Szkoła Główna Handlowa Katedra Prawa Administracyjnego i Finansowego Przedsiębiorstw Warszawa System prawny Unii Europejskiej Prof. dr hab.wiesław CzyŜowicz E-mail: wesczyz@sgh.waw.pl http://akson.sgh.waw.pl/wczyzo
Plan zajęć 1. Cele i załoŝenia przedmiotu System prawny UE 2. System prawny a system instytucjonalno prawny UE 3. Cele, zadania i zasady prawa oraz status prawny WE i UE 4. Źródła prawa wspólnotowego i jego relacja z narodowymi systemami prawnymi państw członkowskich 5. Tworzenie i stosowanie prawa wspólnotowego a rola poszczególnych organów 6. Wybrane przykłady prawa wspólnotowego 7. Perspektywy rozwoju unijnego systemu prawnego UWAGA: zamieszczone w tym pliku informacje to tylko fragment roboczych konspektów. Szczegóły na wykładach i we wskazanej literaturze, takŝe tej ze stron internetowych UKIE 2
Literatura 1. Podstawy prawa Unii Europejskiej. Zarys wykładu.red.j.galster, Toruń, TNOiK, 2006 2. Prawo Europejskie.Zarys wykładu red.r.skupisz, E.Skrzydło-Tefelska, Lublin, UMCS 2006 3. Ahlt M., Szpunar M.:Prawo europejskie, Warszawa, C.H.Beck,2005 4. Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej, Warszawa, C.H.Beck, 2007 5. Borchardt K.-D.: Wstęp do prawa Wspólnoty Europejskiej, Luksemburg 1991; 6. System prawny UE: http://www1.ukie.gov.pl/www/dok.nsf/0/2c019e15ca046573c1257091002ba7a5 7. Dostęp do aktów prawnych UE: http://eur-lex.europa.eu/pl/index.htm 8. A.Parzych:Źródła prawa wspólnotowego, w: http://www1.ukie.gov.pl/hlp/files.nsf/0/6e4eb046eb437f14c1256f50003b2238/$file/zrodl o_prawa_ue.pdf 9. A.Parzych: Unia Europejska.Instytucje, w: http://www1.ukie.gov.pl/hlp/files.nsf/0/7b1e96c7c747bd63c1256f41003bb5de/$file/inst ytucjeue.pdf 10. Instytucje UE, w: http://www.cie.gov.pl/www/serce.nsf/0/29ebeb35098cd8a4c1256e8200481d58?open 11. K.Michałowska-Gorywoda: System prawny i instytucjonalny Unii Europejskiej, w: http://www1.ukie.gov.pl/hlp/files.nsf/0/7cc31f950ae83e4bc1257091002fcffd/$file/gor yw.pdf 12. Prawo Unii Europejskiej z wprowadzeniem, Warszawa, wyd.c.h. Beck 2007 13. Prawo Unii Europejskiej,Bielsko Biała, wyd. Park, 2005 14. Traktat Akcesyjny.Wybór dokumentów, Warszawa, wyd. Prawo i Praktyka Gosp.,2003 15. Traktat Lizboński z 13 grudnia 2007r., w: http://eur-lex.europa.eu/johtml.do?uri=oj:c:2007:306:som:pl:html 3
Cele zajęć Przedstawić słuchaczom system prawno-instytucjonalny UE jako element moŝliwości wykorzystania go dla (1)zwiększania wartości firmy, (2)skuteczniejszej ochrony interesów obywateli i przedsiębiorców na jednolitym rynku europejskim oraz (3)na arenie międzynarodowej Porządek prawny utworzony przez Wspólnotę Europejską stał się nieodzowną cechą rzeczywistości politycznej i społeczno-gospodarczej w kaŝdym z 27 Państw Członkowskich Unii Europejskiej. Na podstawie Traktatów europejskich, corocznie podejmuje się tysiące decyzji, mających zasadniczy wpływ na funkcjonowanie Państw Członkowskich oraz na Ŝycie obywateli Europy. JuŜ dawno temu jednostka przestała być wyłącznie obywatelem miasta, społeczności czy państwa: obecnie jest takŝe obywatelem Wspólnoty. 4
Prawo obywateli UE do wiedzy o prawie Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską przewiduje, Ŝe :"KaŜdy obywatel Unii i kaŝda osoba fizyczna lub prawna mająca miejsce zamieszkania lub siedzibę w Państwie Członkowskim ma prawo dostępu do dokumentów Parlamentu Europejskiego, Rady i Komisji (Traktat z Maastricht o Unii Europejskiej TUE-z 7.II.1992r. -wszedł w Ŝycie 1.XI.1993r- zmienił nazwę Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej na Wspólnotę Europejską WE, Art. 255) Rozporządzenie (WE) nr 1049/2001 nadało moc prawną temu postanowieniu w Traktacie, ustanawiając w szczególności, Ŝe te trzy instytucje powinny udostępnić swoje dokumenty za pomocą rejestru elektronicznego. 5
Plan wykładu 1. Przesłanki powstania, cele i ewolucja integracji europejskiej 2. Pojęcie systemu prawnego Unii Europejskiej (SP UE) 3. Znaczenie systemu prawnego UE dla społeczeństw państw członkowskich 4. Struktura UE Trzy filary 5. Pojęcie i znaczenie acquis communautaire 6. Acquis communautaire a system prawny UE i źródła prawa UE 7. Wspólnotowe prawo pierwotne Traktaty załoŝycielskie i ich zmiany, Traktaty o przystąpieniu, zasady ogólne (soft law) 8. Wspólnotowe prawo pochodne (wtórne) akty prawne 9. Wewnętrzne prawo Wspólnotowe 10. Akty nienazwane 11. Porozumienia międzynarodowe 12. Prawo wtórne w II i w III filarze 13. Perspektywy rozwoju systemu prawnego UE w projekcie Traktatu Konstytucyjnego i w Traktacie Lizbońskim 6
Przesłanki powstania, cele i ewolucja integracji europejskiej 1. Likwidacja wrogości między narodami I. Przesłanki ideowo-polityczne 2. Utrwalenie demokracji, pokoju i bezpieczeństwa 3. Rozwój dobrobytu społeczeństw państw członkowskich II. Przesłanki ekonomiczne 1. Odbudowa Europy po II wojnie światowej 2. Kształtowanie wspólnego rynku (preferencje skali) 3. Wzrost konkurencyjności na arenie międzynarodowej III. Idea nowej organizacji ponadnarodowej i rola prawa 1. Idee Jean Moneta nowej organizacji ponadnarodowej w Deklaracji Shumana 2. Kształtowanie systemu i mechanizmu prawno-instytucjonalnego 3. Od EWWiS do UE (od Raportu Spaaka po Traktat Konstytucyjny) 7
Etapy (schody) integracji ekonomiczno-politycznej w teorii integracji Unia Polityczna Unia Gospodarcza (UG-W) Unia celna Unia Celna Strefa Wolnego Handlu Umowa preferencyjna 8
Fromalno-prawne etapy tworzenia UE Traktaty załoŝycielskie Traktat o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (ParyŜ 1951) Traktat o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, (Rzym 1957) Traktat o Europejskiej Wspólnocie Energii Atomowej (Rzym 1957) Zmiany traktatów załoŝycielskich Traktat o Fuzji Organów (1965) Jednolity Akt Europejski (1986) Traktat z Maastricht (1992) Traktat z Amsterdamu (1997) Traktat z Nicei (2001) Traktat Konstytucyjny (2004)
Formalno-prawne etapy rozszerzania UE Traktaty o przystąpieniu 1972 - Dania, Wielka Brytania, Irlandia 1979 - Grecja 1985 - Hiszpania i Portugalia 1994 - Austria, Finlandia, Szwecja 2003 - Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Słowenia, Litwa, Łotwa, Estonia, Malta, Cypr 2006 Bułgaria i Rumunia
Formalno prawna ewolucja UE 1968 r. SWH (FTA) w zakresie art. przem. 1972 r. Współpraca w zakresie polityki zagranicznej 1975r. Współpraca z KR-ami (Konwencja z Lome) 1979 r. Pierwsze wybory bezpośrednie do Parlamentu Europejskiego 1986 r. Jednolity Akt Europejski (UG-W, rozszerzenie uprawnień PE) 1992 r. Traktat z Maastricht (TUE WE, filary, ) 1993 r. (1994) Unia celna (FTA+jednolita taryfa+wspólna polit.handlowa, ) 1997 r. Traktat Amsterdamski (sprawy społ.,...) 1999 r. Rozpoczęcie rozliczeń bezgotówkowych w EURO 2001 r. Traktat Nicejski (traktat modernizujący TUE) 2002 r. Wprowadzenie EURO do obiegu gotówkowego 2004 r. Projekt Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy 2007 r. Traktat Reformujący UE 11
Znaczenie prawa w UE (1) Unia Europejska jest całkowicie nowym tworem, który odróŝnia się od poprzednich prób stworzenia zjednoczonej Europy, głównie, dlatego, Ŝe działa korzystając z zasad prawa a nie siły czy dominacji. Prawo ma za zadanie działać tam, gdzie przemoc od wielu wieków zawodziła. Jedynie społeczność oparta na zasadach prawa i wspólnie podejmowanych decyzjach moŝe być trwała strukturą. Proces ten opiera się na takich wartościach jak wolność i równość, których ochronę zabezpiecza prawo. Regulacje prawne dotyczą stosunków między: obywatelami i władzami publicznymi państw członkowskich, między obywatelami a organami UE, między państwami członkowskimi, między państwami członkowskimi a organami UE, między organami UE i wreszcie między państwami członkowskimi i UE a krajami trzecimi. Całokształt tych regulacji to tzw. dorobek prawny UE czyli acquis communautaire. 12
Znaczenie prawa w UE (2) Prawo wspólnoty stanowi niezaleŝny system prawa oparty na międzynarodowych traktatach oraz na własnej legislacji. Wspólne Ŝycie gospodarcze i społeczne obywateli Unii nie jest dyktowane przez siłę, lecz prawo. Jest to podstawa systemu instytucjonalnego. Pod jurysdykcją prawa Unijnego znajduje się coraz więcej obszarów Ŝycia codziennego obywateli Unii. Daje im to prawa, ale takŝe nakłada na nich obowiązki. Jako obywatele zarówno kraju jak i wspólnoty, mamy nad sobą całą hierarchę prawa. 13
Znaczenie prawa w UE (3) Określa on takŝe stosunki między krajami i wspólnotą. Kraje muszą przedsięwziąć wszystkie moŝliwe środki, które zapewnią wypełnianie obowiązków wynikających z traktatów lub działań instytucji Unijnych. Kraje członkowskie są teŝ odpowiedzialne za wszelkie szkody powstałe w wyniku naruszania prawa Unijnego. 14
Pojęcie Systemu Prawnego UE Z formalno - prawnego punktu widzenia naleŝałoby mówić raczej o systemie prawa i instytucji Wspólnot Europejskich. Pojęcia takie jak system prawny Unii, instytucje Unii są bowiem jak dotychczas tylko pojęciami obiegowymi, / / ale nieuwzględniającymi strony formalnoprawnej./ / NaleŜy jednak wyraźnie podkreślić, Ŝe niezaleŝnie od systemu prawa Wspólnot Europejskich (uŝywa się tu równieŝ takich określeń jak prawo europejskie, europejskie prawo wspólnotowe ), odnoszącego się do I filaru Unii, proces kształtowania prawa unijnego juŝ dawno się rozpoczął. Dzieje się tak w wyniku realizacji zadań w II (Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa), a w szczególności III filarze UE (współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych). Procesy te w swej konsekwencji mogą, wcześniej lub później, stworzyć formalnoprawne podstawy do posługiwania się pojęciem prawo unijne. Cyt.za: K.Michałowska-Gorywoda: System prawny i instytucjonalny Unii Europejskiej, w: http://www1.ukie.gov.pl/hlp/files.nsf/0/7cc31f950ae83e4bc1257091002fcffd/$fil e/goryw.pdf ; Por.teŜ: A.Całus:System prawny Unii Europejskiej.Zarys wykładu.warszawa, IPHZiSE SGH,1997, s.3-4 15
Traktat Reformujący (2007) Traktat z Nicei (2001) Traktat Amsterdamski (1997) Traktat z Maastricht (1992) Dziedzina Dziedzina Wspólnotowa Dziedzina wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Traktat WE (Rzym 1957) Traktat EUROATOM (Rzym 1957) Traktat EWWiS (ParyŜ 1951) Współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych (poprz.:współpraca w sprawach wewnętrznych i sprawiedliwości) Filar drugi Filar I Filara trzeci Trzy filary Unii Europejskiej 16
I FILAR Wspólnoty Europejskie EWG Unia celna i wspólny rynek Polityka rolna Polityka infrastrukturalna i przemysłowa Polityka handlowa Polityka społeczna Edukacja i kultura Badania i rozwój Ochrona konsumenta Sieci transportowe Obywatelstwo UE EUROATOM EWWiS (do 2002) Unia Europejska II FILAR Wspólna polityka bezpieczeństwa i zagraniczna Polityka zagraniczna Ustalanie wspólnego stanowiska i działań na arenie międzynarodowej Ochrona praw człowieka Wspieranie demokracji Pomoc krajom trzecim Polityka bezpieczeństwa Utrzymanie pokoju Unia Zachodnioeurop. organem bezpieczeństwa Współpraca w ramach NATO Ekonomiczne aspekty zbrojeń Strategia: Europejski System Bezpieczeństwa III FILAR Współpraca w dziedzinie sprawiedliwości i spraw wewnętrznych Sprawy wewnętrzne Polityka azylowa Polityka migracyjna i wizowa Ochrona granic zewnętrznych Zwalczanie narkomanii Wymiar sprawiedliwości Walka ze zorganizowaną przestępczością międzynarodową (przemytem narkotyków i terroryzmem) Współpraca sądownicza w sprawach karnych i cywilnych Współpraca policji Procedura decyzyjna Procedura decyzyjna Procedura decyzyjna Traktaty o Wspólnotach (Filar ponadnarodowy) Współpraca rządów (Filar Międzyrządowy) Współpraca rządów (Filar Międzyrządowy) 17
Unia Europejska Cele Ogólny budowa ściślejszego związku między narodami Europy, w którym decyzje podejmowane są w najbardziej jawny sposób i na szczeblu najbliŝszym obywatelowi (art.1 TUE) Cele szczegółowe 1. Popieranie postępu gospodarczego i społecznego 2. Popieranie wysokiego poziomu zatrudnienia 3. Trwały i nieinflacyjny wzrost gospodarczy 4. Potwierdzenie toŝsamości na arenie międzynarodowej 5. Wzmacnianie ochrony praw i interesów obywateli Państw Członkowskich 6. Utrzymanie (utworzenie) obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości 7. Zachowanie i rozbudowa dorobku Wspólnoty 18
I FILAR Wspólnota Europejska Unia Europejska - Cele II FILAR Wspólna polityka bezpieczeństwa i zagraniczna III FILAR Współpraca w sprawach karnych Przyczynianie się do: 1. Harmonijnego, zrównowaŝonego i nieinflacyjnego wzrostu gospodarczego; 2. Wysokiego poziomu zatrudnienia i ochrony socjalnej; 3. Równości płci 4. Wysokiego stopnia konkurencyjności i zbieŝności 5. Ochrony środowiska 6. Podnoszenia jakości Ŝycia 7. Spójności gospodarczej, społecznej oraz solidarności pomiędzy Państwami Czł. 1. Ochrona wspólnych wartości, podstawowych interesów i integralności UE; 2. Umacnianie bezpieczeństwa UE; 3. Zachowanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego 4. Popieranie współpracy międzynarodowej 5. Rozwijanie oraz umacnianie demokracji i rządów prawa oraz poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności (Karta podstawowych praw UE) 1. Zapewnienie obywatelom wysokiego poziomu bezpieczeństwa w obszarze wolności i sprawiedliwości; 2. Podejmowanie wspólnych działań w w/w zakresie 3. Zapobieganie rasizmowi i ksenofobii Procedura decyzyjna Procedura decyzyjna Procedura decyzyjna Traktaty o Wspólnotach (Filar ponadnarodowy!!!) Współpraca rządów (Filar międzyrządowy) Współpraca rządów (Filar Międzyrządowy) 19
Acquis Communautaire dorobek prawny Wspólnoty Prawo wspólnotowe Polityki wspólnotowe Orzecznictwo ETS Prawo zwyczajowe Dalsze slajdy to zmodyfikowana kopia prezentacji wykładu Prawo Unii Europejskiej wprowadzenie, A.Parzycha (UKIE): http://www1.ukie.gov.pl/www/dok.nsf/0/2c019e15ca046573c1257091002ba7a5
System prawny Wspólnot Prawo pierwotne Prawo pochodne (wtórne) w I filarze Porozumienia międzynarodowe Prawo pochodne (wtórne) w II i III filarze
Traktaty załoŝycielskie Traktat o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (ParyŜ 1951) Traktat o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, Traktat o Europejskiej Wspólnocie Energii Atomowej (Rzym 1957) Wspólnotowe prawo pierwotne Zmiany traktatów załoŝycielskich Traktat o Fuzji Organów (1965) Jednolity Akt Europejski (1986) Traktat z Maastricht (1992) Traktat z Amsterdamu (1997) Traktat z Nicei (2001) Traktat Konstytucyjny (2004) Traktat Reformujący (2007)
Wspólnotowe prawo pierwotne c.d. Traktaty o przystąpieniu 1972 - Dania, Wielka Brytania, Irlandia 1979 - Grecja 1985 - Hiszpania i Portugalia 1994 - Austria, Finlandia, Szwecja 2003 - Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Słowenia, Litwa, Łotwa, Estonia, Malta, Cypr 2006 Bułgaria i Rumunia Przyjęte przez państwa członkowskie protokoły i oświadczenia załączone do traktatów załoŝycielskich
Wspólnotowe prawo pierwotne c.d. Zasady ogólne prawa Unii Europejskiej (soft law) Zasady traktatowe Zasady sformułowane przez ETS Zasady wynikające z kanonów praworządnych i demokratycznych państw Prawa podstawowe i wolności jednostek
Wspólnotowe prawo pochodne (wtórne) Wydane przez jeden lub kilka organów Wspólnot Europejskich Oparte na kompetencji udzielonej w pierwotnym
Wspólnotowe prawo pochodne (wtórne) akty prawne Rozporządzenia Dyrektywy Decyzje Zalecenia Opinie
Rozporządzenia Mają zastosowanie ogólne Obowiązują we wszystkich swoich częściach Stosuje się je bezpośrednio w kaŝdym państwie członkowskim
Dyrektywy WiąŜą pod względem zamierzonego celu kaŝde państwo członkowskie, do jakiego są skierowane Pozostawiają władzom krajowym wybór formy i metod włączenia do systemu prawa krajowego
Decyzje Obowiązują we wszystkich swoich częściach tych, do których są skierowane Obowiązują bezpośrednio
Opinie i zalecenia Niezobowiązujące akty prawne Mają charakter polityczny i moralny Zalecenie wydawane jest z własnej inicjatywy, moŝe być adresowana do państw członkowskich, organów Współnoty lub osób Opinia wydawana jest na zapytanie, nie moŝe dotyczyć osób
Wewnętrzne prawo wspólnotowe Regulaminy wewnętrzne Wspólne deklaracje Porozumienia międzyinstytucjonalne
Akty nienazwane (sui generis) Uchwały Projekty Wyjaśnienia Memoranda Zawiadomienia Komunikaty Sprawozdania Programy Plany
Rezolucje zawierają wspólne intencje i opinie na temat ogólnego procesu integracji wyznaczają kierunek przyszłych prac Rady UE
Deklaracje i programy działań Deklaracje 1. Ogólne, dotyczące rozwoju Wspólnoty, demokracji lub praw fundamentalnych 2. Uchwalane w ramach procesu decyzyjnego Rady UE i dotyczą interpretacji decyzji podejmowanych w łonie Rady Programy działań mają na celu realizację programów legislacyjnych i ogólnych celów traktatowych
Porozumienia międzynarodowe Umowy Wspólnot Europejskich Umowy mieszane Umowy państw członkowskich UE
Prawo wtórne w II filarze 1. Zasady i ogólne wytyczne 2. Wspólne strategie 3. Wspólne stanowiska 4. Wspólne działania 5. Współpraca państw członkowskich UE 6. Umowy międzynarodowe
Prawo wtórne w III filarze 1. Decyzje ramowe 2. Decyzje 3. Wspólne stanowiska 4. Konwencje międzynarodowe
PRZED TRAKTATEM KONSTYTUCYJNYM Ponad 15 instrumentów prawnych. W TRAKTACIE KONSTYTUCYJNYM 6 instrumentów prawnych Rozporządzenie Konwencja (Traktat WE) Konwencja (Traktat UE) Dyrektywa Decyzja ramowa Decyzja Decyzja (Tytuł V Traktatu UE) Decyzja (Tytuł VI Traktatu UE) Zasady i stanowiska ogólne Wspólna strategia Działanie Wspólne stanowisko (Tytuł V Traktatu UE) Wspólne stanowisko (Tytuł VI Traktatu UE) Zalecenie Opinia Ustawa Ustawa ramowa Rozporządzenie Decyzja Zalecenie Opinia European Commission - Secretariat General - Task Force Akty ustawodawcze Akty nieustawodawcze WIĄśĄCE 38
Zasada prymatu prawa wspólnotowego Kompetencje i procedury dotyczące zawarcia i zmian prawa pierwotnego uregulowane są w krajowym prawie konstytucyjnym Ranga prawa wspólnotowego nie zaleŝy od rangi ustawy krajowej Wszystkie obowiązujące normy prawa wspólnotowego są nadrzędne nad normami krajowymi, czyli: Konstytucją wcześniejszymi i późniejszymi ustawami krajowymi wszystkimi prawami niŝszego szczebla Wszystkie problemy dotyczące rangi, bezpośredniego skutku i wykładni podlegają jurysdykcji ETS, który respektuje granice wytyczone przez krajowe prawa podstawowe i zasady konstytucyjne
Perspektywy dalszej ewolucji systemu prawa Unii Europejskiej Przyjęcie traktatu Konstytucyjnego i zawartych w nim propozycji nowego katalogu aktów prawnych UE: Ustawa Ustawa ramowa Rozporządzenie Decyzja Zalecenie Opinia 40
Dziękuję za uwagę Prof. dr hab. Wiesław CzyŜowicz Kier. KPAiFP KNoP SGH Warszawa, ul.batorego 8 lok.8 E-mail: wesczyz@sgh.waw.pl http://akson.sgh.waw.pl/~wczyzo 41