Tadeusz Wawrzyński POLSKIE PRZYGOTOWANIA OBRONNE W ZWIĄZKU Z GROŹBĄ AGRESJI NIEMIECKIEJ W ROKU 1919 W ŚWIETLE MATERIAŁÓW CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO W historiografii polskiej brak jest dotąd pełnego opracowania dotyczącego niebezpieczeństwa najazdu niemieckiego na Polskę w maju i czerwcu 1919 roku. Dysponujemy w tej dziedzinie jedynie artykułami Tadeusza Grygiera 1 i Piotra Łossowskiego 2 oraz niewielkimi wzmiankami w kilku pracach monograficznych, poświęconych innym zagadnieniom 3. Wartość artykułu T. Grygiera polega m.in. na tym, że autor wykorzystał przechowywane przez siebie odpisy akt z b. Referatu Historycznego Dowództwa Okręgu Korpusu nr VII (Poznań), których oryginały zaginęły w czasie II wojny światowej 4. Jednakże z uwagi na jednostronną bazę źródłową temat ten nie został dostatecznie szeroko potraktowany, na co niewątpliwie zasługuje. P. Łossowski obok prasy i niektórych opracowań niemieckich wykorzystał również akta znajdujące się w Centralnym Archiwum Wojskowym. Sięgnął jednak 1 T. G r y g i e r, Polski front przeciwniemiecki w maju 1919 roku, Przegląd Zachodni, I/1948, s. 142 157. 2 P. Ł o s s o w s k i, Groźba agresji niemieckiej na Polskę w 1919 roku, Wojskowy przegląd Historyczny nr 2, 1961, s. 70 96 3 Np. St. K u b i a k, Niemcy a Wielkopolska 1918 1919, Poznań 1969, s. 191 192, 196, 259; J. K u k u ł k a, Francja a Polska po traktacie wersalskim l919 1928, Warszawa 1970, s. 64, 82 84; Z. W r o n i a k, Sprawa polskiej granicy zachodniej w latach 1918 1919, Poznań 1963, s. 119 120. 4 Por. L. L e w a n d o w i c z, Początkowy okres kształtowania zasobu aktowego Centralnego Archiwum Wojskowego po zakończeniu wojny w roku 1945, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 3, 1971, s. 7 8.
głównie tylko do jednej grupy zespołów Armii gen. Hallera, pomijając, poza nielicznymi wyjątkami, inne zespoły archiwalne zawierające bogatą dokumentację dotyczącą omawianego tematu. Z tego więc względu również i jego artykuł o czym zresztą autor pisze wyraźnie w uwagach wstępnych nie wyczerpuje tego obszernego i niewątpliwie interesującego zagadnienia. Wszechstronne i pełne opracowanie tematu związanego z groźbą agresji niemieckiej na Polskę w roku 1919 nie jest oczywiście możliwe bez wykorzystania archiwów niemieckich, wszakże baza źródłowa znajdująca się w kraju pozwala na znacznie szersze i bardziej wnikliwe jego potraktowanie niż to ma miejsce we wspomnianych artykułach. Szczególnie interesująco prezentują się przekazy źródłowe przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym. Znajdują się tu bowiem, obok bogatych zasobów dotyczących planów obronnych strony polskiej, organizowania frontu przeciwniemieckiego i przebiegu wydarzeń na granicy polsko-niemieckiej, także materiały wywiadowcze przedstawiające plany i przygotowania niemieckie do ataku na Polskę. Wiele meldunków i komunikatów informacyjnych dotyczy zwłaszcza koncentracji wojsk niemieckich na granicy z Polską. Materiały źródłowe związane z groźbą agresji niemieckiej występują w licznych zespołach Centralnego Archiwum Wojskowego, jak np.: Armia gen. Hallera, Odział I Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich (NDWP), Dowództwa Okręgów Wojskowych (DOW) Będzin, Ciechanów, Częstochowa, Inspektorat Wojsk Łączności, Inspektorat Inżynierii i Saperów, Generalny Inspektorat Jazdy, Kolekcje, Teki Teslara. Dla większej przejrzystości materiały te zostały omówione nie według poszczególnych zespołów archiwalnych ale według określonych zagadnień. Przygotowania niemieckie do napaści na Polskę wiosną 1919 roku Polityczno-wojskowa sytuacja Polski na wiosnę 1919 roku była bardzo trudna. Władze niemieckie, po stłumieniu rewolucji w Rzeszy, wyraźnie przygotowywały się do wojny z Polską. Nie godziły się one bowiem na propozycje granicy polskoniemieckiej zawarte w projekcie traktatu pokojowego i dążyły do stworzenia faktów
dokonanych, przed jego podpisaniem. W tym celu zaczęto koncentrować na granicy z Polską znaczne siły wojskowe oraz dopuszczano się licznych prowokacji. Jednocześnie w Niemczech rozpętano wielką, polityczną kampanię antypolską 5. Tymczasem, wobec zaangażowania poważnej liczby wojsk polskich w walkach z Rosją Radziecką i Ukrainą, granica zachodnia obsadzona była nielicznymi oddziałami wojskowymi, znajdującymi się na dodatek w stadium organizacji. Jedynie w Wielkopolsce stacjonowały znaczniejsze siły wojskowe składające się z trzech dywizji piechoty, trzech pułków kawalerii, trzech brygad artylerii i pułku lotniczego 6. Jak wynika z akt zachowanych w Centralnym Archiwum Wojskowym pierwsze informacje o agresywnych zamiarach niemieckich wobec Polski zaczęły napływać już w trzeciej dekadzie kwietnia 1919 roku Dowództwo Okręgu Wojskowego Będzin w raporcie do Dowództwa Okręgu Generalnego Kraków przesłanym 23 kwietnia donosiło, że Niemcy zamierzają w dniu 26 tegoż miesiąca najazdem na Zagłębie Dąbrowskie, zniszczeniem kopalń i fabryk, wkroczeniem na Śląsk austriacki (Cieszyński) i przerwaniem linii kolejowej Warszawa Kraków uprzedzić i zapobiec wybuchowi powstania polskiego na Górnym Śląsku 7. W związku z tym DOW Będzin zwróciło się z prośbą o nadesłanie posiłków w sile 3 baonów piechoty, 2 szwadronów kawalerii i 1 baterii artylerii, a 24 kwietnia opracowało zarządzenia w razie napadu niemieckiego 8. Określały one m.in. linię oporu, obsadę tej linii oraz zadania placówek wojskowych, lotnego oddziału straży granicznej i posterunku żandarmerii w Niwce. Również raport informacyjnopolityczny Naczelnego Dowództwa WP z 25 kwietnia donosił o pogłoskach na temat niemieckich planów zajęcia Będzina 9. W ciągu następnych tygodni zagrożenie ze strony Niemiec stawało się coraz bardziej realne. W tym czasie bowiem 7 maja 1919 roku przedłożono Niemcom projekt traktatu pokojowego, który przewidywał oddanie Polsce części Pomorza, Wielkopolski, całego Górnego i części Śląska Opolskiego. Wywoływało to gwałtowne 5 P. Ł o s s o w s k i, Groźba agresji..., s. 71 73. 6 Tamże, s. 76 77. 7 CAW, DOW Będzin, t. 14. 8 Tamże. 9 CAW, Kolekcje, sygn. 440.12.16.
protesty, a w miastach i miasteczkach niemieckich organizowano liczne wiece i demonstracje, odrzucające projekt traktatu i wzywające do wojny z Polską. Już 3 maja 1919 roku Oddział I Naczelnego Dowództwa WP stwierdzał m.in.: Z otrzymanych tajnych dokumentów rządu niemieckiego wynika, że o ile warunki pokoju będą dla Niemców zbyt ostre nie przyjmą, ich i rozpoczną nową wojnę z koalicją. W tym wypadku i my również bylibyśmy zmuszeni do prowadzenia wojny z Niemcami, przede wszystkim dla obrony granic, a także jako sprzymierzeńcy koalicji 10. Także, w referacie wojskowo-informacyjnym Oddziału II Naczelnego Dowództwa WP z 20 maja 1919 roku 11 donoszono o niemieckich przygotowaniach do wojny z Polską. Natomiast w referacie z dnia 22 maja przedstawiono nawet niektóre elementy niemieckiego planu wojny, który przewidywał działania ofensywne przeciwko Polsce, jako najsłabszemu przeciwnikowi, zaś defensywę na froncie koalicyjnym i czeskim 12. O groźbie ataku niemieckiego na Polskę informował również Oddział II Naczelnego Dowództwa WP w piśmie skierowanym 23 maja do premiera rządu polskiego, Ignacego Paderewskiego 13. Na uwagę badacza zasługują też odpisy pięciu dokumentów niemieckich zdobytych przez wywiad polski, w tym m.in. protokóły narad do tyczących stosunków polsko-niemieckich i wojny z Polską 14. Ponadto wymienić należy odpisy rozkazów i zarządzeń wojskowych władz niemieckich z okresu kwiecień lipiec 1919 roku 15. Konkretne dane o niemieckich przygotowaniach wojskowych na granicy z Polską zawarte są w raportach sytuacyjnych dowództwa garnizonu Sosnowiec z 17 i 22 maja 16 oraz w meldunkach wywiadowczych, biuletynach informacyjnych, raportach i referatach wojskowo-informacyjnych, zachowanych w aktach. Armii gen. Hallera 17, Oddziału I NDWP 18 i w kolekcjach 19. 10 CAW, Oddział I NDWP, t. 2. 11 CAW, Kolekcje, sygn. 440.12.16. 12 CAW, Oddział I NDWP, t. 2. 13 CAW, Kolekcje, sygn. 440.12.2 3 (Teki Laudańskiego), k. 110. 14 Odpisy dokumentów niemieckich pochodzą z końca maja i początków czerwca 1919 roku. Tamże, k. 372 385. 15 CAW, Armia gen. Hallera, sygn. 123.1.219. 16 CAW, DOW Będzin, t. 14. Raporty donosiły m.in. o koncentracji wojsk niemieckich na Górnym Śląsku, o umacnianiu granicy okopami i zasiekami oraz o opuszczaniu przez ludność i urzędy niemieckie miejscowości pogranicznych. 17 O. de B. wojsk niemieckich (sygn. 123.1.163); Biuletyny informacyjne o położeniu wojsk niemieckich na Górnym Śląsku (sygn. 123.1.164); Biuletyny informacyjne Frontu Południowo-Zachodniego o sytuacji wojsk niemieckich na Górnym Śląsku (sygn. 123.1.197); Referaty wojskowo-informacyjne NDWP dotyczące sytuacji w Niemczech i armii niemieckiej, O. de B. i dyslokacja wojsk niemieckich na Górnym Śląsku
Polskie przygotowania obronne W związku z narastającą groźbą ataku niemieckiego polskie władze wojskowe zmuszone były podjąć zdecydowane kroki, zarówno na płaszczyźnie politycznej jak i wojskowej, w celu obrony kraju. Zachowane archiwalia wskazują, że Naczelne Dowództwo WP uważało za nieodzowny warunek skutecznej obrony zachodniej granicy Polski: 1) zawarcie trwałego pokoju z Czechami dla współdziałania na Śląsku i pokrycia części zapotrzebowań z fabryk czeskich; 2) jak najszybsze przeprowadzenie i zakończenie ofensywy na froncie południowo-wschodnim dla otwarcia sobie możności transportu przez Rumunię 20. Na konieczność współpracy z Czechami wskazuje pismo Oddziału II Naczelnego Dowództwa WP do premiera Ignacego Paderewskiego z dnia 23 maja 1919 roku zatytułowane: Umowa z Czechami co do obrony zachodnich granic Polski. Stwierdzono w nim, że Polska, posiadając zbyt słabe siły wojskowe do obrony granicy z Niemcami, bardzo potrzebuje pomocy czeskiej. Ofensywa niemiecka na Zagłębie Dąbrowskie może być najlepiej powstrzymana zdaniem Oddziału II Naczelnego Dowództwa WP przez atak czeski wzdłuż lewego brzegu Odry. W związku z tym konieczne jest zawarcie umowy polsko-czeskiej i niezwłoczne rozpoczęcie rozmów z czeskim sztabem generalnym 21. Niestety, w zachowanych aktach Centralnego Archiwum Wojskowego brak jest dokumentów, któryby wyjaśniały, dlaczego nie doszło do wojskowej współpracy polsko-czeskiej na wypadek agresji niemieckiej. Zadecydowała o tym, prawdopodobnie, niemożność uzgodnienia stanowisk w kwestii przynależności państwowej Śląska Cieszyńskiego. oraz meldunki i raporty wywiadowcze (sygn. 123.1.216); Szkice dyslokacji wojsk niemieckich na Górnym Śląsku (sygn. 123.1.219 i 220); Meldunki 1, 2 i T dywizji o sytuacji na Froncie Śląskim (sygn. 123.2.83); Biuletyny informacyjne Dowództwa Okręgu Generalnego w Warszawie o położeniu wojsk niemieckich (sygn. 123.6.47); Meldunki o dyslokacji wojsk niemieckich (sygn. 123.6.48). 18 Referat wojskowo-informacyjny Oddziału II NDWP z 28.06.1919 roku CAW, Oddział I NDWP, t. 6. 19 Biuletyn informacyjny o dyslokacji wojsk niemieckich z 4.06.1919 roku. CAW, Kolekcje, sygn. 440.12.12 13 (Teki Laudańskiego), k. 281 264. 20 Por. pismo Oddziału I NDWP z 3.05.1919 roku CAW, Oddział I NDWP, t. 2. 21 CAW, Kolekcje, sygn. 440.12.2 3 (Teki Laudańskiego), k. 110.
Jednym z elementów polskich przygotowań obronnych na płaszczyźnie politycznej było podporządkowanie w dniu 14 czerwca 1919 roku armii polskiej naczelnemu dowódcy wojsk sprzymierzonych marszałkowi Ferdynandowi Fochowi 22. Na konieczność podjęcia takiej decyzji wskazywał Paderewski w przesłanej Naczelnikowi Państwa 2 czerwca 1919 roku depeszy, która głosiła m.in.: Położenie znacznie pogorszone. Zachodnie niebezpieczeństwo wielkie [...]. Natychmiastowe uznanie przez wszystkie wojska nasze autorytetu Focha, jak to zresztą uczyniły Włochy, Anglia, Ameryka a obecnie Rumunia i Czechy, może jedynie zbawić sytuację. Wobec prawdopodobieństwa rychłego napadu Foch będzie mógł użyć wojsk któregokolwiek z państw nam na pomoc [...] 23. W zakresie wewnętrznych zagadnień wojskowo-politycznych do najbardziej pilnych należało podporządkowanie oddziałów wielkopolskich Naczelnemu Dowództwu WP. Sprawa była skomplikowana z uwagi na antagonizm między dowódcą armii wielkopolskiej, gen. Józefem Dowbór-Muśnickim a Piłsudskim. Jednakże wobec groźby agresji niemieckiej Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu wymogła na Muśnickim zgodę na podporządkowanie się dowództwu w Warszawie 24. Interesująca w tej kwestii jest zachowana w CAW informacja gen. Kazimierza Sosnkowskiego z 25 maja 1919 roku, adresowana do Józefa Piłsudskiego, o rozmowie przeprowadzonej z Wojciechem Korfantym. Naczelna Rada Ludowa uważała, że dowódcą frontu przeciwniemieckiego powinien zostać gen. Dowbór-Muśnicki lub gen. Józef Haller, zaś Sosnkowski opowiadał się za pozostawieniem dowództwa bezpośrednio w ręku Piłsudskiego motywując to tym, iż [...] wyznaczenie osobnego generała wprowadziłoby zupełnie niepotrzebne ogniwo pośrednie szkodliwe dla jednolitości i siły akcji wojennej 25. Argumenty Sosnkowskiego zyskały uznanie i 25 22 Por. J. K u k u ł k a, Francja a Polska..., s. 82. 23 CAW, Kolekcje, sygn. 440.12.16.Porokurównież tekst depeszy R. Dmowskiego do Paderewskiego (28.05.1919 roku) oraz odpowiedź premiera rządu polskiego. CAW, Kolekcje, sygn. 440.12.12 13 (Teki Laudańskiego), k. 112 113. 24 Por. P. Ł o s s o w s k i, Groźba agresji..., s. 78. 25 CAW, Wojskowe Biuro Historyczne, t. 589. Informacja gen. Sosnkowskiego została ogłoszona również drukiem. Por. B. W o s z c z y ń s k i, Dwa dokumenty do Powstania Wielkopolskiego, Najnowsze Dzieje Polski, 1914 1939, t. 11, s. 185 190.
maja 1919 roku Naczelna Rada Ludowa przekazała Piłsudskiemu władzę nad armią wielkopolską 26. Największe znaczenie i zasięg miały jednak przygotowania natury ściśle wojskowej, co znajduje zresztą pełne odzwierciedlenie w zachowanych przekazach źródłowych. Podstawowym zadaniem polskich władz wojskowych było wzmocnienie północnego i południowego odcinka granicy z Niemcami, gdyż na pograniczu Prus Wschodnich i Śląska znajdowały się jedynie nieliczne oddziały wojskowe, niezdolne do odparcia ewentualnego ataku niemieckiego 27. W aktach CAW zachował się plan operacji przedstawiony w piśmie Oddziału I Naczelnego Dowództwa WP z 3 maja 1919 roku, który przewidywał użycie do obrony granicy z Niemcami dywizji z Armii gen. Hallera, mających przybyć do kraju w okresie od połowy maja do początku lipca. W wypadku konieczności wcześniejszego rozpoczęcia akcji obronnej planowano użycie niekompletnie zorganizowanych sił, stacjonujących w kraju oraz oddziałów wycofanych z frontu wschodniego. Zakładano, że Wielkopolska i granica ze Śląskiem będzie broniona przez oddziały poznańskie, natomiast na odcinku północnym przewidywano, jako najbardziej skuteczną formę obrony, akcję ofensywną z rejonu Modlin Nasielsk Pułtusk wzdłuż linii kolejowej Modlin Mława Malbork, przy jednoczesnym zajęciu Torunia i Grudziądza oraz utworzenie linii obronnej wzdłuż linii kolejowej Wilno Grodno i zabezpieczenie chociażby słabymi oddziałami linii Narwi w rejonie Łomży i Ostrołęki 28. Dnia 10 maja 1919 roku Departament I MSWojsk. rozesłał do zainteresowanych dowództw i oddziałów Plan przygotowań do obrony kraju na odcinku północnym (Rajgród Inowrocław) na wypadek wojny z Niemcami 29. Dokument ten określał ogólne ugrupowanie dowództw, sposób formowania oddziałów poszczególnych rodzajów broni, przygotowanie techniczne, sprawy dowodzenia, komunikacji i zakwaterowania. Naczelne Dowództwo WP, akceptując planowane przez Ministerstwo Spraw Wojskowych ugrupowanie wojsk i uregulowanie stosunków 26 Ze względowi politycznych nie ogłoszono jednakże tej decyzji, a jedynie poinformowano o niej dowódców wojskowych do dowódcy batalionu włącznie. Por. rozkaz Naczelnego Dowództwa WP z 29.05.1919 roku. CAW, Inspektorat Inżynierii i Saperów, t. 7. 27 Por. P. Ł o s s o w s k i, Groźba agresji..., s. 79. 28 CAW, Oddział I NDWP, t. 2. 29 CAW, Inspektorat Inżynierii i Saperów, t. 2.
rozkazodawczych na odcinku Rajgród Inowrocław, zwróciło jednocześnie uwagę na słabą obsadę pododcinka Ostrów Rypin oraz nakazało zabezpieczenie mostów na Wiśle w Płocku i we Włocławku przez utworzenie przyczółków mostowych 30. Uzupełnieniem wspomnianego planu przygotowań są dwa zarządzenia Departamentu I MSWojsk. w sprawie obrony frontu północno-zachodniego. Pierwsze wydane zostało 13 maja w związku ze skierowaniem przez Naczelne Dowództwo WP na odcinek północno-zachodni, oprócz 3 dywizji strzelców, także 6 dywizji strzelców i dowództwa 3 korpusu Armii gen. Hallera, drugie zaś z 15 maja określa dyslokację oddziałów i zakładów podległych bezpośrednio 3 korpusowi 31. Następne zarządzenia Departamentu I MSWojsk. z 21 i 24 maja dotyczą zorganizowania przyczółków mostowych w Płocku i we Włocławku, uregulowania żeglugi na Wiśle i Narwi w celu zabezpieczenia wycofania środków przewozowych na wypadek ataku niemieckiego, przygotowania ewakuacji magazynów i oddziałów zapasowych z Ciechanowa, Płocka i Włocławka oraz wzmocnienia załogi we Włocławku oddziałami dywizji instrukcyjnej z Armii gen. Hallera 32. Dnia 30 maja 1919 roku Oddział III Naczelnego Dowództwa WP wskazał na konieczność zabezpieczenia pododcinka Ciechanów Płock przed ewentualnym wtargnięciem oddziałów niemieckich, stwierdzając, że w tym celu niezbędne jest m.in. zamknięcie Wisły minami pływającymi i uzbrojenie 5 łodzi motorowych oraz 2 statków parowych 33. Natomiast jak wynika z archiwaliów wzmocnienie linii Narwi zostało nakazane przez dowódcę Okręgu Generalnego Warszawa, gen. Zygmunta Durskiego zarządzeniem z 17 maja, określającym podział linii obronnej na 7 odcinków i ustalającym ich obsadę 34. W związku z zaobserwowanymi przygotowaniami niemieckimi oraz napływającymi informacjami, które głosiły, że atak może nastąpić już 27 maja, Departament I MSWojsk. wydał w dniu 22 maja zarządzenie w sprawie przygotowań 30 Pismo Oddziału III Naczelnego Dowództwa WP z 15.05.1919 roku. CAW, Oddział I NDWP, t. 2. 31 CAW, Inspektorat Inżynierii i Saperów, t. 2. 32 CAW, Oddział I NDWP, t. 2. 33 CAW, Inspektorat Inżynierii i Saperów, t. 2. 34 CAW, Oddział I NDWP, t. 2.
do odparcia ewentualnej ofensywy niemieckiej 35. Dotyczyło ono głównie najbardziej zagrożonego wg ówczesnych przypuszczeń kierunku południowo-zachodniego i określało zadania poszczególnych okręgów generalnych (Kielce, Kraków, Łódź), nakazując m.in. wzmocnienie oddziałów wojskowych na pograniczu, umocnienie linii obronnej oraz przygotowanie do ewakuacji magazynów wojskowych, materiału kolejowego i oddziałów zapasowych. W oparciu o to zarządzenie Dowództwo Okręgu Generalnego Kraków opracowało w dniu następnym instrukcję na wypadek najazdu niemieckiego, w której zostały szczegółowo określone zadania Dowództwa Okręgu Wojskowego Będzin 36. Z problematyką tą łączy się również raport dotyczący misji kpt. Eugeniusza Kuruiscna, oficera z Dowództwa Okręgu Generalnego Kraków, który udał się do Częstochowy w celu nawiązania łączności z oddziałami stacjonującymi na granicy i skoordynowania działalności obronnej w razie ataku wojsk niemieckich z terenu Górnego Śląska. Kpt. Kunisch stwierdził, że Dowództwo Okręgu Wojskowego Częstochowa, nie licząc się z możliwością poważnej akcji niemieckiej, obsadziło znaczny odcinek pasa granicznego bardzo słabymi siłami, co mogłoby w konsekwencji doprowadzić do odcięcia Zagłębia Dąbrowskiego od reszty kraju w wypadku ataku niemieckiego 37. Z dniem 24 maja 1919 roku całość sił znajdujących się na froncie przeciwniemieckim przeszła pod rozkazy Naczelnego Dowództwa WP. Jednocześnie ustalono podział tego frontu na odcinki fronty (Litewsko-Białoruski, Mazowiecki, Wielkopolski, Śląski, Cieszyński 38 ), określając ich skład i zadania 39. Ponadto jak wynika z przekazów źródłowych zgromadzonych w CAW w czerwcu utworzono tzw. rezerwę Naczelnego Dowództwa WP, którą dowodził gen. Aleksander Karnicki. W jej skład wchodziła 7 dywizja strzelców, część 6 dywizji strzelców oraz baon 35 CAW, Inspektorat Inżynierii i Saperów, t. 2. Por. również P. Ł o. s s o w s k i, Groźba agresji..., s. 79 80. 36 CAW, DOW Będzin, t. 9. 37 Raport dowództwa Okręgu Wojskowego Będzin do dowództwa Okręgu Generalnego Kraków z 23.05.1919 roku Tamże. 38 Następnie Front Śląski i Cieszyński zostały połączone, tworząc Front Południowo-Zachodni. 39 Rozkaz Oddziału III Naczelnego Dowództwa WP nr 278/III z 24.05. 1919 roku CAW, Armia gen. Hallera, sygn. 123.3.1. Zadania i podział frontu przeciwniemieckiego zostały uaktualnione rozkazem Oddziału III Naczelnego Dowództwa WP z 14.07.1919 roku Tamże, sygn. 123.2.113.
czołgów 40. Ostateczny, podział kompetencji między Ministerstwem Spraw Wojskowych a Naczelnym Dowództwem w zakresie przygotowań obronnych uregulowany został zarządzeniem Naczelnego Dowództwa WP z 7 czerwca 1919 roku, zgodnie z którym dalsze przygotowanie organizacji 6, 7, 8 i 10 dywizji piechoty miało, przejść z dniem 15 czerwca od ministerstwa pod kompetencje Naczelnego Dowództwa. Poza tym dla ujednolicenia zarządu wojskowego na obszarze zajmowanym przez wojska frontu zachodniego i północnego Naczelne Dowództwo WP nakazało wydzielenie spod kompetencji Ministerstwa Spraw Wojskowych i dowództw okręgów generalnych czterech powiatów (Łomża, Ciechanów, Częstochowa, Biała), jako obszaru etapowego i podporządkowanie go dowódcom Frontu Mazowieckiego i Śląsko-Cieszyńskiego 41. Naczelne Dowództwo WP licząc się z możliwością ataku niemieckiego na Polskę i zdając sobie sprawę ze słabości sił polskich, mimo wstrzymania ofensywy na froncie wschodnim i przesunięcia niektórych oddziałów wojskowych na zachód, nakazało utworzenie systemu tylnych linii obronnych wewnątrz kraju na linii Bugu, albo Neru, Prosny, Warty, Pilicy i Bzury, których obrona pozwoliłaby zyskać na czasie, potrzebnym, aby stworzyć nowe rezerwy, przesunąć swe siły i przygotować kontrofensywę 42. Materiały archiwalne wskazują, iż organizacja budowy tych linii została powierzona Ministerstwu Spraw Wojskowych. W oparciu o powyższe wytyczne dowództwo Frontu Wielkopolskiego określiło w swym rozkazie operacyjnym konieczność przygotowania dwóch tylnych linii obronnych, tzw. zielonej (Szubin Kcynia Oborniki Szamotuły Gostyń) oraz czerwonej (Włocławek Kruszwica Mogilno Gniezno Września Jarocin Pleszew Ostrzeszów Wieruszów). Stwierdzając, że natarcie niemieckie nastąpi na obu skrzydłach frontu: a) 40 Rozkaz nr I Grupy Operacyjnej gen. Karnickiego z 15.06.1019 roku. CAW, Oddział I NDWP, t. 4. Por. także zarządzenie Departamentu I MSWojsk. z 2.06.1919 roku w sprawie rozlokowania 7 dywizji strzelców w rejonie Łowicz Skierniewice Warszawa. Tamże, t. 3. 41 CAW, Oddział I NDWP, t. 3. Zarządzenie wykonawcze w tej sprawie zostało wydane przez Departament I MSWojsk. 25.06.1919 roku. CAW, Generalny Inspektorat Jazdy, t. 88. Por. także pismo dowództwa Okręgu Generalnego Kraków z 27.06.1919 roku w sprawie utworzenia etapów dla Armii gen. Hallera. CAW, Oddział I NDWP, t. 6. 42 Pismo Oddziału I Naczelnego Dowództwa WP do Departamentu I MSWojsk. z 3.06.1919 roku. CAW, Oddział I NDWP, t. 3.
od strony Torunia wzdłuż Wisły i na Inowrocław, b) z rejonu Milicz Syców na Ostrów i Kalisz, rozkaz nakazywał zabezpieczenie tych kierunków 43. Groźba ataku niemieckiego i przewidywana w początkowej fazie wojny możliwość wkroczenia oddziałów nieprzyjaciela w głąb kraju skłoniły Naczelne Dowództwo WP do opracowania w dniu 26 maja Instrukcji dla ewakuacji Ewa obszaru zagrożonego przez inwazję niemiecką, zarządzającej zabezpieczenie wartościowego majątku wojskowego: I. natychmiast z obszaru położonego na północ od biegu następujących rzek: Biebrzy, Narwi, Bugu i Wisły z powiatów: Nieszawa, Włocławek i Kolno, dalej z obszaru na zachód od biegu Warty i w całości z powiatów: Wieluń, Częstochowa, Będzin, Olkusz, Chrzanów, Oświęcim oraz ze Śląska Cieszyńskiego, II. na specjalne zarządzenie Naczelnego Dowództwa z dalszego jeszcze obszaru, położonego na zachód od rzeki Bzury, od wschodnich granic powiatów: Łowicz, Skierniewice i Rawa oraz na zachód od rzeki Pilicy 44. Opracowanie instrukcji ewakuacyjnej było konieczne także i z tego względu, że niektóre dowództwa okręgów wojskowych wydawały na własną rękę rozkazy o niebezpieczeństwie ataku niemieckiego, co spowodowało zamęt w urzędach administracji państwowej i panikę wśród ludności cywilnej, a mogło także z uwagi na przedwczesną ewakuację powiatowych komend uzupełnień przerwać pobór, utrudniając w ten sposób uzupełnianie wojsk i uniemożliwiając formowanie baonów wartowniczych i etapowych 45. W oparciu o instrukcję Ewa Ministerstwo Spraw Wojskowych wydało zarządzenie w sprawie przyspieszenia poboru na obszarze oznaczonym w instrukcji w punkcie I oraz w sprawie ewakuacji oddziałów zapasowych z zagrożonych miejscowości 46. Na uwagę zasługują również zachowane w Centralnym Archiwum Wojskowym materiały źródłowe dotyczące organizacji, O. de B. i zadań 43 Rozkaz dowództwa Frontu Wielkopolskiego (bez daty). CAW, Dowództwo Frontu Wielkopolskiego, t. 14. 44 CAW, Inspektorat Wojsk Łączności, t. 16. W tejże instrukcji Naczelne Dowództwo WP wystąpiło do władz państwowych o wydanie analogicznych zarządzeń dotyczących zabezpieczenia majątku cywilnego. 45 Por. raport komendanta Powiatowej Komendy Uzupełnień Częstochowa do Dowództwa Okręgu Wojskowego Częstochowa z 29.05.1919 roku. (CAW, DOW Częstochowa, t. 4) i pismo Dowództwa Okręgu Generalnego Warszawa do Dowództwa Okręgu Wojskowego Ciechanów z 13.06.1919 roku CAW, DOW Ciechanów, t. 3. 46 Zarządzenie ewakuacyjne Departamentu I MSWojsk. z 4.06.1919. roku. CAW, Oddział I NDWP, t. 3.
poszczególnych frontów. Materiałów tych jest bardzo wiele, można więc wymienić jedynie najważniejsze, szeregując je kolejno według frontów. Front Południowo-Zachodni: Dziennik działań operacyjnych Armii gen. Hallera i Frontu Południowo-Zachodniego (sygn. 123.1.223); Organizacja i dyslokacja wojsk (sygn. 123.1.275); Plany prac fortyfikacyjnych (sygn. 123.1.278); Plan obrony odcinka Częstochowa (sygn. 123.1.279); Plany obrony, komunikacji, zaopatrzenia i ewakuacji Frontu Śląskiego (sygn. 123.2.111), Rozkazy i wytyczne operacyjne oraz komunikaty informacyjne i szkice sytuacyjne Frontu Śląskiego (sygn. 123.2.112), Plan obrony i O. de B. Frontu Śląskiego (sygn. 123.2.114), Plany operacyjne Frontu Śląskiego (sygn. 123.3.1), Plany użycia artylerii, instrukcje i sprawozdania z rozpoznania, schematy łączności (sygn. 123.5.7), Rozkaz operacyjny 7 DP z 28 maja 1919 roku (Oddział I NDWP, t. 3). Front Wielkopolski: Dyslokacja wojsk wielkopolskich (sygn. 123.1.275), Komunikaty sytuacyjne dowództwa Frontu Wielkopolskiego (sygn. 123.6.43), Organizacja obrony Frontu Poznańskiego 47 7 czerwca 1919 roku, O. de B. Frontu Poznańskiego (Teki Teslara, tom-xvii, fascykuł 1482), Organizacja Frontu Poznańskiego 3 lipca 1919 roku (Teki Teslara, tom XVIII, fascykuł 1414). Front Mazowiecki: Organizacja artylerii pozycyjnej (Oddział I NDWP, t. 4), Organizacja i obsada personalna dowództwa frontu (Oddział I NDWP, t. 5), Plan obrony frontu (sygn. 123.6.14), Plan obrony rejonu Modlina (sygn. 123.6.57), Dyslokacja wojsk Frontu Mazowieckiego i O de B. artylerii (sygn. 123.6.74), Plan obrony Frontu Mazowieckiego część kwatermistrzowska (sygn. 123.6.84), Plan obrony północnego Mazowsza (sygn. 123.7.1). Starcia na granicy polsko-niemieckiej Zbliżający się termin podpisania traktatu pokojowego 48 spowodował wzrost napięcia na granicy polsko-niemieckiej. Zbrojne starcia i incydenty graniczne, dawniej 47 Tak nazywano również Front Wielkopolski. 48 17.06.1919 roku Niemcy otrzymały od przedstawicieli państw Ententy odpowiedź na swe kontrpropozycje w sprawie warunków pokoju, doręczone w końcu maja. Nota Ententy zawierała jednocześnie
sporadyczne 49, stały się poczynając od połowy czerwca zjawiskiem codziennym i przybierały coraz bardziej ostre formy. Szczególnie zacięte i długotrwałe walki toczyły się w rejonie Kępna, m.in. pod Wieruszowem 50. Nie ustały one nawet po podpisaniu traktatu pokojowego i ciągnęły się do końca drugiej dekady lipca 51. Niemcy niemal codziennie ostrzeliwali Wieruszów i okoliczne wsie, a co kilka dni podejmowali ataki w celu zajęcia miasta, angażując siły wojskowe w liczbie kilku kompanii piechoty. Materiały źródłowe dotyczące starć zbrojnych na granicy polsko-niemieckiej zachowały się w Centralnym Archiwum Wojskowym w dość dużej ilości. Najbardziej pełne, ale zarazem zwięzłe opisy przebiegu wydarzeń może znaleźć badacz w komunikatach operacyjnych frontu zachodniego (Front Południowo-Zachodni, Front Wielkopolski, Front Mazowiecki, Front Litewsko-Białoruski) oraz w meldunkach sytuacyjnych Frontu Południowo-Zachodniego za okres od 1 czerwca do 31 lipca 1919 roku (Oddział III NDWP, t. 28 i 29). Wiele komunikatów, meldunków, raportów i biuletynów informacyjnych dotyczących omawianego zagadnienia występuje w grupie zespołów Armii gen. Hallera. Przykładowo można wymienić następujące pozycje: Meldunki, o incydentach zbrojnych wojsk niemieckich (sygn. 123.1.164); Prowokacje niemieckie na Froncie Śląskim zestawienie za okres od 19 do 30 czerwca 1919 roku (sygn.123.2.116); Sprawozdania dzienne z przebiegu działań na Froncie Śląskim (sygn. 123.2.119); Meldunki o incydentach granicznych w rejonie Wieruszowa (sygn. 123.2.121); Telegramy dotyczące sytuacji na Froncie Śląskimi (sygn. 123.2.127, 128, 129, 133 i 134); Meldunki informacyjne dowództwa 8 DP o sytuacji na Froncie Mazowieckim i na pograniczu Prus Wschodnich (sygn. 123.6.43 i 44); Biuletyny informacyjne Naczelnego Dowództwa WP, dowództwa Armii gen. Hallera, Frontu ultimatum przyjęcia lub odrzucenia warunków pokoju. Por. P. Ł o s s o w s k i, Groźba agresji..., s. 87. Niemcy podpisały ostatecznie traktat pokojowy 28.06.1919 roku. 49 Jedynie na granicy z Wielkopolską incydenty graniczne i starcia zbrojne mimo zawartego w lutym 1819 roku rozejmu trewirskiego były bardzo częste również i przed czerwcem 1919 roku. Od połowy tego miesiąca ilość ich znacznie jednak wzrosła. Por. St. K u b i a k, Niemcy a Wielkopolska..., s. 196. 50 Rejon Kępna i Wieruszowa stanowił ważny punkt strategiczny. Koło Wieruszowa znajdował się bowiem styk Frontu Wielkopolskiego i Południowo-Zachodniego, stąd też mogła wyjść wg planów niemieckich ofensywa w kierunku północnym w celu odcięcia Poznańskiego od pozostałej części Polski. Przez Kępno natomiast przebiegały linie komunikacyjne łączące Śląsk z Wielkopolską oraz z centrum kraju. Por. St. K u b i a k, Niemcy a Wielkopolska..., s. 258. i P. Ł o s s o w s k i, Groźba agresji..., s. 92. 51 Porozumienie o przerwaniu walk w tym rejonie nastąpiło dopiero po interwencji misji angielskiej. Rokowania odbyły się w Kępnie 22.07.1919 roku. Por. St. K u b i a k, Niemcy a Wielkopolska..., s. 299.
Południowo-Zachodniego i I korpusu armii o sytuacji na frontach w Polsce i na Górnym Śląsku (sygn. 123.2.73, 74, 75 i 76). Na uwagę zasługuje również raport dowództwa Frontu Południowo-Zachodniego do Naczelnego Dowództwa WP z 26 czerwca 1919 roku zawierający zestawienie incydentów granicznych w okresie od 19 do 26 czerwca. Dowództwo Frontu Południowo-Zachodniego, stwierdzając, że wojska niemieckie od 19 czerwca począwszy codziennie gwałcą granicę polską, przekraczając ją, bombardując i ostrzeliwując, przelatując wreszcie samolotami, bez jakiegokolwiek powodu z naszej strony, prosi jednocześnie Naczelne Dowództwo o poczynienie odpowiednich kroków w drodze dyplomatycznej, by nie tylko położono natychmiast koniec prowokacjom niemieckim, lecz byśmy otrzymali także pełne zadośćuczynienie 52. Jak już wspomniano podpisanie traktatu pokojowego przez Niemców nie wpłynęło na zakończenie starć zbrojnych na granicy polsko-niemieckiej. Z tego względu polskie władze wojskowe bardzo ostrożnie odwoływały zarządzenia wydane w związku z niebezpieczeństwem agresji niemieckiej. I tak np. Oddział I Naczelnego Dowództwa WP podkreślając w piśmie do Departamentu I MSWojsk. z 3 lipca 1919 roku, że podpisanie traktatu pokojowego przez Niemców zmniejsza znacznie prawdopodobieństwo ataku niemieckiego na Polskę, polecał wprawdzie przerwać prace przy budowie umocnień na tylnych liniach obronnych i ograniczyć się do gromadzenia środków technicznych, ale w taki sposób, aby w razie potrzeby budowę można było jak najspieszniej rozpocząć 53. Natomiast zachowane w CAW zarządzenie II wiceministra spraw wojskowych, gen. Sosnkowskiego wydane 16 lipca 1919 roku w związku z podpisaniem traktatu pokojowego przez Niemców nakazywało odtransportowanie na front wschodni 1 pułku strzelców wielkopolskich, reszty 1 dywizji strzelców z rejonu Częstochowy i całej rezerwy Naczelnego Dowództwa oraz wstrzymywało zarządzenia ewakuacyjne, ale jednocześnie głosiło m.in.: 1) Pogotowie bojowe na całym froncie utrzymuje się, wszystkie oddziały stojące nad granicą mają pilnie obserwować zachowanie się Niemców, szczególnie na 52 CAW, Kolekcje, sygn. 440.12.2 3 (Teki Laudańskiego), k. 370 371. 53 CAW, Oddział I NDWP, t 6. Identyczne w treści zarządzenie, dotyczące pierwszej linii obronnej zostało wydane dopiero w trzy tygodnie później. Por. pismo Departamentu I MSWojsk. z 24.07.1919 roku. CAW, Inspektorat Wojsk Łączności, t. 4.
Suwalszczyźnie, w obszarach Prus Zachodnich przyznanych Polsce i na Śląsku Górnym; 2) Prace nad wzmocnieniem pierwszej linii obrony należy kontynuować 54. Niestety nie udało się odnaleźć w aktach Centralnego Archiwum Wojskowego zarządzeń czy też rozkazów odwołujących pogotowie bojowe na froncie zachodnim. Być może, że rozkazy takie nie zostały w ogóle wydane. W każdym razie zmniejszanie się prawdopodobieństwa ataku niemieckiego na Polskę pociągnęło za sobą stopniową likwidację poszczególnych frontów. I tak Front Mazowiecki został zlikwidowany w październiku 1919 roku 55, Południowo-Zachodni (przemieniony w październiku 1919 roku na Front Śląski) w styczniu 1920 roku 56, zaś Wielkopolski w marcu 1920 roku 57. Mimo licznych, sprowokowanych przez stronę niemiecką, starć na granicy nie doszło ostatecznie do walk na większą skalę na froncie zachodnim. Powody zaniechania przez Niemców ataku na Polskę w roku 1919 były bardzo złożone. Wymienić tu można obawy przed odwetem ze strony mocarstw zachodnich, lęk przed strajkiem powszechnym niemieckich mas robotniczych oraz wzrostem ruchu narodowowyzwoleńczego na Górnym Śląsku 58. Istotną przyczyną, która wpłynęła na rezygnację państwa niemieckiego z planów zaborczych były polskie osiągnięcia wojskowe 59. * * * Przedstawiona charakterystyka nie obejmuje, rzecz jasna, wszystkich znajdujących się w Centralnym Archiwum Wojskowym przekazów źródłowych, dotyczących polskich przygotowań obronnych na wypadek agresji niemieckiej w roku 1919. Wiele interesującego materiału będzie mógł badacz znaleźć w innych jeszcze 54 CAW, Inspektorat Inżynierii i Saperów, t. 2. 55 Por. Spis władz wojskowych 1918 1921, Warszawa 1936, część 5a Dowództwa Frontów, s. 35. 56 Tamże, s. 34. 57 Tamże, s. 35. 58 24.06.1819. roku wybuchło przedwczesne powstanie polskie w powiecie kozielskim. Zostało ono wprawdzie szybko i krwawo stłumione przez Niemców, lecz przysporzyło im wiele kłopotów. Por. P. Ł o s s o w s k i, Groźba agresji..., s. 94 59 Por. St. K u b i a k, Niemcy a Wielkopolska..., s. 192.
zespołach akt, które są w opracowaniu (Front Mazowiecki i Front Południowo- Zachodni). Ponadto wielce przydatne mogą okazać się materiały pośrednio związane z tematem, jak np. dane dotyczące organizacji, uzbrojenia i stanu liczebnego armii polskiej, formowania nowych dywizji piechoty (6, 7, 8, 10), sytuacji na froncie wschodnim itp. Występują one w licznych zespołach archiwalnych m.in. w Oddziale I Naczelnego Dowództwa WP, w MSWojsk. oraz w Armii gen. Hallera. Baza źródłowa związana z groźbą agresji niemieckiej na Polskę w roku 1919 i polskimi przygotowaniami obronnymi jest więc bardzo bogata i zasługuje na zainteresowanie ze strony historyków.