International Planned Parenthood Federation Towarzystwo Rozwoju Rodziny Poradnictwo medyczne i świadczenie usług. Przewodnik dla świadczących usługi w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Wydanie trzecie, 2004.
Dokument ten może być dowolnie omawiany lub cytowany. Może być również przedrukowywany i tłumaczony zarówno we fragmentach jak i w całości w ramach programów realizowanych w poszczególnych krajach z zachowaniem noty o autorach oraz Międzynarodowej Federacji Planowanego Rodzicielstwa (IPPF). Dokument ten nie powinien być sprzedawany przez osoby lub organizacje inne niż IPPF lub organizacje członkowskie. IPPF jest organizacją działającą na mocy prawa Wielkiej Brytanii oraz Rejestru Organizacji Charytatywnych Wielkiej Brytanii nr 229476. Towarzystwo Rozwoju Rodziny jest organizacją pozarządową działającą na mocy prawa Rzeczpospolitej Polskiej.
Poradnictwo medyczne i świadczenie usług. Przewodnik dla świadczących usługi w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Wydanie trzecie, 2004. Dr n. med. Fatima Terki Dr n. med. Usha Malhotra Redakcja: Mark Powlson International Planned Parenthood Federation Refent's College, Inner Circle, Regent's Park London, NW1 4NS, United Kingdom Tel +44 (0)20 74877900 Fax +44 (0)20 74877950 Email medtech@ippf.org www.ippf.org Towarzystwo Rozwoju Rodziny ul. Sewerynów 4 00-331 Warszawa Tel +48 (0)22 8286192 Fax +48 (0)22 8286191 Email: trr@trr.org.pl www.trr.org.pl
Spis treści Przedmowa Podziękowania Jak korzystać z przewodnika? Rozdział 1 Rozdział 2 Rozdział 3 Rozdział 4 Prawa klienta oraz potrzeby usługodawców 1. Wprowadzenie 2. Prawa klienta 3. Potrzeby usługodawców Poradnictwo 1. Co to jest poradnictwo? 2. Poradnictwo w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego 3. Kto może zostać doradcą? 4. Środowisko 5. Zależności pomiędzy edukacją/informacją a poradnictwem 6. Poradnictwo antykoncepcyjne 6.1 Wybór metody 6.2 Wyjaśnienie stosowania wybranej metody 6.3 Wizyty kontrolne 6.4 Problemy związane ze stosowaniem wybranej metody 6.5 Gdy wybrana metoda zawiedzie 6.6 Włączanie tematyki STI oraz HIV/AIDS w poradnictwo antykoncepcyjne 7. Poradnictwo dla grup o specjalnych potrzebach Normalny cykl menstruacyjny 1. Wprowadzenie 2. Cykl owulacyjny 2.1 Faza folikularna 2.2 Faza lutealna 3. Cykl endometrialny 4. Cykl szyjkowy 5. Zapłodnienie Badania profilaktyczne w zakresie zdrowia reprodukcyjnego kobiet 1. Wprowadzenie 2. Elementy zdrowia reprodukcyjnego podlegające badaniom profilaktycznym 3. Kto powinien podlegać badaniom profilaktycznym w zakresie zdrowia reprodukcyjnego? 4. Kto może prowadzić badania profilaktyczne w zakresie zdrowia reprodukcyjnego? 5. Niezbędne czynniki dla sukcesu programu badań kontrolnych w zakresie zdrowia reprodukcyjnego. 6. Badania profilaktyczne w zakresie zdrowia reprodukcyjnego. 6.1 Zebranie wywiadu 6.2 Badanie lekarskie 6.2.1 Profilaktyczne badanie piersi 6.2.2 Badanie w obrębie miednicy mniejszej 6.3 Pozostałe badania 6.4 Częstotliwość badań profilaktycznych w celu zapewnienia zdrowia reprodukcyjnego
kobiety reprodukcyjnego 6.5 Inne kwestie dotyczące badań profilaktycznych w zakresie zdrowia 7. Badania profilaktyczne raka szyjki macicy 8. Menopauza Rozdział 5 Antykoncepcja hormonalna 1. Wprowadzenie 2. Kombinowana antykoncepcja doustna (KAD) 2.1 Definicja 2.2 Wskazania 2.3 Warunki medyczne stosowania 2.4 Sytuacje specjalne 2.5 Poradnictwo i informacja 2.6 Kto może przepisać kombinowaną antykoncepcję doustną? 2.7 Ocena stanu zdrowia 2.8 Dobór kombinowanej antykoncepcji doustnej 2.9 Instrukcje dla klientki 2.10 Wizyty kontrolne 2.11 Zaopatrzenie w kombinowaną antykoncepcję doustną 2.12 Skutki uboczne 2.13 Zarządzanie usługą 3. Pigułki progestagenowe 3.1 Definicja 3.2 Wskazania 3.3 Medyczne warunki dopuszczalności stosowania 3.4 Sytuacje specjalne 3.5 Poradnictwo i informacja 3.6 Kto może przepisać pigułki progestagenowe? 3.7 Badania stanu zdrowia 3.8 Instrukcje dla klientki 3.9 Wizyty kontrolne i zaopatrzenie w pigułki progestagenowe 3.10 Skutki uboczne 3.11 Zarządzanie usługą 4. Zarządzanie usługami w zakresie antykoncepcji doustnej 4.1 Usługi planowania rodziny oparte na programach społecznych 4.2 Usługi kliniczne 4.3 Zaopatrzenie w pigułki 4.4 Przechowywanie, termin ważności i zaopatrzenie 5. Antykoncepcyjne iniekcje progestagenowe 5.1 Definicja 5.2 Wskazania 5.3 Warunki medyczne stosowania 5.4 Sytuacje specjalne 5.5 Poradnictwo i informacja 5.6 Kto może przepisać iniekcje progestagenowe? 5.7 Ocena stanu zdrowia 5.8 Stosowanie iniekcji progestagenowych 5.9 Instrukcje dla klientki 5.10 Wizyty kontrolne 5.11 Skutki uboczne 5.12 Zarządzanie usługą 6. Antykoncepcyjne iniekcje kombinowane 6.1 Definicja 6.2 Wskazania 6.3 Medyczne warunki stosowania
6.4 Sytuacje specjalne 6.5 Poradnictwo i informacja 6.6 Kto może przepisać iniekcje kombinowane? 6.7 Badania stanu zdrowia 6.8 Stosowanie iniekcji kombinowanych 6.9 Instrukcje dla klientki 6.10 Wizyty kontrolne i zaopatrzenie iniekcje kombinowane 6.11 Skutki uboczne 6.12 Zarządzanie usługą 7. Zarządzanie usługami w zakresie iniekcji antykoncepcyjnych 8. Implanty podskórne 8.1 Definicja 8.2 Wskazania 8.3 Warunki medyczne stosowania 8.4 Sytuacje specjalne 8.5 Poradnictwo i informacja 8.6 Kto może przepisać implanty? 8.7 Badania stanu zdrowia 8.8 Dobór implantu 8.9 Wkładanie i usuwania implantu 8.10 Instrukcje dla klientki 8.11 Wizyty kontrolne 8.12 Skutki uboczne 8.13 Zarządzanie usługą 9. Inne systemy kombinowanej antykoncepcji hormonalnej 9.1 Plastry 9.2 Krążek waginalny 10. Wydawanie doustnych środków antykoncepcyjnych w warunkach terenowych. Rozdział 6 Wkładki wewnątrzmaciczne 1. Definicja 2. Wskazania 3. Medyczne warunki stosowania 4. Sytuacje specjalne 5. Poradnictwo i informacja 6. Kto może zakładać wkładki? 7. Ocena stanu zdrowia 8. Dobór wkładki 9. Kiedy można zakładać wkładkę? 10. Zakładanie wkładki 11. Instrukcje dla klientki 12. Wizyty kontrolne 13. Skutki uboczne 14. Komplikacje 14.1 Perforacja 14.2 Silne krwotoki 14.3 Zapalenie przydatków 15. Ciąża 16. Postępowanie w przypadku utraty żyłki 17. Kiedy usuwać wkładkę? 18. Zarządzanie usługą 18.1 Dokumentacja klientki 18.2 Zaopatrzenie 18.3 Szkolenia
Rozdział 7 Rozdział 8 Antykoncepcja barierowa 1. Wprowadzenie 1.1 Wskazania ogólne 1.2 Medyczne warunki stosowania 1.3 Badanie stanu zdrowia 1.4 Zarządzanie usługą 2. Prezerwatywy 2.1 Definicja 2.2 Wskazania 2.3 Medyczne warunki stosowania 2.4 Poradnictwo i informacja 2.5 Dobór prezerwatywy 2.6 Instrukcje dla klienta 2.7 Skutki uboczne 2.8 Zarządzanie usługą 3. Diafragma 3.1 Definicja 3.2 Wskazania 3.3 Medyczne warunki stosowania 3.4 Poradnictwo i informacja 3.5 Badanie stanu zdrowia 3.6 Dobór diafragmy 3.7 Kto może zalecić stosowanie diafragmy? 3.8 Dopasowywanie diafragmy 3.9 Instrukcje dla klientki 3.10 Badania kontrolne 3.11 Skutki uboczne 3.12 Zarządzanie usługą 4. Spermicydy 4.1 Definicja 4.2 Wskazania 4.3 Medyczne warunki stosowania 4.4 Poradnictwo i informacja 4.5 Dobór spermicydu 4.6 Instrukcja dla klienta odnośnie spermicydów 4.7 Skutki uboczne 4.8 Zarządzanie usługą Sterylizacja kobiet i mężczyzn 1. Wprowadzenie 1.1 Definicja 1.2 Wskazania ogólne 1.3 Wywiad przedoperacyjny 1.4 Poradnictwo i informacja 1.5 Świadomość decyzji klienta 1.6 Ocena stanu zdrowia 1.7 Znieczulenie 1.8 Zasady postępowania chirurgicznego w celu zapewnienia bezpieczeństwa 1.9 Instrukcje pooperacyjne 1.10 Komplikacje 1.11 Odwracalność 1.12 Zarządzanie usługą 2. Sterylizacja mężczyzn (wazektomia) 2.1 Definicja 2.2 Wskazania 2.3 Medyczne warunki stosowania
2.4 Poradnictwo, informacja i świadomość decyzji klienta 2.5 Kto może przeprowadzić wazektomię? 2.6 Ocena stanu zdrowia 2.7 Przygotowanie przedoperacyjne 2.8 Znieczulenie i procedura operacyjna 2.9 Opieka pooperacyjna 2.10 Instrukcje dla mężczyzn po operacji 2.11 Badania kontrolne 2.12 Komplikacje 3. Sterylizacja kobiet 3.1 Definicja 3.2 Wskazania 3.3 Medyczne warunki stosowania 3.4 Poradnictwo, informacja i świadomość decyzji klientki 3.5 Kto może wykonać sterylizację? 3.6 Ocena stanu zdrowia 3.7 Kiedy można przeprowadzić sterylizację? 3.8 Przygotowania przedoperacyjne 3.9 Anestezja i procedura operacyjna 3.10 Opieka pooperacyjna 3.11 Instrukcje dla kobiet po zabiegu 3.12 Badania kontrolne 3.13 Komplikacje Rozdział 9 Metody antykoncepcyjne oparte na świadomości płodności 1. Wprowadzenie 1.1 Wskazania ogólne 1.2 Wskazania 1.3 Czynniki, które należy szczególnie rozważyć 1.4 Sytuacje specjalne 1.5 Poradnictwo i informacja 1.6 Kto może udzielać informacji na temat metod świadomej płodności? 1.7 Badania stanu zdrowia 1.8 Szkolenie w zakresie metod świadomej płodności 1.9 Wizyty kontrolne 2. Metoda kontroli temperatury ciała 2.1 Definicja 2.2 Wskazania 2.3 Poradnictwo i informacja 2.4 Wskazania dla klientów 3. Metoda oceny gęstości śluzu szyjki macicy (metoda Billinsów) 3.1 Definicja 3.2 Wskazania 3.3 Czynniki wymagające szczególnej uwagi 3.4 Poradnictwo i informacja 3.5 Instrukcje dla klientów 3.6 Zmodyfikowana metoda oceny gęstości śluzu szyjki macicy 4. Metoda kalendarzowa (metoda Ogino-Knaus) 4.1 Definicja 4.2 Wskazania 4.3 Czynniki wymagające szczególnej uwagi 4.4 Poradnictwo i informacja 4.5 Wskazówki dla klientów 5. Metoda termiczno-objawowa 5.1 Definicja 5.2 Wskazania
5.3 Poradnictwo i informacja 5.4 Instrukcje dla klientów 6. Metoda stałych dni 6.1 Definicja 6.2 Wskazania 6.3 Instrukcje dla klientów Rozdział 10 Antykoncepcja postkoitalna 1. Wprowadzenie 1.1 Wskazania ogólne 1.2 Typy antykoncepcji postkoitalnej 2. Doustna antykoncepcja postkoitalna 2.1 Metody doustnej antykoncepcji postkoitalnej 2.2 Skuteczność 2.3 Skutki uboczne 2.4 Wskazania 2.5 Medyczne warunku stosowania 2.6 Kto może przepisać doustną antykoncepcję postkoitalną 2.7 Poradnictwo i informacja 2.8 Badania stanu zdrowia 2.9 Instrukcje dla klientki 2.10 Wizyty kontrolne 2.11 Rozpoczęcie stosowania zwykłej antykoncepcji doustnej po zastosowaniu doustnej antykoncepcji postkoitalnej 3. Wkładki wewnątrzmaciczne uwalniające miedź 3.1 Skuteczność 3.2 Wskazania 3.3 Medyczne warunki stosowania 3.4 Sytuacje specjalne 3.5 Kto może założyć wkładkę? 3.6 Poradnictwo i informacja 3.7 Ocena stanu zdrowia 3.8 Założenie wkładki 3.9 Instrukcje dla klientki 3.10 Wizyty kontrolne 3.11 Skutki uboczne 4. Zarządzanie usługą 4.1 Rzecznictwo 4.2 Zapewnienie dostępności informacji 4.3 Podnoszenie dostępności 4.4 Ośrodki świadczenia usług w zakresie antykoncepcji postkoitalnej Rozdział 11 Diagnozowanie ciąży 1. Wprowadzenie 2. Diagnostyka kliniczna (nielaboratoryjna) 3. Symptomy i objawy ciąży 3.1 Symptomy 3.2 Oznaki 4. Diagnostyka laboratoryjna 4.1 Aglutynacja 4.2 Testy immunometryczne i radioimmunologiczne 5. W jaki sposób można odpowiedzialnie stwierdzić, że kobieta nie jest w ciąży? 6. Poradnictwo po zdiagnozowaniu ciąży
Rozdział 12 Rozdział 13 drogą płciową Rozdział 14 Bezpieczna aborcja 1. Wprowadzenie 1.1 Definicja 1.2 Wskazania ogólne 1.3 Poradnictwo i informacja 2. Świadomość podjętej decyzji, dochowanie tajemnicy i prywatności 3. Opieka przedaborcyjna 3.1 Wywiad 3.2 Badanie lekarskie 3.3 Testy laboratoryjne 4. Metody aborcji 4.1 Metody farmakologiczne 4.2 Metody chirurgiczne 5. Badania kontrolne 5.1 Obserwacja pozabiegowa 5.2 Instrukcja opieki poaborcyjnej 5.3 Objawy wymagające szybkiej interwencji 5.4 Postępowanie w przypadkach komplikacji poaborcyjnych 6 Poradnictwo w zakresie antykoncepcji i STI Zakażenia traktu płciowego oraz choroby przenoszone drogą płciową 1. Wprowadzenie 1.1 Definicja 1.2 Rola usług w zakresie planowania rodziny i zdrowia reprodukcyjnego 2. Profilaktyka 3. Postępowanie w przypadkach zakażeń traktu płciowego oraz chorób przenoszonych 3.1 Postępowanie objawowe 3.2 Postępowanie objawowe i kliniczne 3.3 Postępowanie objawowe i kliniczne oraz ograniczone badania laboratoryjne 3.4 Postępowanie kliniczne i testy laboratoryjne 4. Poradnictwo i informacja 4.1 Instrukcje dla klientów 5. Postępowanie wobec partnerów seksualnych 6. Badania kontrolne 7. Zarządzanie usługami 7.1 Administracja 7.2 Treningi 7.3 Instrukcje 7.4 System skierowań 7.5 Monitoring i nadzór Zakażenia HIV i AIDS 1. Wprowadzenie 1.1 Definicja 1.2 Drogi zakażenia 1.3 Rola usług w zakresie planowania rodziny i zdrowia reprodukcyjnego 2. Profilaktyka 2.1 Profilaktyka zakażeń poprzez kontakty seksualne 2.2 Profilaktyka zakażeń innych niż poprzez kontakty seksualne 2.3 Profilaktyka zakażeń okołoporodowych 2.4 Profilaktyka zakażeń szpitalnych 3. Postępowanie w przypadkach HIV/AIDS 3.1 Anonimowe testowanie i poradnictwo w kierunku HIV 3.2 Opieka potestowa 3.3 Poradnictwo i informacje dla partnerów
3.4 Zachowania seksualne 3.5 Podejmowanie decyzji reprodukcyjnych 3.6 Antykoncepcja 3.7 Leczenie 3.8 Opieka i wsparcie dla osób zakażonych Rozdział 15 Profilaktyka i kontrola zakażeń szpitalnych 1. Wprowadzenie 2. Definicje 3. Antyseptyka 3.1 Wprowadzenie 3.2 Dobór antyseptyków 3.3 Przygotowanie, przechowywanie i wydawanie antyseptyków 4. Procedury postępowania z wyposażeniem i instrumentami 4.1 Dekontaminacja 4.2 Czyszczenie 4.3 Dezynfekcja wysokiego poziomu 4.4 Sterylizacja 5. Postępowanie z wyposażeniem indywidualnym 5.1 Fotel ginekologiczny lub inne wyposażenie o dużej powierzchni 5.2 Tkaniny chirurgiczne (czepki, maski, fartuchy i chusty) 5.3 Rękawiczki (gumowe i plastikowe) 5.4 Instrumenty do badania w obrębie miednicy mniejszej 5.5 Instrumenty do sterylizacji męskiej i żeńskiej (z wyjątkiem laparoskopu), wkładania i usuwania implantów lub wkładek 5.6 Endoskopy (laparoskopy) 5.7 Igły i strzykawki 5.8 Pojemniki na instrumenty 5.9 Woda 6. Przechowywanie sterylnego lub zdezynfekowanego wyposażenia 7. Zasady bezpieczeństwa podczas postępowania medycznego 7.1 Mycie rąk 7.2 Zakładanie rękawiczek 7.3 Procedury iniekcji 8. Otoczenie 8.1 Czyszczenie obszarów roboczych 8.2 Trakty komunikacyjne 8.3 Miejsca na instrumenty i inne wyposażenie 8.4 Transport czystych, zdezynfekowanych, sterylnych i brudnych narzędzi 8.5 Usuwanie nieczystości 9. Profilaktyka antybiotykowa 10. Zarządzanie 10.1 Administracja 10.2 Instrukcje 10.3 Treningi 10.4 Monitoring i nadzór
Przedmowa Międzynarodowa Federacja Planowanego Rodzicielstwa (IPPF) od pięćdziesięciu lat działa na rzecz zapewnienia dostępu do usług i edukacji w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego milionom ludzi na całym świecie. Poprzez sześć biur regionalnych i światową sieć 149 organizacji członkowskich IPPF zapewnia dostęp do opieki w zakresie zdrowia reprodukcyjnego i walczy o przestrzeganie praw seksualnych. Wizją IPPF jest powszechny dostęp do opieki w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego dla wszystkich kobiet, mężczyzn i młodych ludzi. Szczególnie teraz widoczne jest, że prawo do decydowania o liczbie lub nieposiadaniu dzieci oraz radość z dobrego zdrowia seksualnego pomaga ludziom poprawiać ich jakość życia. Wychodząc naprzeciw rosnącej opozycji ze strony sił konserwatywnych, przyjęty w 2003 roku Plan Strategiczny IPPF koncentruje się na czterech nierozwiązanych wyzwaniach w zakresie zdrowia reprodukcyjnego: (i) zaspokojenia potrzeb młodzieży w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego; (ii) walki z HIV/AIDS; (iii) eliminacji niebezpiecznych aborcji i poprawy dostępu do bezpiecznych aborcji oraz (iv) zaspokojenie potrzeb osób ubogich i marginalizowanych w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Piąty priorytet to rzecznictwo opierające się zarówno na dowodach i doświadczeniu, które pozwala IPPF podejmować wiodącą rolę w obronie i rozszerzanie powyższych praw reprodukcyjnych. W celu zapewnienia sukcesu planu strategicznego, IPPF poprzez swoją sieć, zobowiązał się również do zapewnienia dostępu do wysokiej jakości usług. Przewodnik ten jest ważnym składnikiem realizacji zobowiązań IPPF w zakresie podnoszenia jakości usług. Przewodnik świadczenia usług i opieki medycznej IPPF jest przewidziany jako narzędzie podnoszenia poziomu wiedzy, umiejętności i świadomości wśród osób świadczących usługi i zapewnienia zaspokajania potrzeb klientów przez usługodawców. Aby to osiągnąć, Przewodnik został opracowany w ten sposób, aby mieć wyraz techniczny (oparty jest o badania naukowe), społeczny (akceptowalny przez osoby, które będą go używać) oraz praktyczny (uznawany i aktualny). Niniejszy Przewodnik został tak napisany, aby umożliwić łatwą jego adaptację do potrzeb i warunków różnych środowisk, w których będzie stosowany. Trzecia edycja Przewodnika opiera się na sukcesie poprzednich wydań i jest uzupełnione o treści wspierające realizację praw pacjenta oraz zaspokajanie potrzeb usługodawców. Niniejsze wydanie zawiera cztery nowe rozdziały: Normalny cykl menstruacyjny, Badania profilaktyczne w zakresie zdrowia reprodukcyjnego kobiet, Bezpieczna aborcja oraz Zakażenia HIV i AIDS. Również wiedza na temat antykoncepcji stale się rozszerza. Z tego powodu więc uaktualniono rozdziały poświęcone tej tematyce. Wymagało to dokonania przeglądu najnowszej literatury dotyczącej antykoncepcji, a szczególnie takich dokumentów jak Medical Eligibility Criteria for Contraceptive Use wydaną przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) w roku 2003 jak również materiały z konferencji Selected Practice Recommendations, zorganizowanej przez WHO w kwietniu 2004. W tworzeniu tej książki brały udział pod przewodnictwem IPPF i jej Międzynarodowego Medycznego Panelu Doradczego (IMAP) wszystkie wiodące organizacje działające na rzecz polityki planowania rodziny. Informacje o przeciwwskazaniach oraz warunkach wymagających szczególnej ostrożności odnośnie korzystania z różnych metod antykoncepcji zostały przeanalizowane pod kontem zgodności z zaleceniami WHO. Podobnie jak poprzednie wydania, opracowanie poszczególnych rozdziałów przewodnika odbywało się pod nadzorem IMAP. Z doświadczenia wynika, że przewodniki i instrukcje są skuteczne jedynie wtedy, gdy są dostępne dla osób, które powinny z nich korzystać. Pragniemy, abyście używali ich jako składnika własnych szkoleń i dyskusji naukowych, a wasze komentarze i informacje zwrotne pomogą w podnoszeniu jakości przyszłych edycji. Jest mi miło polecić niniejszą książkę wszystkim pracującym na rzecz lepszego zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Dr Steven W. Sinding Dyrektor Generalny IPPF Londyn, 2004
Podziękowania Przewodnik ten został opracowany dzięki pomocy i wsparciu Międzynarodowego Panelu Doradztwa Medycznego IPPF. Niektóre rozdziały zostały zredagowane z wykorzystaniem dokumentów IMAP. Członkami IMAP są: Dr Halida Akhtar Dr Ward Cates Dr Soledad Diaz Dr Lindsay Eduard Dr Anna Glasier Dr Herbert Petersom Dr Helen Randera-Rees Profesor Fred Sai Dr Paul Van Look Dr Edith Weisberg Szczególnie chcemy podziękować Dr Carlosowi Heuzo, współautorowi pierwszego i drugiego wydania, który zainicjował proces tworzenia trzeciego wydania, Dr Usha Malhorta, która jest współautorką niniejszego wydania poprzez wkład pracy w następujące, nowe rozdziały: Bezpieczna Aborcja, Zakażenia HIV i AIDS, Badania profilaktyczne w zakresie zdrowia reprodukcyjnego kobiet oraz Markowi Powlsonowi, który redagował niniejszy przewodnik. Poszczególne rozdziały były również analizowane przez doradców regionalnych programu Podnoszenia Jakości Usług oraz przez pracowników biura centralnego IPPF. Byli to: Dr Gayane Dolyan Dr Magdy Khaled Dr Rim Esghairi Dr Pratima Mittra Ilka Maria Rondinelli Dr Nehemiah Kimathi Dr Cheikh Ouedraogo Patricka Mathews Dr Mariama Barry W tworzeniu niniejszej książki brali również udział następując pracownicy EngenderHealth: Carmena Cordero, M. D., John Pile, M. P. H., Roy Jacobstein, M. D., M. P. H., W opracowaniu rozdziału o metodach antykoncepcyjnych opartych o świadomość płodności brała udział Dr Victoria Jennings, Dyrektor Instytutu Zdrowia Reprodukcyjnego Centrum Medycznego Uniwersytetu Georgetown. Szczególne podziękowania składamy również następującym pracownikom IPPF: Pani Suzanne Hamm za wkład w techniczne aspekty Przewodnika, Pani Doortje Braeken za jej wkład w rozdział na temat poradnictwa, Dr Marcelowi Vekemans za analizę rozdziału o bezpiecznej aborcji, Dr Nono Simelela za analizę rozdziału Zakażenia HIV i AIDS. Jesteśmy również wdzięczni za mobilizację i wsparcie ze strony Dyrektora Generalnego Dr Stevena W. Sidinga oraz Zastępcy Dyrektora Pani Lyn Thomas.
Jak korzystać z przewodnika? 1 Po co jest ten przewodnik? Poradnictwo medyczne i świadczenie usług. Przewodnik dla świadczących usługi w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego został przewidziany do użytku w programach usług w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego oraz planowania rodziny. Jako poradnik w zakresie świadczenia usług Książka ta dostarcza jasnych informacji managerom oraz usługodawcom w zakresie planowania i realizacji zadań związanych z ich zakresem obowiązków. Jako wzorzec jakości usług Treść przewodnika skoncentrowana jest na świadczeniu usług o niezbędnym poziomie jakości. Z tego powodu jakość usług może być kontrolowana poprzez porównywanie obecnej działalności z rekomendacjami i instrukcjami zawartymi w niniejszej książce. Jako narzędzie szkoleniowe Każdy rozdział przewodnika może służyć jako podstawa do opracowania programu szkoleniowego. Jako narzędzie kontrolne Przewodnik może służyć superwizorom jako wzorzec umożliwiający rozpoznanie potrzeb szkoleniowych. Superwizorzy mogą używać zawartych w nim wskazówek do kierowania uwagi personelu na niezbędne elementy jakości usług i odpowiednie procedury. 2 Przewidywani użytkownicy Przewidywanymi użytkownikami przewodnika są: twórcy programów i kierownicy, osoby świadczące usługi w klinikach, trenerzy i superwizorzy klinik. Informator zawiera również informacje użyteczne dla lekarzy, pielęgniarek, położnych oraz inny personel medyczny. 3 Format Przewodnik podzielony jest na 15 rozdziałów Poza uaktualnieniem, trzecia edycja przewodnika zawiera 4 nowe rozdziały. Są to: Normalny cykl menstruacyjny (Rozdział 3), Badania profilaktyczne w zakresie zdrowia reprodukcyjnego kobiet (Rozdział 4), Bezpieczna aborcja (Rozdział 12) oraz Zakażenia HIV i AIDS (Rozdział 14). Odnośniki W celu uniknięcia niepotrzebnych powtórzeń, w tekście umieszczono odnośniki do poszczególnych treści. Odnośniki określają numery rozdziałów lub podrozdziałów. Większość z nic dotyczy innych fragmentów tego samego rozdziału.
Prawa seksualne i reprodukcyjne PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO do życia do wolności i bezpieczeństwa osobistego do równości i wolności od wszelkich form dyskryminacji do prywatności do wolności myśli do informacji i edukacji do wyboru kiedy i czy wstępować w związek małżeński, zakładać i planować rodzinę do decydowania czy lub kiedy mieć dzieci do opieki zdrowotnej i zabezpieczenia zdrowia do korzystania ze zdobyczy nauki do wolności zgromadzeń i uczestnictwa politycznego do wolności od tortur i poniżania 16
1 1 Prawa klienta i potrzeby usługodawcy 1 Prawa klienta i potrzeby usługodawcy 17
1 Wprowadzenie Celem programów z zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego jest podnoszenia jakości życia kobiet, mężczyzn i młodzieży. Aby osiągnąć ten cel, wszystkie usługi, z których korzysta klient powinny być świadczone ze stałą wysoką jakością oraz odzwierciedlać powyższą ideę. Od późnych lat osiemdziesiątych zaczęto zwracać uwagę na jakość usług oraz jej znaczenie dla satysfakcji klientów oraz zwiększenia ich potrzeb i akceptacji w stosunku do usług w zakresie zdrowia seksualnego i planowania rodziny. Wysoka jakość usług zapewnia klientom warunki do dokonywania świadomych indywidualnych i planowych decyzji w zakresie ich zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Od kiedy dostęp do usług w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego oraz planowania rodziny został uznany za prawo każdej osoby i pary, jakość usług może być rozumiana jako prawo klienta. Rozszerza to znacznie terminu klient z osoby pragnącej skorzystać z danych usług na każdego członka społeczności, który potrzebuje danych usług. Klient powinien być w centrum działań w zakresie zdrowia seksualnego i planowania rodziny. Takie podejście oznacza, że usługodawca powinien być świadomy potrzeb klienta i powinien umieć je zaspokoić i uszanować. Kierownicy i superwizorzy powinni być również świadomi, że jeśli zabezpiecza się prawa pacjenta, należy również zadbać o potrzeby usługodawców. Zebranie ich zarówno praw klienta jak i potrzeb usługodawcy tworzy fundament jakości usług w tym zakresie. 2 Prawa klienta Prawo jednostek i par do wolnej decyzji o liczbie lub nieposiadaniu dzieci zostało ustanowione przez społeczność międzynarodową wiele lat temu. Deklaracji Praw Człowieka uchwalona w Teheranie w roku 1968 stanowi, że Rodzice mają podstawowe prawo do wolnego określenia i odpowiedzialności w zakresie liczby lub nieposiadania dzieci. W roku 1994, podczas Międzynarodowej Konferencji na rzecz Populacji i Rozwoju (ICPD) wzmocniono wyraz tego prawa nadając mu brzmienie Prawo kobiet i mężczyzn do informacji, dostępu i wyboru bezpiecznych, skutecznych dostępnych i akceptowalnych usług w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. W świetle tych dokumentów, prawa klienta mogą być określone jako: 2.1 Prawo do informacji Wszyscy członkowie społeczeństwa mają prawo do wiedzy o dostępności usług w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego oraz korzyści z nich wynikających dla nich samych jak również ich rodzin. Mają oni również prawo do wiedzy gdzie i jak uzyskać informacje i usługi w zakresie planowania ich rodzin oraz zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Wszystkie programy w obszarze zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego powinny aktywnie rozpowszechniać informacje o zdrowiu seksualnych i reprodukcyjnym oraz o planowaniu rodziny nie tylko w miejscu swojej działalności, ale wśród całej społeczności lokalnej. 2.2 Prawo do dostępu Wszyscy członkowie społeczeństwa mają prawo do otrzymywania usług w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, bez względu na rasę, płeć, orientację seksualną, stan cywilny, wiek, wyznanie, poglądy polityczne, pochodzenie etniczne, niepełnosprawność lub inną cechę, która może być powodem dyskryminacji. Spełnienie tego prawa wymaga zapewnienia dostępu do różnych specjalistów oraz form świadczenia usług. Programy w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego powinny również podejmować niezbędne kroki w celu zapewnienia dostępu do usług wszystkim, którzy ich potrzebują, a w szczególności tym, którzy nie mają do nich łatwego dostępu. 18
2.3 Prawo do wyboru Jednostki i pary mają prawo do podejmowania wolnych decyzji dotyczących kontrolowania swojej płodności oraz wyboru metody. Podczas poszukiwania usług w zakresie antykoncepcji, klient powinien mieć zapewnioną wolność wyboru metody antykoncepcyjnej. Programy w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego powinny wspierać osoby w podejmowaniu wolnych i świadomych wyborów poprzez obiektywną informację, edukację i poradnictwo jak również poprzez zapewnienie dostępu do odpowiedniego wyboru metod antykoncepcyjnych. Klient powinien również móc otrzymać środki do stosowania metody, na którą się zdecydował, o ile nie ma przeciwwskazań do jej stosowania. Poglądy klienta na temat dostępności i właściwości danej metody zmieniają się wraz ze zmianą okoliczności. Z tego powodu, prawo do wyboru zawiera również możliwość podjęcia przez klienta decyzji o przerwaniu stosowania wybranej metody antykoncepcyjnej lub jej zmiany. Należy również wziąć po uwagę inny aspekt dotyczący wyboru: o ile ma to uzasadnienie praktyczne, klient powinien mieć prawo wyboru dokąd udać się w celu skorzystania z usług w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego oraz móc wybrać usługodawcę z którym klient będzie czół się najbardziej komfortowo. Wybór dotyczący miejsca może dotyczyć fizycznej lokalizacji albo typu placówki (poradni, apteki, szpitala, przychodni lub kliniki zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego). W tym celu placówki usługowe powinny być tworzone zarówno przez sektor publiczny, pozarządowy i prywatną inicjatywę. 1 1 Prawa klienta i potrzeby usługodawcy 2.4 Prawo do bezpieczeństwa Klient ma prawo do ochrony przed nieplanowaną ciążą, chorobą i przemocą seksualną. Odnośnie świadczenia usług w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego prawo to oznacza: Mimo, iż wiadomym jest, że korzyści zdrowotne płynące z planowania rodziny przewyższają pojawienie się możliwego ryzyka, klient ma prawo do ochrony przed możliwymi negatywnymi skutkami stosowania metod antykoncepcyjnych mającymi wpływ na jego zdrowie fizyczne i psychiczne. Jeśli nieplanowana ciąża może być ryzykiem dla zdrowia, prawem klientki do bezpieczeństwa będzie również prawo do skutecznej antykoncepcji. Podczas korzystania z usług klient ma prawo do ochrony przez innymi zagrożeniami dla jego zdrowia, niezwiązanymi z wybraną metodą antykoncepcyjną (na przykład ochrona przed możliwym zakażeniem poprzez używanie źle wyczyszczonych instrumentów). Bezpieczeństwo związane ze świadczeniem usług zawiera zarówno warunki lokalowe oraz techniczną kompetencję usługodawców. Zapewnienie realizacji prawa klienta do bezpieczeństwa zawiera wspieranie klienta w podejmowaniu świadomego wyboru antykoncepcji, profilaktykę przeciwwskazań, korzystanie z odpowiednich technik realizacji usługi (o ile są one przez pacjenta akceptowane), informowanie klienta o tym jak właściwie korzystać z wybranej przez niego metody oraz zapewnienie możliwości wizyt kontrolnych. Warunki w placówce świadczącej usługi razem z dostępnymi materiałami i instrumentami powinny być zapewniać bezpieczeństwo świadczonych usług. Wszelkie komplikacje lub poważne skutki uboczne powinny być odpowiednio leczone. Jeśli leczenie ich jest nie możliwe w danej placówce, klient powinien być skierowany do innej placówki. 2.5 Prawo do prywatności Klient ma prawo do omówienia swoich potrzeb lub wątpliwości w warunkach zapewniających odpowiedni poziom prywatności. Klient powinien wiedzieć, że jego rozmowa z doradcą lub usługodawcą nie jest słyszalna dla innych osób. Kiedy klient przechodzi badanie fizyczne, powinno być ono przeprowadzone w warunkach poszanowania dla jego intymności. Prawo klienta do prywatności zawiera również następujące elementy związane z jakością usług: Podczas korzystania z porady lub badania lekarskiego pacjent ma prawo być poinformowany o roli każdej dodatkowej osoby przebywającej w pomieszczeniu (np. praktykanta, superwizora, instruktora, osoby prowadzącej badania itp.). Jeśli obecność praktykanta jest konieczna należy uzyskać na nią zgodę klienta przed rozpoczęciem świadczenia usługi. 19
Klient ma prawo do informacji, jakie badaniom będzie poddawany. Klient ma również prawo odmówić szczególnego typu badana, jeśli uzna, że nie jest ono dla niego bezpieczne lub może poprosić, aby było wykonane przez innego usługodawcę. Za każdym razem należy uzyskać zgodę pacjenta na omawianie jego przypadku w jego obecności (np. w warunkach szkoleniowych). 2.6 Prawo do dochowania tajemnicy Klient powinien mieć pewność, że żadna informacja przez niego przekazywana lub żadne szczegóły dotyczące usług, z których korzysta nie będą ujawnione osobom trzecim bez jego zgody. Prawo do dochowania tajemnicy jest częścią przysięgi Hipokratesa. Tak więc, usługi w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego powinny być przeprowadzane w zgodzie z lokalnymi regulacjami prawnymi oraz zgodnie z etyką lekarską. Złamanie tajemnicy może spowodować, że klient zostanie wykluczony ze społeczności lub może mieć to negatywny wpływ na jego możliwość wstąpienia w związek małżeński. Może mieć to również wpływ na obniżenie zaufania w stosunku do pracowników poradni. W odniesieniu do zasady dotrzymania tajemnicy, usługodawca powinien powstrzymać się od podawania nazwiska klienta podczas omawianiem jego przypadku lub w obecności innych klientów. Nie należy również omawiać spraw klienta po za poradnią. Dokumentacja klienta powinna być przechowywana pod kluczem i odkładana do archiwum natychmiast po użyciu. Dostęp do dokumentacji klienta powinien być nadzorowany. 2.7 Prawo do godności Klient ma prawo do empatycznego, uprzejmego, uważnego i wspierającego traktowania z zapewnieniem poszanowania jego godności bez względu na poziom wykształcenia, status społeczny lub inne cechy, które mogą uczynić go podatnym na nadużycia. Uznając to prawo klienta, usługodawca musi być gotowy do odłożenia swoich uprzedzeń i postaw odnośnie płci oraz statusu społecznego, cywilnego czy intelektualnego klienta podczas świadczenia usług. 2.8 Prawo do wygody Klient ma prawo do wygody podczas korzystania z usług. Prawo to jest ściśle związane z stosownością i organizacją poradni (n. p.: poradnia powinna mieć odpowiednią wentylację, oświetlenie, miejsce do siedzenia oraz toaletę). Klient powinien spędzić w poradni czas niezbędny do skorzystania z usługi. Warunki lokalowe, w których świadczone są usługi powinny być dostosowane do wartości kulturowych charakterystycznych i uznawanych przez społeczność lokalną. 2.9 Prawo do ciągłości Klient ma prawo korzystać z usług i zaopatrzenia w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego tak długo, jak długo będzie tego potrzebował. Świadczenie usług poszczególnym klientom nie powinno być przerywane dopóki nie zostanie podjęta na ten temat wspólna decyzja usługodawcy i klienta. W szczególności nie można uzależniać dostępu do danej usługi od korzystania z innej. Klient ma prawo zażądać przeniesienia jego/jej dokumentacji lub kopii do innej kliniki. Kolejne ważne składniki prawa klienta do ciągłości to system skierowań oraz wizyty kontrolne. 2.10 Prawo do wyrażania opinii Klient ma prawo do wolnego wyrażania swoich poglądów na temat usług, z których korzysta. Opinie klienta na temat jakości usług czy to w postaci podziękowania czy też skargi, składane razem z propozycją zmian dotyczących sposobu świadczenia usług powinny spotykać się z pozytywnym przyjęciem jako narzędzie monitorowania, ewaluacji i poprawiania jakości usług. Każdy nowy program lub miejsce świadczenia usług powinno być tworzone wspólnie z klientami. Celem takiego działania jest zapewnienie przyszłej satysfakcji klienta oraz zaspokajania jego potrzeb w sposób przez niego akceptowalny. Menadżerowie i usługodawcy powinni szanować prawa klienta. Bezpośrednim celem takich działań jest dostępność i jakość informacji oraz usług w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. 20