36 cz. 34 DRAPACZE CHMUR Piotr Kawalerowicz Jedn¹ z najbardziej ludzkich, spoœród wielu charakterystycznych dla cz³owieka cech, jest ciekawoœæ. W po³¹czeniu z uporem, pracowitoœci¹ i dociekliwoœci¹ czêsto by³a Ÿród³em odkryæ zarówno tych popychaj¹cych cywilizacjê do przodu, jak i tych, które na lata pogr¹- a³y j¹ w mrokach. Jaka jest historia wynalazków i odkryæ, sk¹d siê bra³y, kto i gdzie ich dokonywa³, jaki by³ ich dalszy los i wp³yw na cywilizacje? DRAPACZE CHMUR Pragnienie dokonywania rzeczy wielkich jest stare jak œwiat. Olbrzymie budowle by³y od zawsze dowodem bogactwa i mocy: upamiêtnia³y przywódców, symbole religijne, s³u y³y poszerzaniu granic tego, co mo liwe, bêd¹c polem rywalizacji dla w³adców, w³aœcicieli, architektów i budowniczych. Najokazalsze budowle przesz³oœci, w³¹czaj¹c piramidy w Egipcie, smuk³e wie e w³oskich ratuszy czy gotyckie katedry we Francji, pomimo masę ocenia się na 14 tysięcy ton. e tak ró ne w kszta³cie i przeznaczeniu, mia³y jednak wspóln¹ cechê by³y zbudowane z kamienia Wieża jest zbudowana z białego marmuru, liczy osiem kondygnacji. Jej lub ceg³y. Budowle wznoszono, wykorzystuj¹c wytrzyma³oœæ tych materia³ów na obci¹ enie œciskaj¹ce (naprê enia). Ich œciany musia³y przenosiæ ca³oœæ obci¹ enia budowli wynikaj¹cych z obci¹ enia materia³em œcian, stropów oraz wyposa enia wnêtrz i ludzi. Du y ciê ar konstrukcji powodowa³, e mo liwoœci budowy wysokich budynków w tej technologii by³y ograniczone, a u yteczna przestrzeñ w ich wnêtrzu niewielka. Granicê stanowi³o maksymalne obci¹ enie, jakie mog³a wytrzymaæ podstawa takiego budynku. Australopitek i Homo habilis cz³owiek pierwotny. Homo sapiens cz³owiek rozumny. Pierwsze wyraÿne przejawy tzw. kultury rolnej uprawy, co poci¹ga za sob¹ pocz¹tki osiad³ego trybu ycia (Mezopotamia, Azja Wschodnia, Meksyk, Peru). Na terenach dzisiejszego hrabstwa Meath (Irlandia) powstaje megalityczny grobowiec Newgrange ogromny kompleks kamienny z komor¹ grobow¹ w centrum. Nasyp mogilny ma ok. 85 m œrednicy i ok. 11 m wysokoœci. Budowa Sfinksa gizejskiego; uwa a siê, e Sfinksa zbudowano w czasie panowania IV dynastii. Aby wyraziæ te nowe idee filozoficzne i religijne, Imhotep, wielki kanclerz i architekt faraona D esera, zaprojektowa³ najpierw mastabê (z j. arabskiego: ³awa), któr¹ nastêpnie postanowi³ wznieœæ wy ej, za pomoc¹ kolejnych, malej¹cych mastab: w ten sposób powsta³a Piramida Schodkowa, która po kolejnych przebudowach osi¹gnê³a wysokoœæ ok. 61 m. Rozpoczêto w Atenach (Grecja) budowê Partenonu, arcydzie- ³a sztuki rzeÿbiarskiej. Po skutecznej obronie wyspy Rodos jej mieszkañcy wystawiaj¹ olbrzymi 32-metrowy pos¹g Boga S³oñca. Kolos Rodyjski nale y do Siedmiu Cudów Œwiata. Wykonano go z 13 ton br¹zu i ponad 7 ton elaza, ca³oœæ obci¹ ono kamieniami. ¹cznie pos¹g wa y³ ok. 70 ton. Grecki architekt Sostratos buduje na wyspie Faros, niedaleko Aleksandrii, olbrzymi znak nawigacyjny latarniê o wysokoœci ok. 116 272 m. Na jej szczycie p³onie ogieñ. Latarnia ta to jeden ze staro ytnych cudów œwiata. Zbudowano j¹ na polecenie Ptolemeusza I, prace ukoñczono podczas rz¹dów jego syna Ptolemeusza II. Budowa katedry Notre Dame, najpopularniejszej budowli francuskiego gotyku. Rozpoczêcie budowy Krzywej Wie y w Pizie. Budowê ukoñczono w 1350 r. Umiera Leonardo da Vinci, pozostawiaj¹c po sobie ok. 7000 stron notatek zawieraj¹cych pomys³y i wynalazki. Instalacja pierwszego dÿwigu osobowego w Haughwout Department Store w Nowym Jorku. Czyni to mo liwym i praktycznym konstruowanie budynków powy ej 4 i 5 piêter. Po raz pierwszy u yto s³owa wie owiec (ang. skyscraper ), po tym jak zbudowano pierwszy wysoki budynek w Stanach Zjednoczonych. William Holabird i Martin Roche po raz pierwszy wznosz¹ wie owiec o stalowej konstrukcji szkieletowej Tacoma Building w Chicago. Zakoñczenie budowy wie y Eiffla w Pary- u, w 100. rocznicê rewolucji francuskiej Wieżę Eiffla odwiedziło dotąd ponad 200 milionów turystów. i zburzenia Bastylii. Ma obecnie 324 m wysokoœci, do 1929 r. by³a najwy sz¹ konstrukcj¹ œwiata.
3 000 000 lat p.n.e. 2 000 000 1 500 000 lat p.n.e. 350 000-250 000 lat p.n.e. ok. 10 000 lat p.n.e. ok. 8 000 p.n.e. w IV tysi¹cleciu p.n.e. ok. 3200 r. p.n.e. ok. 2900 r. p.n.e. ok. 2723 r. p.n.e. ok. 2700 r. p.n.e. ok. 2600 r. p.n.e. ok. 477 r. p.n.e. ok. 304 r. p.n.e. 280 279 r. p.n.e. p.n.e./n.e. 72 80 n.e. 1163 1250 r. 1174 r. 1630 1653 r. V 1519 r. 1852 r. 1857 r. 1871 r. 1880 r. 1880 r. 1883 1885 r. 1885 r. 1889 r. 1890 r. Homo erectus cz³owiek wyprostowany. Cz³owiek z Cromagnon. Pojawia siê: pismo, ko³o, agiel, wytop metali z rud. Newgrange jest ponad 600 lat starsze niż Wielka Piramida w Gizie. Na terenach obecnego hrabstwa Wiltshire w po³udniowej Anglii wzniesiono pierwsze Stonehenge zbudowane jest z kręgów: zew- elementy, budowanego etapami, kamiennego sanktuarium 100 m, wewnętrzny nętrzny o średnicy Stonehenge jednej o trzydziestometrowej z najs³ynniejszych średnicy i ustawionych europejskich budowli wewnątrz, na planie megalitycznych. podkowy pięciu trylitów Sk³ada siê z olbrzymich bloków kamien- o wysokości 9 m. nych o wadze 6 7 ton i wysokoœci ok. 8 m. Budowa Wielkiej Piramidy w Gizie (Egipt). Tê budowlê wzniesiono z ok. 2,3 mln kamiennych bloków, ma wysokoœæ ok. 137 m. Powstanie rzymskiego Koloseum amfiteatru, w którym odbywa³y siê walki gladiatorów. Jest to ogromna budowla eliptyczna (d³. osi 188 i 156 m, obwód 524 m, wys. 48,5 m), z widowni¹ mog¹c¹ pomieœciæ oko³o 80 tys. osób. Budowa piêknego marmurowego grobowca Tad Mahal w Indiach. Amerykanin Elisha Graves Otis konstruuje pierwsz¹ bezpieczn¹ windê. Wielki po ar w Chicago sk³ania w³adze miejskie i architektów do poszukiwañ ogniotrwa³ych rozwi¹zañ w zakresie zabudowy miasta. Do powszechnego u ytku wchodz¹ proste w obs³udze windy elektryczne, co w znacznej mierze prze³amuje opory przeciwko budowie wysokoœciowców. Powstaje 10-piêtrowy Home Insurance Building w Chicago uwa any za pierwszy wie owiec œwiata. Jest on podtrzymywany przez metalowy szkielet pionowych kolumn i poziomych belek. Louis Henry Sullivan wznosi w Saint Louis wie owiec Wainwright, bêd¹cy przyk³adem eklektyzmu polegaj¹cego na po³¹czeniu za³o eñ konstrukcyjnych wie- owca z tradycyjnymi elementami wystroju elewacji i œcian zewnêtrznych. Nowe mo liwoœci przynios³a dopiero, z koñcem XIX wieku, rewolucja przemys³owa. Istotnym czynnikiem, który przyczyni³ siê do rozwoju nowego rodzaju budynków, by³a potrzeba skupienia armii pracowników biurowych w jednym miejscu, tak charakterystyczna dla rosn¹cych potrzeb kapitalizmu przemys³owego. Pierwsze wysokie budynki powsta³y w USA w latach 70. i 80. XIX wieku. Wznosili je obdarzeni talentem wizjonerskim architekci z Nowego Jorku i Chicago, jednak aby ich œmia³e wizje mo na by³o zrealizowaæ, najpierw musia³y zostaæ spe³nione okreœlone warunki. W 1852 r. Elisha Graves Otis skonstruowa³ bezpieczn¹ windê. Piêæ lat póÿniej pierwsze windy zastosowano w Haughwout Building w Nowym Jorku. Wynalezienie wind stworzy³o mo liwoœæ sprawnego i wygodnego u ytkowania wysokich budynków, zapewniaj¹c odpowiedni komfort dla wewnêtrznej komunikacji. Rozwi¹zaniem, które okaza³o siê kluczowe dla wznoszenia wysokich budynków by³o wynalezienie nowego typu konstrukcji, która nie stwarza³a takich ograniczeñ, jak tradycyjna konstrukcja z cegie³. Idealnym rozwi¹zaniem okaza- ³o siê zastosowanie, jako elementu noœnego, stalowej konstrukcji szkieletowej. Nowe rozwi¹zanie konstrukcyjne zmieni³o przy okazji znaczenie fasady budynku (elewacji), która nie musia³a ju pe³niæ roli elementu noœnego, staj¹c siê elementem os³onowym, który mo na by- ³o dowolnie kszta³towaæ. Powstaje tzw. œciana kurtynowa nowy typ fasady, Przed trylitami ustawionych jest 19 głazów o mniejszych wymiarach. Na krąg wewnętrzny składa się 30 bloków kamiennych o wysokości 4,2 m. Bloki, z których zbudowano piramidę, ważą średnio po około 2300 kg, największe ważą ponad 15 ton! 37
38 Jeden z nielicznych drapaczy chmur finansowany za gotówkę. Zbudowany w gotyckim stylu budynek miał mieć 190,5 m wysokości i kosztować 5 milionów dolarów, jednak ostatecznie kosztował 13,5 miliona dolarów i osiągnął wysokość 241 m. Budynek ma 102 piętra. któr¹ wykonuje siê z lekkich materia³ów, jak np. aluminium, stal czy szk³o. Stworzy³o to architektom szerokie pole do popisu, otwieraj¹c nowe mo liwoœci w kreowaniu wygl¹du budynków. Doskona³ym przyk³adem budynku, w którym pokazanie konstrukcji by³o celowym zabiegiem o kluczowym znaczeniu dla ukszta³towania bry³y budynku jest stupiêtrowy John Hancock Center w Chicago. Do szybkiego upowszechnienia siê konstrukcji stalowych przyczyni³y siê te wzglêdy praktyczne stalowa konstrukcja uczyni³a budynek bardziej podatnym na zabiegi architektoniczne; mo na by³o uzyskaæ wiêcej przestrzeni u ytkowej na piêtrach, co wiêcej, przestrzeñ tê mo na by³o dowolnie kszta³towaæ (tzw. open space). Za pierwszy drapacz chmur przez d³ugi czas uznawano, wykonany w technice szkieletowej, 10-piêtrowy Home Insurance Building w Chicago o stalowej konstrukcji. Jednak nie by³ on pierwsz¹ budowl¹ wykonan¹ w tej technologii. Stal jako element konstrukcji zastosowano wczeœniej m.in. w Crystal Palace oraz wie y Eifflela. Pierwszym budynkiem, którego fasada zosta³a wykonana ca³kowicie ze szk³a, by³ Hallidie Building wybudowany w 1918 r. w San Francisco wed³ug projektu Willisa Polka.! Daniel Burnham i John Root buduj¹ 15-kondygnacyjny Reliance Building w Chicago, bêd¹cy ukoronowaniem dokonañ chicagowskiej szko³y architektonicznej, ciê kie kamienne elementy fasady i œcian zostaj¹ zast¹pione przez lekk¹ konstrukcjê ramow¹ o przestronnych oknach. W Nowym Jorku oddano do u ytku 60-piêtrowy Woolworth Building wg projektu C. Gilberta. Dziêki wysokoœci 241 m, przez prawie 20 lat by³ najwy szym budynkiem œwiata. Raymond Hood przedstawia propozycjê wysokoœciowej zabudowy Manhattanu tzw. projekt Manhattan 50. W Kanadzie zbudowano 34-piêtrowy budynek Commerce Court North, siedzibê Canadian Bank of Commerce. Richmond H. Shreve, William F. Lamb i Arthur Lvomis projektuj¹ najwy szy budynek œwiata, 381-metrowy Empire State Building. Projekt zostaje wykonany w latach 1928 1931. Uroczyste otwarcie nowojorskiego Empire State Building, mierz¹cego wraz z anten¹ 449 m. Jest on najwy sz¹ budowl¹ œwiata do 1967 r. W budynku znajduj¹ siê pomieszczenia biurowe dla 15 tysiêcy ludzi, a windy mog¹ przewoziæ 10 tysiêcy osób na godzinê. Otwarcie 252-metrowego American International Building (Cities Services Building) w Nowym Jorku. Nowy Jork zakoñczenie prac nad 70-piêtrowym RCA Building (General Electric). Wysokoœæ: 259,1 m. Katastrofa lotnicza w Nowym Jorku. Dok³adnie o 9.49 samolot B-25 uderza w Empire State Building, wtedy jeszcze najwy szy budynek œwiata. W wyniku tego zdarzenia ginie 14 osób, 25 jest rannych, a szkody materialne siêgaj¹ miliona dolarów. W Warszawie rozpoczêto budowê Pa³acu Kultury i Nauki. Budowê ukoñczono 22 lipca 1955 r. Jest to najwy szy budynek w Warszawie, ma 231 m wysokoœci (wliczaj¹c iglicê). W sylwestra 2000 r. na szczycie Pałacu Kultury odsłonięty został drugi co do wielkości w Europie zegar, jego cztery tarcze mają średnice po 6 metrów. Jest to najwyżej położony zegar wieżowy na świecie. Oddano w Chicago nowoczesny 100-piêtrowy budynek biurowo-mieszkalny John Hancock Center o wysokoœci 343,5 m (z antenami 450 m). W San Francisco zbudowano Bank of America Building, licz¹cy 237,4 m wysokoœci. W Pittsburgu (USA) powstaje United States Steel Building (USX Tower) licz¹cy 256,3 m wysokoœci. Najwyższy budynek biurowo-mieszkalny na świecie. Zewnętrzne belki całkowicie zasłaniają dwa okna na każdym piętrze. Belki określono jako pewien symbol, dlatego wynajęcie pomieszczeń z tymi belkami jest droższe.
1890 1894 r. 1908 r. 1913 r. 1918 r. 1928 r. 1930 r 28 V 1930 r. 1928 1931 r. 1 V 1931 r. W Warszawie, przy ulicy Zielnej, wybudowano budynek Centrali Telefonicznej Cedergren, póÿniej nazwany od Polskiej Akcyjnej Spó³ki Telefonicznej PAST. 51-metrowy gmach by³ jedn¹ z pierwszych tak du ych konstrukcji elbetowych. To pierwszy warszawski budynek zas³uguj¹cy na miano wie owca. Ukoñczono budowê Hallidie Building pierwszego budynku z fasad¹ wykonan¹ ca³kowicie ze szk³a. Otwarcie budynku Chryslera, licz¹cego 77 piêter, który w owym dniu sta³ siê najwy sz¹ budowl¹ œwiata 318,8 m. Tytu³ utrzyma³ tylko przez kilka miesiêcy. Jest to najwyższy na świecie budynek z cegły Warto poznaæ Drapacz chmur Drapacz chmur (skyscraper) to nazwa przeniesiona z angielskiej nazwy najwy - szego masztu aglowca. Przez sześć lat od wybudowania, 51-metrowy gmach był podobno najwyższym w całym Imperium Rosyjskim. Czy wiesz, e... Najwy sz¹ budowl¹ (struktur¹) by³ maszt radiowy wybudowany w Polsce ko³o G¹bina? Mia³ wysokoœæ 646 m. Z przymru eniem oka 1931 1940 r. 1932 r. 1933 r. 28 VII 1945 r. 2 V 1952 r. 1953 r. 1961 r. 1963 r. 1966 1973 r. 1969 r. 1969 r. 1970 r. W dobie wielkiego kryzysu w Nowym Jorku powstaje jeden z najwiêkszych zespo³ów wysokoœciowych biurowców na œwiecie Rockefeller Center. Ukoñczono budowê budynku dzisiejszego hotelu Warszawa (dawniej: Prudential). Mierz¹cy 66 m wysokoœci gmach by³ najwy - szym w przedwojennej Warszawie. Do budowy wie owca zu yto 1500 ton stali, 2 miliony cegie³ i 2 tysi¹ce ton cementu. W Moskwie oddano budynek Uniwersytetu omonosowa o wysokoœci 240 m. W Nowym Jorku wybudowano Chase Manhattan Bank Building, mierz¹cy 247,8 m. Ukoñczono Met Life Building (Pan Am Building) o wysokoœci 246,3 m. Wed³ug projektu Minoru Yamasaki zostaje wzniesiony najwiêkszy kompleks biurowy œwiata World Trade Center w Nowym Jorku. Do wy szej wie y przez 4 lata nale a³ rekord najwy szej budowli œwiata. Biur(k)owiec Wieżowiec Drapacz chmur Do chwili zniszczenia podczas ataku terrorystycznego dwie wieże WTC były dominującym elementem panoramy Nowego Jorku. 39
W San Francisco oddano do u ytku Transamerica Pyramid o wysokoœci 259,9 m. W Toronto w Kanadzie ukoñczono Commerce Court West o wysokoœci 239 m. Zakoñczenie budowy mierz¹cego 646 metrów Warszawskiego Masztu Telewizyjnego (k/g¹bina), najwy szej kiedykolwiek istniej¹cej struktury œwiata. Powsta³ Intraco I jeden z pierwszych z wybudowanych w Warszawie drapaczy chmur. Posiada 39 kondygnacji, ca³kowita wysokoœæ: 138 m. W Bostonie (USA) ukoñczono John Hancock Tower o wysokoœci 240,3 m. W Toronto (Kanada) zostaje oddana do u ytku najwy sza budowla œwiata wie a telewizyjna Canadian National Tower (wysokoœæ 553 metry). W Seulu (Korea) zbudowano Korea Life Insurance Company Building o wysokoœci 249,2 m. W Melbourne w Australii wzniesiono 63-piêtrowy budynek Rialto Towers. Wysokoœæ: 248 m. W Malezji zbudowano Tun Abdul Razak Building o wysokoœci 231,7 m. Oddano Overseas Union Bank Centre 280 m biurowiec w Singapurze. W Hongkongu (Chiny) wzniesiono Bank of China Tower o wysokoœci 305 m. Kosztem 250 milionów euro wybudowano w Frankfurcie (Niemcy) budynek Messeturm mierz¹cy 256,5 m. W Tokio oddano 243-metrowy Metropolitan Tower (City Hall). W D akarcie (Indonezja) zakoñczono prace nad BNI City Tower 250,1 m wysokoœci. W Shenzhen powstaje kolejny chiñski wysoki budynek Di Wang Comm. Building, o wysokoœci 325,1 m. Zawala siê stoj¹cy w G¹binie Warszawski Maszt Telewizyjny. W Kuala Lumpur w Malezji powstaj¹ dwa bliÿniacze budynki, uznawane obecnie za najwy sze na œwiecie: Petronas Twin Towers (wysokoœæ 452 metry), twórc¹ projektu jest Amerykanin Cesar Pelli. Ukoñczono we Frankfurcie najwy szy wie owiec w Europie biurowiec Commerzbanku. Wysokoœæ: 259 m. W Szanghaju (Chiny) ukoñczono budowê Jin Mao Building. Struktura budynku mo e wytrzymaæ tajfunowy wiatr o prêdkoœci nawet 200 km/h (szczyt mo e odchyliæ siê o maksymalnie 75 centymetrów) oraz trzêsienia ziemi o skali do 7 stopni w skali Richtera. Piąty pod względem wysokości budynek świata mierzy 420,5 m W Arabii Saudyjskiej wzniesiono Al Faisaliah Centre (Star Dome) o wysokoœci 268,5 m. W Zjednoczonych Emiratach Arabskich ukoñczono: Emirates Tower I o wysokoœci 355 m i Emirates Tower II mierz¹c¹ 309 m. Na Tajwanie ukoñczono budowê 101-piêtrowego budynku Taipei Financial Center. Jest to najwy szy budynek na œwiecie, ma wysokoœæ 509,3 m. W budynku zainstalowano najszybsze windy na świecie pokonujące 1010 metrów na minutę (63 km/h) 40 Tłumik w Taipei 101. Wiejące na wysokości kilkuset metrów nad ziemią wiatry powodują wibracje i kołysanie konstrukcji. Kołysanie jest kontrolowane przez specjalne absorbery tłumiki drgań. Są one precyzyjnie dostrojone do częstotliwości drgań i drgają w kierunku przeciwnym do drgań konstrukcji.
1972 r. 1973 r. 22 VII 1974 r. 1974 r. 1975 r. 1975 r. 1975 r. 1976 r. 1976 r. 1985 r. 1985 r. 1985 r. 1986 r. 1989 r. 1991 r. 1991 r. 1995 r. 1996 r. 1996 r. 1996 r. 1997 r. 1997 r. 1998 r. 1999 r. 1999 r. 2000 r. 11 IX 2001 r. 2001 r. 2003 r. W Chicago oddano 80-piêtrowy budynek Aon Center (Amoco Corp./ Standard Oil) o wysokoœci 346,3 m. Louis Skidmore i jego wspó³pracownicy: A.N. Owings i J.O. Merrill projektuj¹ Sears Tower, którego wysokoœæ po realizacji wynosi 443 m. Powstaje First Canadian Place (Bank of Montreal), 72 piêtra 298 m. W Chicago zakoñczono budowê mierz¹cego 110 piêter Sears Tower. Ten nowoczesny wie owiec pokryty jest barwionym na czarno aluminium i ma wysokoœæ 443,2 m (z anten¹ 527 m!) Sears Tower posiada ponad 16 100 okien. W latach 1974 1996 by³ najwy szym budynkiem œwiata. Sears Tower utrzymuje 3 z 4 rekordów wysokości: najwyższy budynek, wykluczając antenę, najwyższy budynek do szczytu dachu, budynek z najwyższym zamieszkanym piętrem W Guangzhou (Chiny) oddano 322,1-metrowy CITIC Plaza (China International Trust & Investment Plaza), Sky Central Plaza. W Bangkoku (Tajlandia) zbudowano 320-metrowy Baiyoke Tower II, w którym znajduje siê m.in. Baiyoke Sky Hotel, który jest najwy szym hotelem w po³udniowowschodniej Azji oraz trzecim najwy szym na œwiecie. Po 3 latach budowy ukoñczono wie owiec Warsaw Trade Tower. Ma on wysokoœæ 208 m. W wyniku ataku terrorystycznego zawalaj¹ siê wie e World Trade Center. Jest to najsmuklejszy i najwyższy drapacz chmur w Kanadzie 2006 r. W Warszawie zakoñczono prace przy budowie 194-metrowego wie owca Rondo 1. Szacuje siê, e koszt ca³ej inwestycji to oko³o 200 milionów euro. Rondo 1 jest trzecim pod względem wysokości budynkiem w Warszawie. Do przygotowania kalendarium wykorzystano materia³y Ÿród³owe: Kronika Techniki Praca zbiorowa, wyd. WEP PWN, www.budowle.pl www.wiezowcewarszawy.w.interia.pl 41