziedziniec otoczony krużgnkmi z nrożnymi kplicmi. Wnętrze kościoł zchwyc bogtym wyposżeniem z XVIII wieku, uzupełnionym mlowidłmi. Wielką trkcją są orgny, których brokowy prospekt z ruchomymi figurmi powstł w 1721 roku, ntomist oryginlny instrument zstąpiono nowymi orgnmi w 1905 roku liczącymi 40 głosów i 4 tysiące piszczłek. Pętl Nidzk Przebieg: Rucine-Nid Krzyże Krwic Wirtel Rucine-Nid; 46,90 km Wspniły szlk dl miłośników lsów prowdzi przez ostępy Puszczy Piskiej, przecinjąc jedynie młe polny i kilk niewielkich wsi. Trs ztcz pętlę wokół Jezior Nidzkiego. W wielu miejscch docier nd sm brzeg, dltego wrto zbrć ze sobą kostiumy kąpielowe, by w trkcie wycieczki odetchnąć chwilę nd wodą. Szlk poprowdzono drogmi sfltowymi, szutrowymi orz duktmi leśnymi bez utwrdzonej nwierzchni. Jest łtwy orientcyjnie zwłszcz odcinek z okolic Stnicy Wodnej Czple do Rucinego, prowdzący nieml pozbwioną zkrętów drogą sfltową wzdłuż leśnej przecinki. Poziom trudności: łtwy. N dziedzińcu zmku w Kętrzynie, Snkturium w Świętej Lipce, fot. D. Zród 39 10 11

Przystń Rucine-Nid, Muzeum Głczyńskiego leśniczówk Prnie, Jezioro Nidzkie toczone rozległymi bormi Puszczy Piskiej Jezioro Nidzkie to bez wątpieni jeden z njpiękniejszych kwenów cłego Pojezierz Mzurskiego. Liczy pond 1,8 tys. h powierzchni. siągjące 23 km długości, przy szerokości od 200 m do 2 km, jest klsycznym przykłdem jezior rynnowego, zjmującego przepstne zgłębienie (w przypdku Jezior Nidzkiego osiągjące 23 m głębokości), wyżłobione przez lądolód podczs osttniego zlodowceni. Typowe dl tkich jezior są też wysokie, strome brzegi. Atrkcyjności kwenowi dodją liczne ztoki, tkże ż 13 wysp, głównie znjdujących się w okolicch Nidy. Wrz z psem lsów wzdłuż brzegów nieml cłe jezioro objęte jest ochroną jko rezerwt krjobrzowy Jezioro Nidzkie o powierzchni prwie 3 tys. h. Dzięki temu n wodch kwenu jest zwsze cicho w rezerwcie n jeziorze obowiązuje stref ciszy. Jezioro Nidzkie, Rucine-Nid niewielkie misto powstło dopiero po II wojnie świtowej z połączeni dwóch oddzielonych lsmi osd. Rucine jeszcze w początkch XIX wieku było zledwie polną, n której stł leśniczówk, le od czsu doprowdzeni w 1884 roku linii kolejowej, stopniowo rozwijło się jko populrn miejscowość wypoczynkow. Strsz Nid istnił jko osd smolrzy już w XVI wieku, le tuż przed II wojną świtową liczył zledwie 150 mieszkńców. W misteczku włściwie nie m zbytków, choć możn zwrócić uwgę n pozostłości fortyfikcji niemieckich 37 z przełomu XIX i XX wieku. Njłtwiej odnleźć chrkterystyczne bunkry w formie wież z blnkmi, wzniesione obok mostu drogowego i kolejowego nd Knłem Nidzkim, tkże obok śluzy Guzink. ryginlnym obiektem jest również wyłuszczrni szyszek, wzniesion w ltch 1890-92. Strą jej część możn zwiedzć, le tylko po uzyskniu zgody Ndleśnictw Mskulińskiego (Rucine-Nid, Rybck 1, tel.: 87 4241619 lub 87 4231010). Leśniczówk Prnie zciszne miejsce tuż nd brzegiem Jezior Nidzkiego, 6 km od Rucinego-Nidy, znne jest dzięki wybitnemu poecie Konstntemu Ildefonsowi Głczyńskiemu. W mlowniczo położonej niedużej, ceglnej leśniczówce spędzł wkcje przez kolejne trzy lt, począwszy od 1950 roku. Plnowł nwet osiedlenie się w pięknej, mzurskiej okolicy, jednk mrzeni nie zdążył zrelizowć przed śmiercią w grudniu 1953 roku. Wspnił mzursk przyrod urzekł poetę, sprzyjjąc prcy i znjdując odbicie w twórczości, np. w cyklu Kroniki olsztyńskie czy poemtch Wit Stwosz i Niobe. W 1980 roku w leśniczówce otwrte zostło biogrficzne Muzeum Głczyńskiego 38 (leśniczówk Prnie, tel.: 87 4256248, e-mil: muzeumprnie@neostrd.pl, www.lesniczowkprnie.rt.pl). Zgromdzono w nim wiele pmiątek po poecie, w tym rękopisy powstłych tu utworów poetyckich. Ltem orgnizowne są tu imprezy kulturlne, często z udziłem znnych osobistości ze świt kultury. Zielony szlk Przebieg: Górowo Iłweckie Wojminy Czyprki Głjny Żywkowo Toprzyny Sigjny Prężki Kmińsk Pustry Górowo Iłweckie; 34 km Szlk rowerowy biegnący pośród Wzniesień Górowskich to doskonł propozycj dl osób szukjących wytchnieni od ruchliwych, turystycznych trs. Rolnicz krin z niewielkimi wsimi, zgjnikmi i lsmi tchnie spokojem orz pięknem łgodnego pejzżu. Człowiek żyje tu w zgodzie z przyrodą, czego symbolem może być Żywkowo, Europejskie Centrum Bocin Biłego, słynne dzięki licznym gnizdom tego pięknego ptk. Trs prowdzi nieml wyłącznie wygodnymi drogmi sfltowymi, le o znikomym ntężeniu ruchu. Poziom trudności: łtwy. Górowo Iłweckie to misteczko nd rzeką Młynówką zostło złożone w średniowieczu i otrzymło w 1335 roku prw miejskie. Przez wieki nie zyskło większego znczeni, jego dzieje przerywły klęski żywiołowe lub epidemie, często towrzyszące wojnom. Ciężkie zniszczeni przyniosły mistu wojny npoleońskie, gdy w 1807 roku niedleko rozgrywł się ndzwyczj krww bitw pod Iłwą Pruską. Kolejny rz miejscowość zniszczono w zimie 1945 roku, podczs wlk Niemców z Armią Czerwoną. Wkrótce znlzło się w grnicch polskich, ludność niemiecką zstąpili Polcy z Kresów orz Ukrińcy wysiedleni w rmch kcji Wisł z południowo-wschodniej Polski. wlny ukłd urbnistyczny centrum Górow (z rynkiem) to pmiątk średniowiecznej lokcji. Rtusz n głównym plcu był wielokrotnie przebudowywny, n jego wieży zchowł się XVII-wieczny zegr. bok rynku stoi gotycki kościół z XIV wieku 39, lecz gdy zjrzeć do wnętrz, dostrzec możn ikonosts, dzieło zmrłego niedwno mlrz Jerzego Nowosielskiego. becnie świątyni służy jko cerkiew greckoktolick. Z jej pierwotnych dekorcji przetrwło dużych rozmirów brokowe mlowidło n suficie, wykonne w 1660 roku. ryginlną trkcją Górow jest Muzeum Gzownictw 40 (ul. Wyszyńskiego 20, tel.: 89 7611092). Plcówk zjmuje gmchy dwnej gzowni miejskiej z 1908 roku, w której wytwrzno gz z węgl kmiennego. 38 Zielonym szlkiem, fot. istockphoto.com 12 13

Jeden z mieszkńców Żywkow bocin biły, Kościół w Jegłowniku, 36 Żywkowo mleńk wieś licząc zledwie 30 mieszkńców tuż przy grnicy z Rosją słynie z gnizdujących msowo bocinów biłych. W sezonie lęgowym ptków jest więcej niż stłych mieszkńców. Wrto n chwilę zejść z rowerów i przespcerowć się krótką Bocinią Ścieżką Edukcyjną. W wielu miejscch widć ułożone z głęzi ogromne gnizd zjmują specjlne pltformy, oprte o klenice dchów lub ustwione n słupch linii energetycznych. W Żywkowie znjduje się około 50 gnizd, choć nie wszystkie są co roku zsiedlone. Pod koniec sezonu lęgowego może w nich przebywć nwet 200 ptków! To prwdopodobnie njwiększ koloni tego gtunku w Polsce. Njwięcej gnizd jest n terenie gospodrstw Polskiego Towrzystw chrony Ptków 41 (Centrum Edukcyjne PTP, Żywkowo 7, tel.: 89 7618207, e-mil: wrminskie.bociny@wp.pl), gdzie zbudowno specjlną wieżę widokową. Bociny spotkć możn również w wielu okolicznych miejscowościch, tkże spcerujące pośród łąk. Szlk Knłu Elbląskiego Przebieg: Elbląg Rubno (dzielnic Elbląg) Nowkowo Kęp Rybck Bielnik II Jnowo Admowo Wikrowo Wiktorowo Jegłownik Gronowo Elbląskie Różny Zwierzno Kępniewo Brudzędy Stre Dolno Święty Gj Kwietniewo Dymnik Rychliki Mrwic Wielk Jelonki pochylni Jelenie pochylni leśnic pochylni Kąty Lepno Kreki Dwór Jrnołtowo Bądki Zlewo Dobrzyki Jerzwłd Sieminy Piotrkowo Strzykowo Szymbrk Ząbrowo Kmionk Iłw; 130 km Doskonł trs n kilkudniową wędrówkę przez krinę Knłu Elbląskiego. Szlk pozwl zobczyć njciekwsze elementy knłu, w tym cztery pochylnie. Wiedzie również przez dwne osdy mennonitów n Żułwch Wiślnych orz wsie Pojezierz Iłwskiego z licznymi zbytkowymi kościółkmi, dwormi i zmkmi krzyżckimi. Początkowy odcinek prowdzi głównie przez tereny rolnicze, nstępnie rowerzyści ntrfią n liczne jezior orz przemierzć będą rozległe tereny leśne. Szlk przebieg przede wszystkim bocznymi drogmi sfltowymi o młym ntężeniu ruchu, nieliczne krótkie odcinki wzdłuż nieco brdziej ruchliwych szos. Są również etpy wzdłuż dróg gruntowych, szczególnie w lsch nd jeziorem Jeziork orz wzdłuż Knłu Elbląskiego. Poziom trudności: łtwy średni. Elbląg zob. s. 3 Jegłownik duż wieś n Żułwch może poszczycić się kilkom zbytkmi. Wrto ztrzymć się przy kościele z 1804 roku 42, powstłym w miejscu strszej świątyni. Budowl o konstrukcji szkieletowej z jedną wieżą, we wnętrzu zchowł część wyposżeni poprzedniego kościoł, m.in. brokowy ołtrz i prospekt orgnowy, tkże liczne płyty ngrobne nwet z XVII wieku. N przykościelnym cmentrzu również znjdują się liczne stre ngrobki. Poz tym w miejscowości stoi krczm z 1795 roku 43 z częściowo zchownym oryginlnym wyposżeniem. Zwierzno w niewielkiej wsi n Żułwch oclły dw piękne domy podcieniowe 44, niegdyś typowe dl budownictw wiejskiego w cłym regionie. Pierwszy pochodzi z 1773 roku, drugi jest nieco młodszy, bo z połowy XIX wieku, m z to ciekwie zdobione podcienie. Interesujący jest też gmch szkoły, czyli dwnego domu ludowego, również stylizownego n dom podcieniowy. Kępniewo str wieś żułwsk złożon njprwdopodobniej w 1337 roku. Leżł wówczs n brzegu jezior Druzno, które w średniowieczu miło zncznie większą powierzchnię. d końc XVI wieku okoliczne tereny podmokłe zgospodrowywli i osuszli holenderscy mennonici 45 (zob. rmk n s. 3), po których przetrwły do dziś chrkterystyczne zgrody wiejskie, jeden dom podcieniowy orz pozostłości cmentrz, n którym odnowiono kilk ngrobków. Święty Gj zob. s. 2 Kwietniewo wieś zjmuje pierwsze wyższe wzniesieni pond Żułwmi Wiślnymi. średniowiecznym rodowodzie miejscowości świdczy zbytkowy gotycki kościół z XIV wieku 46. Wzniesiony z kmieni polnego orz cegieł, od zchodu posid dobudowną w 1770 roku drewniną wieżę z ndwieszoną izbicą. We wnętrzu znjdują się dwie płyty ngrobne orz ołtrz z końc XVII wieku. kolice Kwietniew znne są z cennych znlezisk rcheologicznych, pochodzących nwet z okresu neolitu (ok. 4500 1700 p.n.e.). Jelonki pośród zbudowń wsi z kilkom dommi podcieniowymi wrto zwrócić uwgę n kościół gotycki 47 z lt 1350 75. Wyróżni go msywn, kwdrtow wież o wysokości 19 m, ciekwostką są oryginlne XV-wieczne drzwi. W środku świątyni zobczyć możn wyposżenie brokowe z XVIII wieku z emporą dl chóru, dekorowną rokokowymi mlowidłmi. Pochylni Jelenie pierwsz z pochylni Knłu Elbląskiego, obok której przebieg trs szlku, powstł tk jk trzy pozostłe n przełomie lt 50. i 60. XIX wieku. Długość torów, po których porusz się wózek przewożący sttki i łodzie, to 433 m, cł konstrukcj umożliwi pokonnie 22 m różnicy poziomów wody w odcinkch knłu powyżej i poniżej pochylni. Pochylni leśnic znjduje się pośród pól w okolicy Krsin; pozwl n pokonnie njwiększej n Knle Elbląskim różnicy poziomów pomiędzy górnym i dolnym odcinkiem knłu ż 24 m. Długość torów pochylni to prwie 480 m, ztem tylko niezncznie ustępuje on rozmirem njwiększej pochylni Buczyniec. sobliwością tego urządzeni jest przecinjąc torowisko lokln Kościół w Zwierznie, Cmentrz mennonicki w Kępniewie, Wież kościoł gotyckiego w Kwietniewie, 14 15

Knł Elbląski Niezwykły zbytek techniki i zrzem piękny, trkcyjny szlk wodny o długości 83,3 km, łączy jezior Druzno i Drwęckie w okolicch stródy. Jeśli policzyć wszystkie odgłęzieni knłu, to cły system dróg wodnych m ż 152 km długości. Prce projektowe przy knle podjął w 1837 roku pruski inżynier Georg Jcob Steenke, któremu do pomocy przydzielono kilku fchowców. Budowniczowie odbyli podróże służbowe, zwłszcz po Belgii i Holndii, by zobczyć, jk konstruuje się tm knły i śluzy. Jednk uksztłtownie terenu n plnownej trsie drogi wodnej nie sprzyjło stosowniu śluz i dopiero podczs podróży do USA w 1850 roku Steenke poznł rozwiąznie pozwljące uniknąć nieopłclnych w tym wypdku śluz. Były to pochylnie, npędzne siłą płynącej wody, wykorzystujące różnice poziomów pomiędzy odcinkmi knłu. W 1860 roku ukończone były już cztery tkie urządzeni, w ltch 1874 81 powstł piąt pochylni: Cłuny, któr zstąpił zbudowne tm wcześniej śluzy komorowe; w przeciwieństwie do strszych, zmist npędu kołem wodnym zstosowno brdziej wydjną turbinę wodną. Prócz pochylni inne urządzeni hydrotechniczne n knle to śluzy, wrot bezpieczeństw, tkże nsyp, po którym poprowdzono knł w poprzek Jezior Krnickiego, w którym poziom wody jest niższy o 3 m niż w knle. Rejs po Knle Elbląskim, Jezioro Drwęckie, Witrk w Lepnie, drog, n której przejeżdżjący smochód musi czsem czekć, ż przejedzie wózek ze sttkiem, tkże przepust, którym pod spodem przepływ strug Klepin. Pochylni Kąty położon w pobliżu wsi o tej smej nzwie, nieco mniejsz od pozostłych opisnych tu pochylni m długość 404 m, różnic poziomów wody między górnym dolnym odcinkiem knłu to prwie 19 m. Pochylni Buczyniec choć szlk przechodzi szosą przez ls kilkset metrów od pochylni, wrto zboczyć n chwilę, by obejrzeć tę konstrukcję o długości prwie 500 m njdłuższą spośród pięciu pochylni knłu. Różnic poziomów to 20,62 m. Pochylni jest mlowniczo ukryt w lesie. Przy pochylni możn zwiedzić niewielką ekspozycję muzelną (Izb Pmięci Knłu Elbląskiego Pochylni Buczyniec, tel.: 55 2487092) poświęconą historii budowy knłu orz mszynownię. Lepno mł wieś n Pojezierzu Iłwskim to jedno z niewielu miejsc w regionie, gdzie zchowł się oryginlny witrk 48, wznoszący się pośród pól około kilometr n wschód, w pobliżu drogi z Kątów. Do końc XIX wieku witrki stnowiły chrkterystyczny element tutejszych krjobrzów, jednk większość uległ w późniejszym czsie zniszczeniu. Ten zchowny w Lepnie wzniesiono z cegły; oryginlnie mił drewnine, obrotowe zdszenie, z którego pozostły tylko resztki z frgmentem skrzydeł. Jrnołtowo cennym zbytkiem niewielkiej wioski jest gotycki kościół 49 z XIV wieku ze schodkowym szczytem i oryginlną, wolno stojącą dzwonnicą, również ozdobioną schodkowymi szczytmi. Z dwnego mjątku zostły tylko resztki prku i ruiny dworu 50. Wrto wiedzieć, że w chrkterze nuczyciel prcowł tu słwny filozof Immnuel Knt. Bądki ciekw, neogotyck brył dworu w Bądkch 51 powstł w 1869 roku. Dwór m kilk szczytów ze sterczynmi orz duży trs, zś wokół rozciąg się zbytkowy prk. W sąsiedztwie dworu zchowł się kompleks budynków folwrcznych orz domy dl fornli pobudowne w jednkowym stylu. Zlewo misteczko nd niedużym jeziorem Ewingi powstło w 1305 roku, obok niewielkiego zmku krzyżckiego z końc XIII wieku. Misto złożyli osdnicy sprowdzeni z Turyngii. Do dziś z zmku nie pozostł żden śld, możn ntomist zwiedzić kościół św. Jn 52 z około 1351 roku z późniejszą o pół wieku wieżą. W jednonwowym wnętrzu świątyni znjdują się ciekwe płyty ngrobne z początku XVII wieku. bok kościoł stoi nisk, kwdrtow bszt i krótki odcinek murów obronnych wszystko, co pozostło z dwnych fortyfikcji miejskich Zlew. Dobrzyki wieś n częściowo podmokłych terench między jeziorem Ewingi północnym krńcem jezior Jeziork. Dobrzyki złożone zostły przez niemieckich osdników już w XIII wieku, n terench od dwn zmieszkiwnych przez Prusów, o czym świdczą odnlezione w okolicy dw grodzisk wczesnośredniowieczne. W miejscowości znjduje się gotycki kościół sprzed 1320 roku 53. W korpus świątyni wbudowno w XIX wieku drewniną wieżę. Wnętrze kryje brokowe łwy koltorskie, empory orz orgny z około 1776 roku. Jerzwłd miejscowość nd jeziorem Jeziork znn jest wielu fnom cyklu książek młodzieżowych o przygodch Pn Smochodzik. W tym miejscu mieszkł i tworzył ich utor, Zbigniew Niencki (1929 94), pochowny n miejscowym cmentrzu. Co roku Jerzwłd jest miejscem zlotu fnów twórczości pisrz. Poz tym w miejscowości znjduje się dyrekcj Zespołu Prków Krjobrzowych Pojezierz Iłwskiego i Wzgórz Dylewskich z niewielkim ogrodem botnicznym 54 (Jerzwłd 62, tel.: 89 7588527, e-mil: prk-jeziork@pro. onet.pl, prkikrjobrzowewrmiiimzur.pl). Szymbrk chlubą wsi są ruiny okzłego zmku kpituły pomezńskiej 55. Jego budowę rozpoczęto zpewne w ltch 70. XIV wieku. gromn brył był w ltch swej świetności drugim co do wielkości zmkiem w pństwie krzyżckim, ustępując tylko Mlborkowi. W XVII wieku zmek zmieniony zostł w rezydencję potężnej rodziny Finckesteinów, którzy jednk n fli romntyzmu n przełomie XVIII i XIX wieku postrli się o regotyzcję zmku (rekonstrukcji do formy gotyckiej ). Budowl popdł w ruinę dopiero w 1945 roku, kiedy zostł splądrown i zniszczon przez Armię Czerwoną. Wciąż jednk stoją mury z bsztmi i wieżą brmną, most nd fosą orz liczne budynki Gotycki kościół w Jrnołtowie, Dwór w Bądkch, Bszt w Zlewie, 16 17

36, 37 Ruiny zmku w Szymbrku, Wież ciśnień w Iłwie, folwrczne. Romntyczne pozostłości zmku są brdzo fotogeniczne posłużyły nwet reżyserowi Volkerowi Schlöndorffowi, kręcącemu film Król lch z udziłem John Mlkovich. Iłw główne misto i populrny kurort n Pojezierzu Iłwskim leży n południowym krńcu jezior Jeziork orz nd Młym Jeziorkiem. Nzw mist pochodzi z język pruskiego od słow ilis, oznczjącego bgno lub błoto. Krzyżcy zbudowli tu n początku XIV wieku zmek, wkrótce obok powstło misto. średniowiecznym rodowodzie przypomin okzły kościół Przemienieni Pńskiego 56, zbudowny w ltch 1317 25 w stylu gotyckim z cegły. Do kościoł z dekorcyjnymi szczytmi przyleg dzwonnic, cły zespół kościelny był włączony w obręb murów miejskich. zmożności mist n przełomie XIX i XX wieku świdczy ntomist ogromny gmch rtusz 57 z lt 1910 12, odresturowny w 1995 roku. Poz strym mistem wrto zobczyć cerkiew prwosłwną św. Jn Teolog 58 zjmuje on oryginlną hlę dwnej gzowni miejskiej z 1899 roku, w ltch 90. przekznej miejscowej społeczności ukrińskiej. Ciekwy jest tkże neogotycki dworzec kolejowy 59 z 1900 roku, oryginlne wieże ciśnień z XIX wieku 60 dwie koło dworc kolejowego, dwie kolejne w innych częścich mist (przy ul. 1 Mj i ul. Wojsk Polskiego). Wielk Pętl stródzk Przebieg: stród Lubjny Stre Jbłonki Szyldk Krplewo Brzydowo Smykowo Turznic Smborowo Rogowo Liw stród; 68,4 km Doskonł trs n dwudniową wycieczkę. Możn oczywiście pokonć cły dystns w jeden dzień, le możn również pierwszego dni dojechć tylko do Krplew lub Brzydow z obu tych miejscowości d się szybko wrócić do stródy żółtym szlkiem rowerowym. Kolejnego dni możn kontynuowć wycieczkę z jednej ze wspomninych wsi. Inn możliwość to skrócenie trsy dzięki pokonniu pierwszych kilkunstu kilometrów koleją: do Strych Jbłonek lub do Smborow. W pierwszym przypdku omijmy prwie 11 km mniej interesującego odcink szlku z stródy do Strych Jbłonek, w drugim ubyw nm ż 19 km głównie leśnych duktów i dróg wokół Jezior Drwęckiego. koło 43 km z cłego dystnsu pokonujemy drogmi o nwierzchni utwrdzonej, w tym przede wszystkim sfltowej. Są to jednk szlki o brdzo młym ntężeniu ruchu, z wyjątkiem krótkiego odcink tuż z Smborowem (około 1 km), wiodącego ruchliwą szosą krjową nr 16. Pozostł część trsy prowdzi nieutwrdzonymi drogmi leśnymi i polnymi lub wręcz ścieżkmi. Dość trudny orientcyjnie jest odcinek między Strymi Jbłonkmi Szyldkiem. Stopień trudności: średni trudny. stród misto nd Jeziorem Drwęckim i uchodzącą do niego rzeką Drwęcą zostło złożone obok zbudownego przez Krzyżków zmku. Początkowo był to drewnin strżnic, powstł około 1270 roku w miejscu grodu pogńskich Prusów. W 1329 roku osd wokół zmku otrzymł prw miejskie, zś nzwę zwdzięcz osdnikom przybyłym z miejscowości sterode m Hrz w niemieckich górch Hrzu. stród stnowił wżny ośrodek ruchu nrodowego Mzurów tu dziłł broniący polskości pstor Gustw Gizewiusz. d XIX wieku misto było też populrnym ośrodkiem turystycznym i tką rolę spełni dziś, po odbudowie ze zniszczeń II wojny świtowej. Spcerując deptkiem nd Jeziorem Drwęckim, trfimy do zmku krzyżckiego 61, stojącego pośród zieleni po północno-zchodniej stronie strego mist. Z złożeni obronnego, postwionego dl komturów ostródzkich w ltch 1349 70, pozostły 3 z 4 skrzydeł głównego gmchu. Jedno z nich spłonęło wrz z wieżą w 1788 roku. N dziedzińcu odbudownej po 1945 roku budowli z mlowniczymi drewninymi krużgnkmi mieści się obecnie Centrum Kultury i Muzeum Regionlne (ul. Mickiewicz 22, tel.: 89 64626602, muzeumos@interi.pl). Prócz zmku wrto zobczyć gotycki kościół św. Dominik 62 z początku XV wieku, w którym kzni głosił w XIX wieku pstor Gizewiusz. Do kościoł przyleg zchowny frgment średniowiecznych murów miejskich. N plcu Tysiącleci Pństw Polskiego zwrc uwgę fontnn z 2004 roku nzwn pomnikiem Jedności Europejskiej 63 ufundown w 1907 roku jko fontnn Trzech Cesrzy, włdjących cesrstwem niemieckim od 1871 roku. Inną pmiątką z początku XX wieku jest wież Bismrck 64. Kmienn, wysok n 10 m budowl poświęcon był knclerzowi ttonowi von Bismrckowi, który doprowdził do zjednoczeni Niemiec stródzkie molo, Podzielone jezioro Tuż przed Strymi Jbłonkmi trs szlku wiedzie wzdłuż nsypu linii kolejowej stród lsztyn. W dole po prwej stronie widć wody jezior Szeląg Mły. Jednk przed wybudowniem kolei było ono tylko południową ztoką długiego rynnowego jezior Szeląg, które niegdyś ciągnęło się pośród Lsów Tborskich n przestrzeni nieml 16 km. Jednk w 1873 roku otwrto wspomniną linię kolejową, któr długim i szerokim nsypem rozdzielił kwen n jezior Szeląg i Szeląg Mły. Wzdłuż nsypu przebiegją z dwóch stron szosy, dołem przechodzi łączący wody obu jezior tunel żeglowny, o długości 50 m, stnowiący część Knłu stródzkiego. 18 19

Dwór w Krplewie, 36, 37 w 1871 roku. Powstł jko pierwsz pośród licznych tego typu budowli wznoszonych wówczs w regionie. Szyldk w prku po północnej stronie wsi, położonej przy ruchliwej szosie krjowej nr 7, stoi XIX-wieczny eklektyczny dwór 65. Ciekw brył z dwom wieżmi i przeszkloną werndą przykryt jest dchem mnsrdowym. W prku odnleźć możn grób osttniego przed II wojną świtową włściciel rezydencji, generł von Nebelschutz. Z płcem znjdują się rozległe tereny folwrczne, obecnie zjmowne przez ośrodek hodowli roślin. Krplewo wieś nd niedużym jeziorem położon nieopodl mlowniczych Wzgórz Dylewskich (prowdzi ku nim zczynjący się w tym miejscu czerwony szlk rowerowy). Przy wjeździe od strony Szyldk stoi dwór z drugiej połowy XIX wieku 66, rozbudowny n początku ubiegłego stuleci. Nleżł niegdyś do pruskiej rodziny von Wien, obecnie mieści się w nim pensjont. Nieco dlej po przeciwnej stronie drogi stoi kościół metodystów 67 z 1848 roku, zbudowny w stylu neogotyckim z muru pruskiego. We wnętrzu z empormi znjdziemy wyposżenie z epoki. bok świątyni jest strsz drewnin dzwonnic o konstrukcji słupowej. Jezioro Czrne pośród lsów n północnym brzegu Jezior Drwęckiego skryło się niewielkie Jezioro Czrne. Szlk przebieg brzegiem kwenu, stnowiącego rezerwt florystyczny o powierzchni prwie 10 h. W płytkiej wodzie, osiągjącej mksymlnie 6 m głębokości, rośnie brdzo rzdki poryblin jeziorny, tworzący ps o szerokości kilku metrów wzdłuż brzegów jezior. Poz tym występuje tu wiele innych chronionych gtunków roślin wodnych. Szlk Czterech Mostów Przebieg: Łukt Komorowo Pelnik Łęguty Grzymy Wynki Łukt; 24,5 km Spokojn wycieczk bocznymi drogmi pośród lsów i nd brzegiem jezior wschodniej części Pojezierz Iłwskiego. Pokonując pętlę szlku, przekrcz się czterokrotnie rzekę Psłękę, znną jko njwżniejsz ostoj bobrów w Polsce. Urozmiceniem są też skromne zbytki w niewielkich miejscowościch n trsie orz możliwość kąpieli w mijnych kwench. Szlk prowdzi głównie drogmi niesfltowymi, częściowo utwrdzonymi i brukownymi, częściowo gruntowymi. Jedynie około 1,5 km przez wieś Pelnik wiedzie brdzo ruchliwą szosą sfltową z Łukty do lsztyn. Poziom trudności: łtwy. Łukt wieś gminn nd Łuktą (zwną też Łukcinką) w północno-wschodniej części Pojezierz Iłwskiego znn jest z oryginlnego kościółk gotyckiego. Świątyni pw. św. Ktrzyny 68 mił podobno istnieć już w 1279 roku, choć widomo, że wieś powstł dopiero w 1340 roku, jej nzw pochodzi od stropruskiego słow lucte (sitowie). Istniejący do dziś kościół to budowl cegln z około 1407 roku. Budowę wsprł wielki mistrz zkonu krzyżckiego Ulrich von Jungingen, który również wziął udził w jego konsekrcji. Jednonwowy budynek był resturowny w połowie XIX wieku. Posid szczyty schodkowe ze sterczynmi orz ciekwą wieżę jej dolne kondygncje są ceglne, n nich ndbudowno w 1816 roku drewniną wieżę, nkrytą cebulstym hełmem z gontów. We wnętrzu kryje się późnorenesnsowy ołtrz i płyt epitfijn z początku XVII wieku. Rezerwt stoj Bobrów rzek Psłęk n nieml cłej swej długości stnowi rezerwt. Chronion jest jko główne siedlisko bobrów w Polsce, cły rezerwt m powierzchnię przeszło 4249 h. W okolicy Łukty obejmuje nie tylko rzekę i wąski ps terenów wzdłuż niej, tkże szeroki n prwie kilometr ps lsu po wschodniej stronie rzeki (między Pelnikiem i Gmerkmi) orz jezior Isąg i Łęguty. Rzek Psłęk był obok Suwlszczyzny po II wojnie świtowej osttnim miejscem, w którym żyły w Polsce bobry. Wodno-błotne gryzonie w Psłęce znlzły się jednk przypdkowo jko uciekinierzy z hodowli; nleżły do gtunku występującego w Kndzie, w przeciwieństwie do bobrów europejskich znd Czrnej Hńczy n Suwlszczyźnie. Dzięki ochronie, m.in. w rezerwcie n rzece Psłęce, bobry szybko się odrodziły i dziś w wielu częścich Polski są zwierzętmi pospolitymi. Łęguty niewielk wieś nd jeziorem o tej smej nzwie i Psłęką. Możn tu zobczyć nieczynny obecnie kościółek ewngelicki 69 z lt 1737 38 orz otczjący go stry cmentrz. Grzymy mlowniczo położon mleńk miejscowość, w której wznosi się okzły płc neobrokowy z 1924 roku 70, ktulnie zjmowny przez Dom Pomocy Społecznej. Podczs budowy wykorzystno mury piwnic strszego dworu, wzniesionego n początku XVI wieku. Szlk z wsią prowdzi ku lsom wzdłuż pięknej lei lipowej, uznnej w cłości z pomnik przyrody. Świątyni pw. św. Ktrzyny w Łukcie, Bóbr, fot. istockphoto.com 20 21

37 Szlk Bursztynowy Przebieg: Nidzic Rdomin rłowo Likusy Jbłonk Wikno Zimn Wod Więckowo Módłki Brtoszki Nidzic; 53 km Wędrówk trsą Szlku Bursztynowego pozwl poznć trkcje rozległej Puszczy Npiwodzko-Rmuckiej, rozciągjącej się ż po Szczytno. Znki prowdzą rowerzystów w okolice interesujących rezerwtów przyrodniczych, tkże nd duże jezioro mulew, z którego wypływ rzek o tej smej nzwie, wpdjąc nstępnie do Nrwi jko jej prwy dopływ. N szlku znjdziemy również pmiątki historyczno-krjoznwcze z różnych okresów pośród nich njciekwsze są zbytki smej Nidzicy. Trs szlku prowdzi głównie drogmi sfltowymi, le też leśnymi drogmi gruntowymi. Większość odcinków trsy jest brdzo mło uczęszczn, jedynie krótki odcinek szlku biegnie ruchliwą szosą z Nidzicy do Wielbrk. Poziom trudności: łtwy średni. Nidzic misto położone jest blisko dwnej grnicy Mzowsz z Prusmi. Przed wiekmi mieścił się tu obronn osd pruskiego plemieni Ssinów, w jej miejscu w 1268 roku Krzyżcy postwili drewnino-ziemną forteczkę, z czsem zmienioną w murowny zmek. Misto powstło obok zkonnej twierdzy, jego pogrniczne położenie sprwiło, że często było tkowne podczs licznych wojen polsko-krzyżckich w XV XVI wieku. W 1656 roku Nidzicę ztkowli Ttrzy sprzymierzeni z Polską. Wlki i zniszczeni przetoczyły się przez miejscowość również podczs kmpnii npoleońskich 1807 roku orz w czsie obu wojen świtowych. Świdectwem potęgi i zmożności zkonu krzyżckiego był n tych pogrnicznych terench wspniły, ceglny zmek 71. Wrowni powstł w ltch 1370 1407 n wzgórzu. Widok n nią przesłniją obecnie wysokie drzew. Główn brm prowdząc do zmku ulokown jest od strony wschodniej njpierw wchodzi się n dziedziniec przedzmcz otoczonego murem obronnym z niską, cylindryczną bsztą w nrożniku. Pond przedzmczem wyrstją wzniesione n plnie kwdrtów bszty nrożne orz środkow wież brmn głównego zmku. Wejście wiedzie n dziedziniec ze zrekonstruownymi po II wojnie świtowej drewnino-betonowymi krużgnkmi. Zmkowe sle mieszczą hotel z resturcją orz miejscowy ośrodek kultury z niewielkim Muzeum Ziemi Nidzickiej (Nidzicki środek Kultury, ul. Zmkow 2, tel.: 89 6250370, e-mil: nidzickiosrodekkultury@poczt. fm, www.nok.nidzic.pl). Poniżej wzgórz zmkowego rozciąg się stre misto, którego większość zbudowy zostł zniszczon w 1945 roku. Do dziś przetrwł m.in. neoklsycystyczny rtusz z XIX wieku 72 i kmieniczki we wschodniej pierzei. W pobliżu stoi kościół św. Wojciech z XIV wieku 73, odbudowny po 1914 roku w stylu neorenesnsowym. Wokół strego mist stły niegdyś mury obronne, z których pozostły jedynie krótkie frgmenty orz dwie XIV-wieczne bszty. Niegdyś w ciąg obwrowń włączony był też tzw. Klsztorek 74 (dziś mieści się tu Archiwum Pństwowe), gotycki budynek z pozostłością bszty z XIV wieku. Rezerwt Jezioro rłowo Młe w pobliżu szlku, z miejscowością rłowo, znjduje się w lesie jezioro rłowo Młe. Porośnięte szuwrmi brzegi i muliste dno niezbyt głębokiego (do 2 m) kwenu upodobły sobie niezwykle rzdkie w nszym krju żółwie błotne. Zwierzęt czsem wychodzą n południowo-zchodni brzeg jezior, gdzie mogą ogrzć się w słońcu. W tym miejscu zbudowno pomost widokowy, skąd możemy mieć sznsę je zobczyć. Akwen wrz z frgmentem otczjącego je lsu to funistyczny rezerwt przyrody Jezioro rłowo Młe, obejmujący 4,5 h. Utworzony w 1958 roku, był pierwszym w Polsce miejscem ochrony żółwi. Do rezerwtu możn dojść znkownym szlkiem z rłow przez mlownicze tereny leśne, zjmujące wzgórz morenowe z licznymi źródłmi i okresowymi oczkmi wodnymi. Jezioro mulew duże jezioro morenowe o ksztłcie przypominjącym literę H jest nieml cłkowicie otoczone lsmi, poz brzegiem północno-zchodnim, wzdłuż którego rozciągją się wsie Wikno, Jbłonk i Ntć Wielk. Jezioro o długości pond 7 km i średniej szerokości 1 km jest częścią szlku kjkowego rzeki mulew. Źródł Łyny 3 km n zchód od rłow, w lsch nieopodl wsi Łyn bierze swój początek rzek o tej smej nzwie, któr płynie nstępnie n północ przez cłe województwo wrmińsko-mzurskie i n terenie Rosji uchodzi do Pregoły. Łyn wypływ z wielu wydjnych i czystych źródeł w rozległej dolinie orz licznych wąwozów bocznych, ocienionych lsem liścistym. Ciekwym zjwiskiem jest silnie zznczon erozj wsteczn, któr powoduje ciągłe przesuwnie źródlisk w kierunku linii wododziłu, tj. w górę doliny. Źródł i otczjąc je kniej chronione są jko rezerwt krjobrzowy im. prof. Romn Kobendzy, obejmujący powierzchnię 120 h. Rzek Łyn, Rezerwt Koniusznk II tuż obok szlku, w miejscu, gdzie trs przecin uchodzącą do jezior mulew rzeczkę Koniusznkę, rozciąg się rezerwt przyrody o powierzchni 64,5 h. Teren rezerwtu obejmuje frgment strego lsu miesznego z licznymi drzewmi pomnikowymi (ż 78), wśród których są wielkie dęby i 200-letnie sosny. Koniusznk przepływjąc przez teren rezerwtu jest brdzo czyst i tworzy tu krótki, mlowniczy przełom między wzgórzmi morenowymi. Rezerwt jest łtwo dostępny dzięki pieszej ścieżce dydktycznej. Nieco dlej rozciąg się trudno dostępny rezerwt Koniusznk I, gdzie występuje rzdkie zjwisko sufozji (wypłukiwni ziren z osdów przez wody podziemne) w obrębie polodowcowego, piszczystego sndru. W rezerwcie, w wyniku tego zjwisk, znik pod ziemią potok Npiwodzk Strug, który wypływ n powierzchnię przeszło 2 km dlej już jko Koniusznk. Rzek jest siedliskiem bobrów orz rzdkich ptków: lubiących wrtkie strumienie pluszczów. Dzikie okoliczne lsy zmieszkuje bocin biły. Ceglny zmek w Nidzicy, 22 23

38 Zchód słońc podczs wyprwy, fot. istockphoto.com stre Brdo cerkiew greckoktolick, rys. RS Czerwony Szlk Pogrnicz Przebieg: Sępopol Liski Judyty Szczurkowo stre Brdo Stopki Dług Sępopol; 33 km Krótk wycieczk przez niewielkie miejscowości n Równinie Sępopolskiej. Ciche, zpomnine wsie z młymi kościółkmi i rezydencjmi pruskich rodów szlcheckich stnowią miejsc brdzo rzdko odwiedzne przez turystów. Mły ruch sprwi, że możn liczyć n cły dzień spokojnej jzdy pośród rolniczych krjobrzów. Prwie cł trs prowdzi sfltowymi drogmi o brdzo młym ntężeniu ruchu, 3,5-kilometrowy odcinek między Kolonią Skitno Judytmi wiedzie po płytch betonowych, ułożonych n trsie nieczynnej linii kolejowej. Poziom trudności: łtwy. Sępopol misto u zbiegu rzek Łyny i Guber powstło w miejscu, gdzie niegdyś znjdowł się obronny gród Prusów, zniszczony przez Krzyżków. Zkonnicy w zkolu Łyny, wykorzystując jego nturlne wlory obronne, w 1351 roku dokonli lokcji mist. Wkrótce zostło otoczone murmi, zś fos łącząc Łynę z Gubrem sprwił, że misto znlzło się n wyspie. W zkolu Łyny wznosi się duży gotycki kościół św. Michł Archnioł 75, zbudowny w ltch 1360 1400. M wysoką wieżę o przekroju kwdrtowym, wbudowną w korpus nwowy, hlowe wnętrze przykryw gotyckie sklepienie gwieździste. Wyposżenie świątyni jest brokowe. Z kościołem widć przebudowną n dom mieszklny dwną gotycką bsztę i krótki odcinek murów miejskich. Liski w dwnych zbudownich dworskich 76 mjątku szlcheckiej rodziny Lieskewngów (od ich nzwisk pochodzi nzw wsi), któr rezydowł n tym terenie od 1425 roku ż do XVIII wieku, mieści się obecnie duż stdnin koni. Przez długi czs w ltch powojennych był to njwiększ stdnin w cłej Polsce, konie pochodzące z Lisek odnosiły liczne sukcesy sportowe. Judyty w tej niewielkiej wsi wznosi się okzły XIX-wieczny płc rodziny von Kunheim 77, stnowiący do II wojny świtowej ośrodek rozległych dóbr ziemskich, obejmujących wiele okolicznych wsi. Ciekwostką są nturlnej wielkości lwy z brązu ustwione obok płcu, kupione w 1889 roku w Pryżu podczs j Wystwy Świtowej. Szczurkowo wieś powstł już w XIV wieku; w 1945 roku przecięł ją grnic między Polską nleżącym do ZSRR (obecnie do Rosji) obwodem kliningrdzkim. W polskiej części wsi pozostł zncznie przebudowny dwór pochodzący z XIX wieku 78. Szczurkowo znne jest przede wszystkim jko miejsce jednej z większych w województwie wrmińsko-mzurskim kolonii bocin biłego. stre Brdo mł wieś w pobliżu grnicy z Rosją. Znjduje się tu późnogotycki kościół z początku XVI wieku 79, który przez nieml cły okres swego istnieni, ż do 1945 roku służył ewngelikom. Zbudowny z kmieni polnego i cegły, m dostwioną od zchodu drewniną wieżę. Po wysiedleniu Niemców we wsi osdzono wielu Ukrińców z terenów Bieszczd dziś świątyni służy jko cerkiew greckoktolick. Czerwony szlk okolic Jeziorn Przebieg: Jeziorny Kostrzewy Krokowo Lekity Klis Ustnik Wójtówko Jeziorny; 18 km Szlk ztcz pętlę po zchodniej stronie Jeziorn. Przebieg przez pgórkowte tereny Pojezierz lsztyńskiego, głównie pośród pól i łąk, przecinjąc tylko jeden nieduży kompleks leśny. Po drodze trzeb pokonć kilk stromych podjzdów. Trs poprowdzon jest częściowo szosmi sfltowymi o młym i średnim ntężeniu ruchu, połowę dystnsu pokonuje się drogmi gruntowymi. Poziom trudności: średni. Jeziorny niewielkie misto powstło w 1338 roku dzięki lokcji dokonnej przez biskupów wrmińskich, którzy postwili zmek. W efekcie powstł dwuskrzydłow twierdz gotyck z XIV wieku, otoczon murmi obwodowymi; do budowli przyległo niewielkie przedzmcze. W XVII wieku biskupi wrmińscy nkzli budowę dwóch nowych skrzydeł, przeksztłcjąc twierdzę w brokową rezydencję z ogrodmi w stylu włoskim. Kres zmku przyszedł w 1783 roku, kiedy to gmch spłonął od uderzeni piorun ktstroflny pożr zniszczył wówczs cłe misto. Niedługo potem n fundmentch głównego, zchodniego skrzydł powstł nowy budynek przeznczony dl włdz miejskich do dziś mieści się tu urząd mist. Z złożeni gotyckiego pozostły tylko kmienne mury przyziemi zchodniego o grubości 3 m wrz z piwnicmi orz pozostłości bszty nrożnej. Przy rynku zwrc uwgę kościół św. Brtłomiej 80. N teren świątyni wchodzi się przez brokową wieżę brmną dzwonnicę z XVIII wieku. Z nią wyrst wysok wież kościoł, zbudown wrz z 3-nwowym korpusem o ukłdzie hlowym orz z prezbiterium w stylu gotyckim po 1345 roku. Wnętrze świątyni ze sklepieniem gwieździstym szczyci się niedwno odnowionymi orgnmi z XVII wieku. Ustnik nieduż wieś nd jeziorem o tej smej nzwie niegdyś był częścią rozległego mjątku ziemskiego, pozostjącego w rękch potężnych rodów pruskich. N początku XX wieku mjątek zostł podzielony n dwie części, dltego w bliskim sąsiedztwie stoją tu dw zpuszczone dwory 81. 38 Trs wśród pól, fot. istockphoto.com Jeziorny kościół św. Brtłomiej, rys. RS 24 25

38 Klwri Wrmińsk w Głotowie, Tuż z wsią rozciąg się rezerwt Ustnik, obejmujący jezioro (Ustnik) orz podmokłe zgłębienie n północ od kwenu łącznie 32 h. Bujnie rozwij się roślinność szuwrow, rezerwt jest miejscem gnizdowni wielu gtunków ptków wodnych mimo młych rozmirów jezior gnizd wije tu 25 gtunków, drugie tyle ztrzymuje się podczs przelotów. Wójtówko wieś nd Symsrną, oddlon o 2 km n zchód od Jeziorn. Znjduje się tu duży folwrk 82 z licznymi zbudownimi gospodrczymi orz stojący w niewielkim prku odresturowny dwór z początku XX wieku 83. Czerwony szlk rowerowy okolic Dobrego Mist Przebieg: Knopin Głotowo Now Wieś Mł Prslity Smoljny Międzylesie Brcikowo Knopin; 34 km Szlk ztcz pętlę wokół Dobrego Mist. Urozmicone krjobrzy, zieleń lsów i ciekwe zbytki zchęcją do spokojnej i niespiesznej wędrówki. Z Dobrego Mist dotrzemy n trsę znkownym żółtym szlkiem rowerowym do Głotow lub Knopin lbo niebieskim szlkiem przez lsy n wschód od mist. Drog prowdzi nieml wyłącznie drogmi gruntowymi, jedynie niewielkie jej frgmenty szosmi sfltowymi. Szczególną ostrożność nleży zchowć n pond półkilometrowym odcinku koło Smoljn, gdzie szlk wiedzie szosą krjową nr 51. Poziom trudności: średni. Głotowo we wsi rozciągjącej się wzdłuż doliny rzeczki Kwieli zwrc uwgę duży, ceglny kościół brokowy 84, zbudowny w ltch 1722 26. Zstąpił strszą i mniejszą świątynię, któr nie mieścił już przybywjących tu licznie pielgrzymów. Głotowo było bowiem od XIV wieku miejscem, do którego przybywło wiele pielgrzymek. Wobec nsileni się ruchu pielgrzymkowego n początku XVIII wieku, konieczn stł się budow wspomninej już nowej świątyni. W drugiej połowie XIX wieku n wschód od kościoł w zdrzewionej dolinie zbudowno, tzw. Klwrię Wrmińską 85, której uksztłtownie terenu przypominło topogrfię okolic Jerozolimy i tmtejszej Drogi Krzyżowej. W prcch brli udził wierni z cłej diecezji wrmińskiej. Nstępnie wzniesiono zespół 14 kplic stcji Drogi Krzyżowej 86, tkże grotę Mtki Boskiej z Lourdes i kplicę Modlitwy w grójcu. Smoljny wieś podzielon jest n dwie części szeroką doliną silnie mendrującej rzeki Łyny. W zchodniej części miejscowości, zwnej Smoljny-Mjątek, stoi piękny płc, dwn letni rezydencj biskupów wrmińskich 87. Brokow budowl powstł dzięki fundcji biskup Adm Grbowskiego w ltch 1741 46. Zstąpił strszy dwór, istniejący już w XV wieku jko centrum dministrcyjne dóbr biskupich w tej części Wrmii. Wokół rozciąg się prk z pięknymi strymi drzewmi, n teren cłego złożeni prowdzi wieżow brm z oficyną. Powstnie prku było głównie zsługą kolejnego biskup wrmińskiego, znnego poety Igncego Krsickiego, który spędził w Smoljnch wiele czsu. becnie strnnie utrzymny kompleks płcowo-prkowy zjmuje Zespół Szkół Rolniczych. Międzylesie we wschodniej części wsi przy szosie z Dobrego Mist do Jeziorn, kilkset metrów od szlku, wznosi się brokowy kościół pielgrzymkowy 88, zbudowny w ltch 1752 53. Pielgrzymowły tu wówczs liczne rzesze wiernych z Wrmii, gdyż n początku XVIII wieku miło tu miejsce zniewżenie krucyfiksu. Zielony szlk Po Szwjcrii rzyskiej Przebieg: rzysz Grądy Dnowo Stoczki Ublik Cierzpięty Mtyszczyki Zstrużne Wężewo krtowo; 33 km Mlowniczość pgórkowtych terenów, przetyknych niewielkimi jeziormi orz zielenią lsów sprwił, że pod koniec XIX wieku ndno okolicom n północny zchód od rzysz mino Szwjcrii rzyskiej. Wrto udć się tm niedługim szlkiem rowerowym. Przy trsie rozciągją się pol uprwne, spore odcinki przebiegją pośród lsów orz brzegiem jezior. Szlk kończy się w krtowie, skąd blisko do rzysz, jednk jedyn łącząc miejscowości drog to ruchliw szos krjow nr 16. Szlk prowdzi nieml wyłącznie drogmi gruntowymi, krótkie odcinki wiodą po szosch sfltowych lub drogch bitych. Poziom trudności: średni trudny. Śródleśne jezior w lsch n północ od rzysz szlk przebieg w pobliżu kilku niewielkich jezior Kieplin zwnego też Kęplstym, Przylesi i Błękitnego (inn nzw Łzduny). Zbczjąc n chwilę ze szlku, nd ich brzegi możn zobczyć ciekwą roślinność wodną. W wielu miejscch wzdłuż tych mezotroficznych (średnio żyznych) kwenów tworzy on tzw. pło. Jest to grub wrstw pływjących roślin wodnych, np. szleju jdowitego czy nerecznicy błotnej, n której osdzją Leśne ścieżki, fot. istockphoto.com 39 26 27

Pozostłości schronu w Cierzpiętch, się szczątki innych roślin, z czsem wyrstją szuwry, potem pojwić się mogą nwet drzew (głównie olsz czrn). Pło jest jednk brdzo zdrdliwe, bo pod wrstwą roślinności wciąż jest wod czsem oderwne frgmenty tworzą pływjące wyspy. Cierzpięty wieś nd południowym krńcem jezior Buwełno, złożon pod koniec XV wieku. Z dwnego mjątku ziemskiego pozostł większość zbudowń folwrcznych 89, tworzących wrz z dworem z drugiej połowy XIX wieku czworobok zbudowń. W pobliżu miejscowości, w lsch między jeziormi Buwełno Tyrkło, zchowły się pozostłości schronów i umocnień 90, nleżących do fortyfikcji Giżyckiej Pozycji Polowej z czsów I wojny świtowej. Po przeciwnej, północno- -zchodniej stronie Cierzpięt rozciąg się duży rezerwt przyrody Nietlickie Bgno. gromne mokrdł zostły częściowo zmeliorowne, le wciąż są doskonłym siedliskiem wielu rzdkich gtunków zwierząt, w tym licznych ptków, m.in.: żurwi, orłów bielików i orlików krzykliwych. Żyją tu tkże bobry i łosie. krtowo nieduż wieś po dwóch stronch przesmyku łączącego jezioro Tyrkło ze Śnirdwmi. Pond cieśniną łączącą ob kweny przerzucono mosty: kolejowy i drogowy. W części wsi po zchodniej stronie knłu stoi kościół 91 z końc XVIII wieku, zbudowny w miejscu strszej świątyni z ok. 1500 roku. becny jego ksztłt to w zncznym stopniu efekt rekonstrukcji po zniszczenich I wojny świtowej. Wnętrze strop i empory dekorowne są pięknymi polichromimi, nmlownymi podczs odbudowy kościoł. We wsi znjdują się tkże ruiny bunkrów z I i II wojny świtowej. Kotowo tuż z wsią drog i szlk zjeżdżją do głęboko wciętej w teren doliny Łyny. Strome skrpy miejscmi rozcinją wąskie jry młych potoków. Tuż powyżej mostu, którym drog pokonuje rzekę, widć niewielką betonową zporę z elektrownią wodną 92, ukończoną w 2010 roku i tworzącą niewielki zlew n Łynie. Morw przed wsią drog okrąż od zchodu i południ dwny prk krjobrzowy, rozciągjący się wokół niszczejącego, XIX-wiecznego dworu 93. Z prkiem stoi część zbudowń zespołu folwrcznego miejscowego mjątku ziemskiego. Stoczek Klsztorny nd zbudową wsi, złożonej w połowie XIV wieku, dominuje brokowy kościół. Stnowi on główną część zespołu klsztornego 94, który wyrósł w miejscu ustwionej tu w 1622 roku pośród lsu kpliczki, poświęconej Mtce Boskiej. Biskup wrmiński Mikołj Szyszkowski ufundowł tu w ltch 1639 41 kościół w formie nkrytej kopułą dużej rotundy. We wnętrzu umieszczono sprowdzoną z Rzymu kopię obrzu Mtki Boskiej z bzyliki Snt Mri Mggiore, zwnej Mtką Pokoju. Kilk lt później przy świątyni osdzono bernrdynów. N początku XVIII wieku wzniesiono wydłużone prezbiterium i wieżę kościoł orz otczjące cłe złożenie krużgnki z nrożnymi kplicmi kopułowymi. Wnętrze świątyni zchowło cenne wyposżenie późnobrokowe, cły klsztor jest obecnie pod opieką księży mrinów. Znjduje się tu niewielk izb muzeln, poświęcon prymsowi Stefnowi Wyszyńskiemu, więzionemu w tym miejscu przez włdze stlinowskie w ltch 1953 54 (Zgromdzenie Księży Mrinów, Stoczek Klsztorny 30, tel.: 89 7660911, e-mil: mrinie@stoczek.pl, www.stoczek.pl). Zielony szlk Przebieg: Grunwld Stębrk Mielno Królikowo lsztynek Mńki Pęglity Łjsy; 39 km Szlk w Stoczku Klsztornym, Rowerem pośród lsów, fot. istockphoto.com 37 38 Niebieski szlk okolic Lidzbrk Wrmińskiego Przebieg: Lidzbrk Wrmiński Koniewo Budniki Kotowo Morw Nprty Stoczek Klsztorny Kierwiny Srnowo Lidzbrk Wrmiński; 32 km Ciekw pętl szlku wiedzie poprzez łgodne rolnicze krjobrzy n północny wschód od Lidzbrk Wrmińskiego. Prócz zbytków smego mist njwiększą trkcją jest piękny zespół pobernrdyńskiego kościoł i klsztoru w Stoczku Klsztornym. Szlk przemierz poz tym rozległe pol uprwne, n trsie znjdują się jedynie młe wioski. Początkowy odcinek prowdzi wzdłuż doliny Łyny, nstępnie poprzez niezncznie flujące tereny Niziny Sępopolskiej. Trs zostł poprowdzon głównie szosmi sfltowymi (pond połow długości szlku), tkże innymi drogmi utwrdzonymi, m.in. z nwierzchnią z płyt betonowych. Ruch smochodowy jest znikomy z wyjątkiem krótkich odcinków przy wyjeździe i wjeździe do Lidzbrk Wrmińskiego. Poziom trudności: łtwy. Dług wędrówk pozwl z pol bitwy pod Grunwldem dotrzeć przez mło uczęszczne tereny do linii kolejowej stród- -lsztyn. Szlk prowdzi przez niewielkie miejscowości, le w połowie trsy możn ztrzymć się w lsztynku, by kontynuowć wędrówkę poprzez duże kompleksy leśne ż do końc trsy. Trs prowdzi w większości drogmi sfltowymi o średnim lub młym ntężeniu ruchu, tkże krótszymi odcinkmi dróg utwrdzonych lub gruntowych duktów leśnych. Miejscmi kłopoty może sprwić orientcj, zwłszcz n odcinku między Mńkmi Pęglitmi. Poziom trudności: łtwy średni. 28 29

Pomnik bitwy pod Grunwldem, Sknsen w lsztynku, fot. D. Zród Grunwld, pole bitwy łgodnie sflowne rolnicze tereny między wsimi Grunwld, Stębrk i Łodwigowo, 15 lipc 1410 roku stły się polem bitwy między wojskmi polsko-litewsko-ruskimi król Włdysłw II Jgiełły oddziłmi krzyżckimi, dowodzonymi przez wielkiego mistrz Ulrich von Jungingen. W pobliżu drogi z Grunwldu od Stębrk, w 550. rocznicę bitwy, czyli w 1960 roku ustwiono pomnik zwycięstw pod Grunwldem 95. Skłd się on z kmiennego obelisku z płskorzeźbionymi twrzmi rycerzy orz trzydziestometrowymi msztmi z metlowymi proporcmi, symbolizującymi chorągwie rycerskie sprzymierzonych rmii. Wrto zjrzeć do niewielkiego Muzeum Bitwy pod Grunwldem 96 (Stębrk 1, tel.: 89 6472227, e-mil: grunwld@muzeum.olsztyn.pl, grunwld.wrmi.mzury.pl; muzeum czynne tylko od mj do wrześni). N polch bitewnych n południowy zchód od pomnik możn zobczyć fundmenty gotyckiej kplicy 97, zbudownej w 1411 roku przez Krzyżków. Między ruinmi kplicy pomnikiem znjduje się głz oznczjący miejsce domniemnej śmierci wielkiego mistrz; ntomist nieco dlej od pomnik (w kierunku południo-wschodnim) wznosi się kopiec Jgiełły 98, prwdopodobne stnowisko dowodzeni polskiego król w pierwszej fzie bitwy. lsztynek misteczko n skrzyżowniu wżnych szlków komunikcyjnych, zostło złożone w 1359 roku obok postwionego osiem lt wcześniej zmku krzyżckiego 99. Do dziś z tej twierdzy pozostły dw mocno przebudowne skrzydł, mieszczące obecnie szkołę. bok stoi dwny gotycki kościół z XIV wieku 100, obecnie slon wystwowy Muzeum Budownictw Ludowego. Z świątynią, dostwiony do zchownego odcink murów miejskich, wznosi się gotycki dom, w którym urodził się Krzysztof Celestyn Mrongowiusz, znny XIX-wieczny językoznwc, filozof i kznodziej, zsłużony m.in. w bdnich nd Kszubmi. W domu mieści się ekspozycj poświęcon Mrongowiuszowi orz oddził Muzeum Budownictw Ludowego 101. Główną trkcją lsztynk jest sknsen 102 (Muzeum Budownictw Ludowego Prk Etnogrficzny, ul. Leśn 23, tel.: 89 5191542, e-mil: bort@muzeumolsztynek.com.pl, muzeumolsztynek.com.pl; otwrty od 15 kwietni do pździernik). Rozciąg się on po północnej stronie mist n 96 h. Znjdują się w nim liczne obiekty rchitektury wiejskiej z cłego regionu, zrówno oryginlne budynki przeniesione z różnych wsi, jk i kopie innych. Wśród nich wyróżni się rekonstrukcj drewninego kościółk z niedlekiego Rychnow z odtworzonymi cennymi polichromimi. Wrto też obejrzeć odbudowną niedwno wczesnośredniowieczną osdę Prusów, zwną Amlng. Mńki we wsi leżącej n rozległej, śródleśnej polnie wznosi się murowny kościół z końc XVII wieku 103, rozbudowny w 1770 roku. Skromnej bryle urody dodje drewnin wież z izbicą (tj. rodzjem ndwieszonego piętr), zwieńczon szpiczstym dchem nmiotowym z gontu. We wnętrzu zchowł się część brokowego wyposżeni. Zielony szlk w gminie Stre Juchy Przebieg: Stre Juchy Zwdy Ełckie Gorłówko Stre Juchy; 15 km Doskonł trs n krótką, spokojną wycieczkę po mlowniczych okolicch Pojezierz Ełckiego. Przy szlku znjdują się dw jezior, kilk niedużych kompleksów leśnych i ciche, niewielkie miejscowości. Szlk prowdzi drogmi sfltowymi i bitymi, o brdzo młym ntężeniu ruchu. Poziom trudności: łtwy. Stre Juchy we wsi znjduje się kościół z XVI wieku 104, którego wyposżenie stnowi m.in. renesnsowy ołtrz i mbon z końc XVI wieku orz orgny z 1772 roku. koło pół kilometr n wschód od wsi prowdzi żółty szlk spcerowy, którym możn dotrzeć do wielkiego głzu nrzutowego 105. gromny kmień w średniowieczu służył podobno pogńskim Jćwingom jko ołtrz ofirny. Z zbijnych zwierząt spływł krew, którą Jćwingowie nzywli juchą tk powstć mił nzw miejscowości. Jezioro Łśmidy nieco pond kilometr od Strych Juch szlk wrz z drogą do Zwdy Ełckiej sprowdz stromą serpentyną nd ztokę, stnowiącą zchodni krniec dużego jezior Łśmidy. Ztok określn jest czsem jko osobne jezioro Ułówki. Łśmidy to jeden z większych kwenów Pojezierz Ełckiego, m powierzchnię 1060 h i łączy w sobie cechy jezior wytopiskowego orz rynnowego, osiągjąc znczną głębokość prwie 44 m. Nd wodą pnuje zzwyczj spokój jezioro jest objęte strefą ciszy. Szlk żółty Gołdp Popioły Przebieg: Gołdp Jbłońskie Włosty Juchnjcie Sokoły Rożyńsk Mły Zieminy Skliszkiejmy Klewiny Kruki Żbin Rp Mieduniszki Skliszki Wydutki Popioły; 60 km Długi szlk pieszy, dostępny tkże dl rowerzystów, łączy okolice Gołdpi z Kriną ch Jezior Mzurskich. Prowdzi przez rzdko uczęszczne przez turystów okolice wzdłuż grnicy polsko-rosyjskiej, przez niewielkie wioski i duże kompleksy leśne. Po drodze możn zobczyć kilk oryginlnych trkcji i delektowć się nieskżoną nturą. Szlk wiedzie drogmi o różnej nwierzchni sfltowej, brukownej, utwrdznej, tkże częściowo gruntowymi. Poziom trudności: średni trudny. 40 40 N szlku, fot. istockphoto.com Zchód słońc nd jeziorem, fot. D. Zród 30 31

Pozostłości bunkrów w Gołdpi, Gołdp njdlej n północny wschód położone misto mzurskie powstło dopiero w drugiej połowie XVI wieku. Misto, jko jedyne w województwie, posid sttus uzdrowisk. Gołdp szczyci się jednym z njwiększych rynków n Mzurch. W sąsiedztwie tego wielkiego plcu ze skwerem wznosi się duży kościół NMP 106. Późnogotyck świątyni z XVI wieku otrzymł wysoką, msywną wieżę zwieńczoną schodkowymi szczytmi gotyckimi. Historię mist i regionu możn poznć, zwiedzjąc Muzeum Ziemi Gołdpskiej 107 (ul. Prtyzntów 31, tel.: 87 6150545, e-mil: mzg@o2.pl), prezentujące m.in. zbiory miejscowego psjont Mieczysłw Rtsiewicz, którego imię plcówk obecnie nosi. Zbiory obejmują tkże dziły: geologiczny, etnogrficzny i militri. Nietypową trkcją Gołdpi jest możliwość wejści n szczyt wysokiej n 46 m zbytkowej wieży ciśnień z 1905 r. 108 (ul. Pderewskiego 35, tel.: 87 6151515, e-mil: info@ wież-goldp.pl, www.wiez-goldp.pl; czynn od kwietni do wrześni). Piękn Gór n południe od Gołdpi rozciąg się mlownicz krin Wzgórz Szeskich. Pierwszym ich znczniejszym wzniesieniem w pobliżu mist jest Gołdpsk Gór, zwn inczej Piękną Górą (277 m n.p.m.), któr znjduje się około 4 km n południe Gołdpi. Szlk przechodzi u jej zchodnich podnóży. Wokół widć liczne elektrownie witrowe, zś szczyt wieńczy pnormiczn kwirni z obrcną podłogą. Gołdpsk Gór to nie tylko znkomity punkt widokowy, lecz przede wszystkim ośrodek sportów zimowych. N jej stokch zbudowno pięć różnych wyciągów nrcirskich, w tym wyciąg krzesełkowy (zjzd i stcj nrcirsk Piękn Gór Rudziewicz, Konikowo 11, tel.: 87 6154943, e-mil: biuro@ zjzd-rudziewicz.pl, www.zjzd-rudziewicz.pl). Rp niewielk wieś oddlon o 30 km n zchód od Gołdpi i zledwie 2 km n południe od grnicy z rosyjskim obwodem kliningrdzkim. Przy drodze z Bń Mzurskich stoi niesmowity grobowiec pruskiej rodziny von Fhrenheid 109. Nie przypomin zwykłych ngrobków czy kplic, znnych z miejscowych cmentrzy, lecz egipskie pirmidy. Grobowiec m formę wysokiego n prwie 16 m ostrosłup, wzniesionego n plnie kwdrtu o boku 10 m. Budowlę zprojektowł słwny rzeźbirz i rchitekt klsycyzmu, pochodzący z Dnii Bertel Thorvldsen. W grobowcu jko pierwsz pochown zostł w 1811 roku trzyletni córeczk Friedrich von Fhrenheid, fundtor tej osobliwej budowli. Mieduniszki mł miejscowość nd Węgorpą, 5 km n zchód od Rpy i zledwie 3 km n południe od grnicy z Rosją. W XIX wieku wieś nleżł do von Frenheidów, włścicieli m.in. Rpy. N skrju resztek zniedbnego prku wznoszą się ruiny neobrokowego płcu 110, wzniesionego w ltch 1920 22 przez ówczesnych włścicieli Mieduniszek rodzinę Schmidt von Altenstdt, w miejscu splonego strszego dworu. d frontu płc mił trójkątny tympnon pond centrlnym ryzlitem, z tyłu, od ogrodu duży trs, wsprty n jońskich kolumnch. Budowl zostł zniedbn po II wojnie świtowej przez zrządzjący mjątkiem PGR. W 2004 roku pożr strwił większość dchów i od tego momentu opuszczony gmch szybko niszczeje. Lsy Skliskie rozległy i dziki kompleks leśny między rzeką Gołdpą n południu i wschodzie Węgorpą n zchodzie i częściowo od północy. Przewżją tu bory sosnowe, le są też lsy mieszne. Łącznie obejmują 8700 h powierzchni, pośród bgien i ostępów leśnych żyją m.in. łosie, wilki i rysie. W rzekch spotkć możn wydry i bobry. Awifunę reprezentują m.in. żurwie, bociny czrne orz drpieżne orły bieliki i rybołowy. Szlk żółty przechodzi przez lsy n odcinku między Mieduniszkmi mi Popiołmi. Knł Brożjcki płynąc przez Lsy Skliskie drog wodn łącząc Węgorpę z Gołdpią. Knł przekopny zostł według projektu Jn Suchodolc w 1733 roku i odnowiony w sto lt później. Dziś dostępny tylko dl kjków, zmulony i zsiedlony przez bobry, jest brdzo mlowniczy. W niektórych miejscch przecin głębokim wykopem niewielkie pgórki morenowe. Szlk przebieg drogą leśną wzdłuż południowej części knłu, m.in. obok zniszczonej śluzy. Szlk Duż Pętl Mrągowsk Przebieg: Mrągowo Nikutowo Wierzbowo Żbieniec Jkubowo Nowy Probrk Probrk Czerwonki Tymnikowo Mrągowo; 29,4 km Dobr trs n spokojną wycieczkę rowerową, któr pozwl poznć Mrągowo orz njbliższe okolice mist z licznymi jeziormi rynnowymi. Trs prowdzi n niedługich odcinkch drogmi sfltowymi, większość jej przebiegu to drogi gruntowe lub utwrdzone szutrem, kostką brukową lbo płytmi betonowymi. Przewżją drogi o brdzo młym ntężeniu ruchu, jedynie około 300 m w Probrku trzeb jechć ruchliwą szosą krjową nr 16. Poziom trudności: średni. Mrągowo powitowe misto może poszczycić się ndzwyczjnym położeniem w otoczeniu licznych jezior. Główn część Mrągow rozciąg się wzdłuż brzegów rynnowego jezior Czos, nprzeciwko mist n Półwyspie Czterech Witrów wyrst wysokie morenowe wzgórze, zwne Górą Czterech Witrów (180 m n.p.m.). Mrągowo rozwinęło się przy zbudownym w XIV wieku krzyżckim zmku, po którym jednk nie m już śldu. W XV wieku miejscowość, zwn do 1947 roku Ządzborkiem, zyskł prw miejskie, powstło też chrkterystyczne dl ówczesnych mist złożenie urbnistyczne z rynkiem. W centrum Mrągow stoją liczne zbytkowe kmieniczki 111, głównie z XIX wieku. N środku rynku wznosi się klsycystyczny rtusz 112 z wieżą zegrową, mieszczący obecnie muzeum regionlne (Muzeum Wrmii i Mzur Rzek Węgorp, 39 Polnymi duktmi, fot. istockphoto.com 32 33

Deptk w Mrągowie, Foto: D. Zród Jezioro Czos, Foto: D. Zród 39 w lsztynie, oddził w Mrągowie, ul. Rtuszow 5, tel.: 89 7412812, e-mil: mrgowo@muzeum.olsztyn.pl, muzeum.olsztyn. pl/muzeum-w-mrgowie). W pobliżu stoi prterowy domek z muru pruskiego, tzw. Wrtowni Bośników 113 z młą ekspozycją poświęconą niemieckiemu pisrzowi Ernstowi Wiechertowi. Główny kościół miejski to neogotyck, duż świątyni św. Wojciech. Wrto zjrzeć do mfitetru 114 przy północno-wschodniej części promendy obiegjącej jezioro Czos. dbywją się tutj znne w cłym krju imprezy: Piknik Country, tkże Festiwl Kultury Kresowej. Z kolei n południowych przedmieścich Mrągow zinteresowni techniką wojskową mogą zjrzeć do Muzeum Sprzętu Wojskowego 115 (ul. Przemysłow 11c, tel.: 502540381, e-mil: info@ muzuem.mrgowo.pl, www.muzeum. mrgowo.pl). Jezioro Czos rynnowy kwen (279 h), nd którego północnym, północno-wschodnim i zchodnim brzegiem rozciąg się zbudow Mrągow. Jezioro skłd się z dwóch odnóg: szlk w początkowym swym odcinku przebieg wzdłuż zchodniego brzegu większej, zchodniej odnogi, z kolei osttni odcinek trsy biegnie pond brzegiem wschodniej odnogi, nstępnie promendą wokół północnego krńc kwenu. To t część jezior jest njgłębsz osiąg pond 42 m głębokości. Jezioro Wągiel nieduże (176 h) jezioro o urozmiconej linii brzegowej, której większość jest zlesion. Wzdłuż wschodniego brzegu przebieg grnic Mzurskiego Prku Krjobrzowego. Szlk rowerowy prowdzi drogą przez Wierzbowo do osdy Żbieniec wzdłuż północno-wschodniej części kwenu. Choć jezioro zjmuje część tej smej rynny jeziornej, w której leży Czos, jest płytkie, osiągjąc mksymlnie około 13 m głębokości. W Wierzbowie znjdują się dogodne zejści do wody. Szlk Lsy Sorkwickie Przebieg: Mrągowo Lsowiec Gązw Stm Młynik Błowo Pustniki Stry Gieląd Sorkwity Bgienice Młe Lsowiec Mrągowo; 34,30 km Wędrówk szlkiem pozwl zrówno zwiedzić ciekwe zbytki, jk i rozkoszowć się dziką przyrodą w rozciągjących się między Sorkwitmi Mrągowem Rezerwt Gązw W smym sercu Lsów Sorkwickich, które przemierz szlk, znjduje się rezerwt torfowiskowy (204 h). bejmuje on rozległe torfowisko wysokie, porośnięte przez bór bgienny z płtmi mszru. Uzupełniją je frgmenty borów świerkowych, rosnących n torfie, z licznymi strymi okzmi drzew. chronie podleg roślinność bgienn, chrkterystyczn dl tego typu torfowisk, z udziłem bżyny czrnej, żurwiny błotnej, bgn zwyczjnego, borówki bgiennej orz dwóch gtunków ciekwych roślin owdożernych rosiczek. Lsch Sorkwickich. Możn również odpocząć nd dużym Jeziorem Gielądzkim. Szlk przebieg przewżnie po drogch gruntowych lub żwirowo-szutrowych, choć spore odcinki również po szosch sfltowych. Nie są to jednk trsy o dużym ntężeniu ruchu, oprócz kilkusetmetrowego frgmentu szosy krjowej nr 16 w Sorkwitch. Stopień trudności: średni trudny. Mrągowo zob. s. 33 Jezioro Gielądzkie duże jezioro (444 h) n Pojezierzu Mrągowskim; szlk prowdzi wokół nieml cłego kwenu, w Młyniku możn ztrzymć się n niewielkiej plży. Jezioro osiąg głębokość 27 m i przebieg przez nie szlk kjkowy Krutyni (jego początkowy odcinek). Spokojne jezioro objęte jest strefą ciszy. Sorkwity duż wieś leży n przesmyku między jeziormi Gielądzkim i Lmpckim, połączonymi niewielką rzeczką. W obecnym miejscu wieś zostł złożon w 1379 roku. Sorkwity nleżły przez wieki do kilku różnych rodów pruskiej rystokrcji. Czsy njwiększej świetności tutejszy mjątek ziemski zwdzięczł von Mirbchom, włścicielom Sorkwit w ltch 1804 1921. Szlk przebieg tuż obok zbytkowego kościółk ewngelickiego 116, zbudownego n przełomie XVI i XVII wieku. Nisk, slow, pobielon od zewnątrz budowl o surowej bryle, którą ożywiją półokrągłe okn orz nisk wież, postwioną n plnie kwdrtu. We wnętrzu jest m.in. późnorenesnsowy ołtrz, kzlnic i łwy koltorskie z herbmi włścicieli miejscowości. N południe od szlku rowerowego, n krótkim odcinku wiodącego wzdłuż drogi krjowej nr 16, rozciąg się nd brzegiem Jezior Lmpckiego zdbny prk. W jego obrębie stoi duży, neogotycki płc 117. Zbudowny przez von Mirbchów w ltch 1850 56, wzorowny był n reprezentujących ten styl budowlch ngielskich, zgodnie z pnującą ówcześnie w Prusch modą. Wspniłe wnętrz z bogtymi zbiormi cennych mebli i dzieł sztuki spłonęły w sierpniu 1914 roku, tuż przed bitwą pod Tnnenbergiem. Nowy włściciel bron Bernrd von Pleske odbudowł płc, który pozostł w rękch jego rodziny ż do 1945 roku. Po wojnie budowl służył miejscowemu PGR, potem zmieniono ją w ośrodek wczsowy. d 1998 roku nowy włściciel rezydencji przeprowdził jej strnną odbudowę i dziś mieści się tu hotel orz resturcj. Neogotycki płc w Sorkwitch, rys. RS Kościół ewngelicki w Sorkwitch, rys. RS 34 35

22 Piele Jchowo Głębokie Żelzn 6 7 Głębock Gór 507 8 9 Zlew Grzędowo 510 504 Stępnień Zkrzewiec B Wiślny Frombork n Wyszkowo 54 ów Nrus Lipowin k Szyleny 507 Krzekoty Lelkowo Tolkmicko Chojnowo Bledkowo 19 20 Biłczyn 21 Piotrowiec 4 5 Krzyżewo Kdyny Dorocin Tolkowiec Dębowiec Pęklewo Jędrychowo Suchcz Pogrodzie Wysok Płoskini Brniewsk Pierzchlskie Pluty Łęcze 17 18 22 Rychnowy 505 503 Łjsy 512 Pkosze Próchnik 504 506 Kurowo Łoźnik 15 16 Nowe Pieniężno Brniewskie Różniec Btorowo Krsny Ls grodniki Btorowo Róbno Nowkowo 507 Rdziejewo Długobór Stre Milejewo Kęp Lechowo Młynry Siedlisko Księżno Kwietnik Glebisko Rybck Bielnik II Młoteczno Brniewo Klonowo Dwór P Krnickie Wilczęt 509 zob. s. 5 2 3 Gronowo Elbląskie 7 S K I E A W I Ł Gil P M E K I R S Kreki Dwór Sdłwki 51 Bądki Słkowice Kwitjny Zielonk Psłęck Chojnik Mrkowo Wąs k Złotn Wilmowo 49 50 Jędrychówko Jrnołtowo 519 Jśkowo Jurki 519 Rj Morąg Brmk Włodowo 541 Świątki Brzydowo Kretowiny Ględy Żbi Róg Florczki Morąg Długie Komorowo Łukt 68 Isąg 538 Mroczenko Nowe Gołogór Kwkowo Pupki Jonkowo 527 Boleszyn 541 22 Turz Mł Lidzbrskie Koloni Bryńsk zob. s. 7 541 lsztynek Królikowo Kiersztnowo Kurki Witrmowo zob. s. 29 544 Nowy Dwór W kr c wę Dłutowo Stre Gródki Klęczkowo Srnowo Wysok 545 Rdomin Brtoszki Więckowo 71 72 73 74 Purgłki 544 Brodowo Petrykozy Knigowo Módłki 604 Grbowo Jstrząbki zob. s. 22 Jnowiec Kościelny Wiłunie Brtki Krokowo Jbłonowo-Mćkowięt Npierki Biłuty 0 Nrzym Niechłonin Zlesie Niednowo DZIAŁDW Księży Dwór Zimn Wod rłowo Zgrzewo 545 Kozłowo Priom Łęck Jbłonk mulew Wikno NIDZICA Łyskowo Sękowo Płośnic 58 Likusy 538 Turz Wielk Gim Mróz Mielno Mielno Dziurdziewo Butryny Now Kletk Pluszne Mróz 537 542 Chberkowo Łńskie Łutynowo Pwłowo Ulnowo Uzdowo Jeleń Słup Klonowo Ustrych Pluski 7 Koszelewy Lidzbrk Rezerwt brzik Zwdy 95 96 97 98 Wel Now Wieś Gryźliny Grunwld Prusy Grzybiny 598 Stwigud Elgnówko Stębrk Frygnowo Mńki Kborno Muchorowo Dąbrow Turowo Jnuszkowo Frąknowo Mł Dąbrówno siekowo Dobrzyń Dąbrow 7 Rumin Kowntki Wielk Grdyny Rączki Wądzyn Szkotowo Nid Rybno Ruszkowo Kiełpiny Zlesie Mrwłd Rynek Mroczno K E I W S K U J A S K R - P M Dr s 36 Zwinirz Grodziczno Pelnik Tbórz Trd Wrzesin Jerzwłd P Boreczno 530 54 Rynowo Wynki Kmieniec Giłw Płskie Miłomłyn Krnickie Szeląg Łęguty Gietrzwłd Szeląg Krnity Grzymy 69 531 Sieminy zob. s. 20 70 521 Łjsy I E lbrchtowo K Susz Liw Jeziork W S Pęglity 16 Gil Jnuszewo A Stre Rogowo STRÓDA Lubjny Jbłonki I Ł Sąpy Ulnowo Srąg 61 62 Drwęckie Guzowy Czerwon 521 Piotrkowo 63 64 Smborowo Piec Wod strowin Tynwłd Mńki Jeziork Szymbrk Strzykowo 16 55 Brzydowo 66 67 Elgnówko Ząbrowo Turznic Szyldk Rudzienice Krplewo Smykowo Kisielice Głdowo Gierłoż 65 Zwdy zob. s. 18 IŁAWA Dół Gromoty Nprom lsztynek Rychnowo Lseczno 7 56 57 58 Lipowo Iłwskie 59 60 536 542 Królikowo zob. s. 14 515 520 7 Tuszewo Kuligi Klisty Skolity 530 Mortęgi Npromek Jgodziny Wulpińskie L S Z T Y Ń S K I E Pcółtowo 537 Lubw Konrdowo Boguchwły 527 Ruś Rogiedle Pęglity 51 Gierzwłd Giętlewo Złotowo Wilczkowo Wuksniki Nrie Byszwłd 593 Miłdzie Ponry Łączno Smbród Młdyty Z E Śliw Strużyn Dylewo Glznoty 53 99 100 101 102 542 Klebrk Klebrskie Szczęsne Linowskie 16 Srąg 103 65 Szyldk Szczepnkowo Wiśniewo Grbowo Guzowy Piec Pis Wójtowo LSZTYN Nterki Łjsy Rychnowo Nprom Gietrzwłd 69 Stre Jbłonki Różnowo Wdąg Dywity Wdą g Łyn Ukiel 70 61 62 63 64 66 67 527 Giłw Łęguty Grzymy STRÓDA Lubjny Pietrzwłd 15 Wel J Głodówko Miłkowo zob. s. 18 Jonkowo Wrzesin 531 Gdy Mosąg Brąswłd Wołowno Isąg Wynki Szeląg Turznic Gierłoż Smykowo Lubomino Tonk Gudniki 528 zob. s. 2 16 Rożentl 530 P J E Z I E R Z E Pupki Pelnik Lichtjny strowin rnowo Dr wę Brzydowo c Krplewo Lipowo Wpnik Lesisk Surowe Klonowo Wenecj Dwór 52 Bożęcin Rud Zlewo Ewingi E Wod Słonecznik Z R Liksjny Brtężek Dobrzyki I E 53 Rodągi Skowrony 507 528 Liw Frednowy Gromoty pin Drwęczno łęk 527 Godkowo 513 527 Dobry Łukt zob. s. 20 Smborowo 513 Szeląg 7 Rogowo Drwęckie Bżyny rnet Miłomłyn Krnity s P Wąsk Psłęk Krzewsk Knł Różny Mrkusy Elbląs ki Wiśniewo 44 Dzierzgonk Jelonki 526 Zwierzno 47 Nowe Dolno 45 Mrwic Krsin Kępniewo Brudzędy Stre Dolno Dymnik Rychliki Święty Gj 46 Kwietniewo 1 Bągrt Lepno 48 siek Łukszty 509 k 22 505 Słobity łę Ps Wikrowo Borzynowo Wiktorowo Rczki Przezmrk 42 43 Elbląskie Jegłownik Tropy Druzno Bogczewo Tftowo Henrykowo Chwlęcin Głdysze Tbórz Rynowo W ł ELBLĄG 7 Pomorsk Wieś Trd Komorowo 68 sz k Psłę Jnowo Admowo Morąg Długie Gołogór 530 Florczki Ruś Brtężek Jśkowo Boreczno Sąpy Ględy Żbi Róg 527 Bożęcin E E R Z Z I Słonecznik J E Liksjny Brmk Łyn A Kretowiny Rj Łyn N 10 11 12 13 14 J Rud Wod Wenecj Nid Różniec S 519 ko tów k Gronowo Sz 10 km R Psłęk 0 Gronowo-Mmonowo Now Psłęk 10 km N Dźwierzni Iłowo-sd E C W I Z A M K I E 37

Kwitowo Kndyty Pluty Włsz Dębowiec Łoźnik Kmińsk 512 Lubink 512 Jnikowo Pieszkowo Miłkowo Mingjny Koniewo Miejsk Wol Kszuny 513 Runów Wolnic pin Bieniewo 87 Mków Kochnówk Smoljny Ły n łęk s P Brąswłd Jonkowo Łbędnik Korsze Bjdyty 51 Różnowo Ustnik Klis Lekity Frnknowo zob. s. 25 Lmkowo Mnichowo 593 Wójtowo Luterskie Kolno 593 Tejstymy Górowo Kominki Kbiny 596 Legińskie Łężny Tejstymy Kostrzewy Kronowo Brczewko Brczewo Pis Bęsi 57 Węgój Wipsowo Ddj Rmsowo Rukłki 16 Kromerowo 590 Szymnowo Czerwonk Stre Włóki Łpk Wdąg Dywity Wdą Kplityny g Mołdyty Reszel Unikowo Wągsty Wójtówko Jeziorny 80 Łwki Krokowo 590 Pleśno Wojkowo Troszkowo Prosity 82 83 Suśnik Grzęd 594 Polkjmy Żegoty 81 Bisztynek Kiwity Czrny Kierz 51 Prslity 593 Dobre Blnki Misto Wilczkowo Międzylesie Now 88 Wieś Mł 593 Knopin Suni Studzink Głotowo Jesionowo Konrdowo 84 85 86 530 Brcikowo Świątki Klisty Limjno zob. s. 26 Frączki Nowe Cerkiewnik Włóki Różynk Skolity P J E Z I E R Z E Tułwki Godki Kierwiny Kłębowo Piotrszewo Mitogórze Jrndowo Symsr Zgony Kosy Pluzy Wozłwki Wrminy 513 Stoczek Klsztorny Srnowo zob. s. 28 Gronowo Krwczyki Gliny 94 LIDZBARK WARMIŃSKI Łniewo Różyn Pupki Nprty Sątoczno Różyn 57 Bobrownik Bukwłd 93 Bugi Szeląg 507 Tonk Rogiedle Bzowiec Łyn Lwowiec 75 Sępopol zob. s. 24 592 Kotowo Morw Dzietrzychowo Lusiny 51 92 Lipic Bredynki R Z E Z I E J E Sdowo P Biskupiec Sorkwity Zbrodzie Rodele Rydzówk Stwki Przystń Surwile Sileckie Rdziszewo WĘGRZEW Srokowo K R A I N A Stręgiel 63 Święcjty Stręgiel Piłwki Młe Gębłk Kuty Stręgielek Mmry g zo Ro Rybnic k 38 gródki 650 Pis Łyn 527 Równin Brciny Sduny Podłwki Jerut Mrdki Pisz Kobułty Tumińskie Pierwój Rsząg Umlg Wójtowo Rozogi Giedjty Ukiel LSZTYN Monkiny Lbuszewo Jedzbrk Stromek Skjboty Leszno Rumy 16 Klebrk W S K I E G Prejłowo Rybno Gietrzwłd R Ą M Klebrskie Trgowsk 600 Sąpłty Nterki Łjsy Szczęsne Giłwy Pjtuny Wol Serwent Kłęczyn Linowskie 57 Pęglity Purd Brtąg Rńskie Dźwierzuty Wulpińskie Kborno Rńsk Trgowo 53 Srąg Mrcinkowo Muchorowo Grzegrzółki 51 lszewki 598 Mńki Stwigud Klw Dąbrow Miętkie Jbłonk Now Psym Łęsk Wieś Ssek L S Z T Y Ń S K I E Nowe Kośno Leleskie 58 Kiejkuty Ustrych Przykop Kopnki Tylkowo Gromskie Gryźliny Mrksoby Trelkowo Łńskie Leleszki Wrzesin Prys Wilkowo Jkunówko Szczecinik Trłwki Wilkus Wind lszynk Hrsz Pozezdrze Sztynort Łnkiejmy Przerwnki Duży Pozezdrze Rdzieje Now Siniec Krsnowo Grbno Str Drgin Łbp 592 Suśnik Różnk Gołdopiwo Różnk Jeżewo Tołkiny Mzny Jeziorowskie Pieczrki W I E L K I C H Gntowo 591 63 Pilw Bbieniec Linkowo Kruklnki Czerniki Gierłoż Dobskie Fueld 590 KĘTRZYN Spytkowo Kisjno Świdry Tolniki 33 Biedszki Boćwink Klewno 34 35 Młe Dob Pierkunowo Antonowo Pieczonki Krolewo Żywki Reszel Wjsznoty Kwiedzin Kmionki Pieckowo Sulimy Kruklin GIŻYCK Słwkowo J E Z I R Mnichowo Mrtiny 27 28 29 594 36 32 Dejguny Święt Bezłwki Pręgowo Wydmińskie Grjewo 593 wczrni Lipk Kłwój 31 596 Wilksy 592 Sucholski Dejnow Wilkowo Slpik Nkomidy Smłwki Szczybły Upłty Niegocin Leginy Giżyckie Siedlisk Gronowo Pilec Rud 591 Guber Jeziorko Koczrki Legińskie Kleszczewo Knis M A Z U R S K I C H Stświny Rydwągi Budzisk Szczepnki Łężny Skop Rydzewo Krzyżny 656 Tros Kiersztnowskie Miłki Boże Ryn Burszewo Pprotki Kozin Słbowo Kiersztnowo Czyprki 30 Rudówk 590 Wyszembork 63 zob. s. 8 Mlink Juno Jgodne 642 Z I E R Z E E 59 Rybicl Szestno P J Zyndki Prżmowo Ublik Słęt Mrcinkow Łwki Jgodne Ryńskie Gązw Wol Zlec Szymonk Błowo Surmówk Ublik MRĄGW Stm Szymon Buwełno Pustniki Lowiec 111 112 113 Tymnikowo Górkło Dnowo Tłtowsko 643 Użrnki Cierzpięty 114 115 Gielądzkie Młynik Jor 89 90 Zsłużne Stoczki Czos Czerwonki Stry 16 Wielk Woźnice Mtyszczyki Bgienice Bgienice Gieląd Juksty rzysz Drozdowo Fszcze Tłty 16 Młe Grbówk Sorkwity 116 117 Nikutowo Tłty Tyrkło Probrk zob. s. 34 Grądy Chmielewo Wężewo Brnowo Nowy Lmpckie rz y Wierzbowo Łuknjno 16 sz Probrk Kmionk Lmpsz 91 Tuchlin Mikołjki Krzywe rzysz Jkubowo Dziubiele krtowo Rozogi Zełwągi Prwdowo zob. s. 27 Piłkno Grbowo Mojtyny Wierzbiny Stwek Żbieniec Nowe Stromek Krzywe zob. s. 33 609 Mikołjskie Gudy M R Ą G W S K I E 59 Grdyńskie Wierzb Gudynki Rybno Śnirdwy Dłużec Piecki Kwik 600 Popielno Iznot Bobrówko Grądy 610 Kozłowo Biłe Biłołwki Głodowo Bełdny Bbięty Zdory Nwidy Cierzpięty Kocioł Dziękłówk Wrnołty B Gnt 63 Niedźwiedzi Głkowo b Mchry Rostki Prusinowo nufryjewo nt Róg Rńskie Krutyń Seksty Wygryny 601 Pilchy Wejsuny Jeleniewo Ukt Nwidy Mokre Krwik Szczechy Łdne Pole Roś Jegocin Jeglin Młe Bbięt Miętkie Krwino Duży Wojnowo Rucine-Nid 58 Mldnin Zgon Łupki Łęsk 58 37 Zyzdrój rłowo 58 Snopki Zdrużno Mrksewo Kocioł PISZ Skrp Duży Szeroki Mrksoby Koczek 58 Brzozolsek Prnie Bór Wirtel Jgodne Pisutno 38 Stre Mły Świętjno Guty Spychowo Szymki Włpusz Jerutki Pogubie Borki Świętjno Nidzkie Świętjno Liski 59 Koloni lszyny Krwic Pogubie Bogumiły Jeruty Uściny Kumielsk Borki Średnie Płozy zob. s. 11 Rozoskie Fryny 53 Tu Wwrochy Filipki r o Turowo śl Ciesin Nowe Młe Anuszewo Pogubie Kokoszki Tylne Czjki Niedźwiedzie Turośl 63 IE Hejdyk Występ K Kwituszki Kowlik Zdunowo Wły Gwrzyjłki S Krp Kilimny A Jeże E Spliny Młe Wilmowo Rozogi K I Lipowiec Spliny C N I E Klon rzeszki M A Z W 53 Zwojki 0 10 km Srkjmy Dług Kinkjmy siek Korsze Stopki 76 BARTSZYCE Tolko Rodnowo Jgoty Budniki Lechowo Gołogór Borki Wjsnory Judyty 77 Liski Wojciechy 511 Rdziejowo Lubomino Brciszewo Wiewiórki zob. s. 13 Glądy Żydowo Kiertyny 512 Młe Wojminy 511 Pustry Górowo Iłweckie 39 40 Zięby 51 Solno N stre Brdo Rdosze Drogosze Glitjny 590 L Głjny Czyprki Lelkowo 79 78 Bykowo D Preżki Szczurkowo Piersele Toprzyny Kłwągi Sągnity Sigjny 10 km A P 41 510 0 Krutyni Giębock Żywkowo J r Kiwjny S Bezledy-Bgrtionowsk Gu be Ły n R Piele 39