Jarosław Zieliński Międzynarodowa ochrona praw człowieka Prawa człowieka rozumiane są jako uprawnienia jednostki nabywane przez nią w momencie urodzenia, wynikające z samego faktu bycia człowiekiem. Uważa się, przysługują każdemu człowiekowi bez względu na jego przynależność państwową, etniczną czy wyznaniową, a także bez względu na to, jaką zajmuje pozycję w społeczeństwie. Są rezultatem postulatów moralnych, dążenia do poszanowania godności ludzkiej. prawa człowieka to prawa szczególnej natury. Istnieją nawet wtedy, gdy nie są nigdzie zapisane. System prawny nie tworzy tych praw, tylko je uznaje. Kiedy pytamy czy istnieją, pytamy czy to prawda, że istnieją prawa, które istniały, zanim jeszcze je skodyfikowano. A na to pytanie nie daje odpowiedzi fakt, że prawa te są zapisane w międzynarodowych konwencjach. Potrzeba uznania, że istnieją prawa człowieka, jest potrzebą etyczną uważa węgierski filozof Janos Kis 1. Wyróżnia się trzy generacje praw człowieka. Pierwsza generacja dotyczy praw fundamentalnych, obywatelskich i politycznych. Druga generacja rozszerza tradycyjne pojęcie praw człowieka o prawa socjalne, ekonomiczne i kulturalne, takie jak prawo do wolności od głodu, prawo pracy w sprawiedliwych i godnych warunkach, prawo opieki nad rodziną, prawo nauki, prawo udziału w życiu kulturalnym. Trzecia generacja odzwierciedlać ma prawa solidarności: prawo do pokoju, prawo do rozwoju, prawo do środowiska naturalnego, prawo do komunikowania się, prawo do wspólnego dziedzictwa ludzkości, prawo do pomocy humanitarnej 2. Wszystkie trzy generacje tworzą całościowy kompleks ochrony praw człowieka, uzupełniany wraz z ze zmianami w rozwoju cywilizacji. 1 Za: Janos Kis, Czy prawa człowieka istnieją, Gazeta Wyborcza, 24 czerwca 2004. Artykuł ten jest nieco zmienioną wersją słowa wstępnego do książki tego samego autora Czy istnieją prawa człowieka?, wydaną w Budapeszcie w 2003 roku. 2 R. Kuźniar, O prawach człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, strony 132-137, za: Izabela Malinowska, Prawa człowieka i ich ochrona międzynarodowa, Elipsa, Warszawa 1996, strona 17.
2 Prawa i wolności obywatelskie Prawa człowieka zapisane w konstytucji określane są jako prawa podstawowe. Ich realizacji służą takie elementy jak kultura polityczna, rozwój gospodarczy państwa i jego możliwości finansowe, stan oświaty; na straży ich przestrzegania stoi sądownictwo, kontrola konstytucyjności ustaw, instytucja rzecznika praw obywatelskich. Pośrednio przestrzeganiu praw podstawowych służą także zasada niezawisłości sędziowskiej czy zasada podziału władzy. Pokrewnymi pojęciami są prawa obywatelskie i wolności obywatelskie; dotyczą one jednak stosunku państwa od obywatela lub po części każdej osoby przebywającej na terenie państwa. Prawa obywatelskie to uprawnienia obywatela danego państwa, wyprowadzone z prawa i służące ochronie jego interesów: prawo do pracy, prawo do nauki, prawo wyborcze. Wolności obywatelskie zaś to takie uprawnienia obywatela danego państwa, dla których prawo jedynie określa ich granice: wolność sumienia i wyznania, wolność słowa, wolność zgromadzeń; nazywa się je również wolnościami osobistymi czy prawami osobistymi 3. Kształtowanie się rozumienia praw człowieka Pojęcie praw człowieka rozpowszechniło się w drugiej połowie osiemnastego wieku. Zaczęto je umieszczać w powstających konstytucjach państw, poświęcając im często osobny rozdział lub uzupełniającą konstytucję ustawę konstytucyjną. Zapisano jest w amerykańskiej Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych z 1776 roku i francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku. W aktach tych następuje potwierdzenie niezbywalnych praw człowieka oraz gwarantowanie ich nienaruszalności. W stosunkach międzynarodowych pojawiła się doktryna i praktyka interwencji humanitarnej, według której jest uprawnione użycie siły zbrojnej wobec władzy, która dopuszcza się prześladowań ludności. Pierwsze umowy międzynarodowe z zakresu praw człowieka dotyczyły mniejszości narodowych i religijnych, narażonych na prześladowania. Problemem mniejszości zajmowała się przed drugą wojną światową Liga Narodów. Żaden człowiek nie jest wyspą i nie jest nią też żadne państwo. Gwałcenie ludzkich praw nie jest wewnętrzną sprawą jakiegokolwiek rządu. Jest wewnętrzną sprawą ludzkości, a 3 O prawach podstawowych oraz prawach i wolnościach obywatelskich za: Izabela Malinowska, Prawa człowieka i ich ochrona międzynarodowa, Elipsa, Warszawa 1996, strona 7.
3 ludzkość ma prawo wtrącać się w swoje własne sprawy wewnętrzne stwierdza w roku 1999 Bronisław Geremek, polski minister spraw zagranicznych 4. W dziewiętnastym wieku rozwinęło się prawo humanitarne umowy dotyczące rannych, jeńców i ludności cywilnej podczas wojny, takie jak konwencja haska. W 1863 roku powstał Komitet Genewski, późniejszy Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża. Polski Czerwony Krzyż powstał w 1919 roku. Przedstawiciele Czerwonego Krzyża korzystają ze zwyczajowego prawa inicjatywy humanitarnej, reagując w sytuacjach wojny domowej, zamieszek, aktów terroru, odwiedzając więźniów politycznych, po czym przedstawiając swój raport rządowi danego państwa. Liga Narodów zajmowała się również prawem pracy ustanowienia słusznych i ludzkich warunków pracy dla mężczyzn, kobiet i dzieci oraz utworzenia dla przestrzegania tych praw organizacji międzynarodowych. W 1919 roku powstała Międzynarodowa Organizacja Pracy zajmująca się tą dziedziną. W dwudziestym wieku, po drugiej wojnie światowej, przyjęto wiele aktów prawnych dotyczących praw człowieka, o charakterze uniwersalnym bądź regionalnym. Współczesnymi generalnymi próbami sformułowania katalogu praw człowieka są: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 roku, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z roku 1966 i Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych 5. Według Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w prawach, mają prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego. Znajdują się w niej prawa obywatelskie i polityczne: zakaz niewolnictwa, poddawania torturom i nieludzkiemu traktowaniu, zakaz wkraczania w życie prywatne. Wszyscy mają prawo do swobodnego poruszania się i osiedlania w granicach każdego państwa, prawo do ubiegania się o azyl, prawo do wolności poglądów i wypowiedzi, prawo do udziału w rządzeniu swym krajem. Prawa ekonomiczne, społeczne i kulturalne to między innymi prawo do pracy, prawo do zabezpieczenia społecznego, prawo do zabezpieczenia przed bezrobociem, prawo do tworze- 4 Wystąpienie ministra spraw zagranicznych RP profesora Bronisława Geremka na pięćdziesiątej piątej sesji Komisji Praw Człowieka ONZ, Genewa, 23 marca 1999 roku, za relacją: Żadne państwo nie jest wyspą, Gazeta Wyborcza, 24 marca 1999. 5 Za: Słownik polityki, pod redakcją Marka Bankowicza, Wiedza Powszechna, Warszawa 1996, hasło: Prawa człowieka.
4 nia związków zawodowych i przystępowania do nich, prawo do nauki, prawo do swobodnego uczestnictwa w życiu kulturalnym. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka jako rezolucja nie ma charakteru wiążącego, ale wywarła duży wpływ na praktykę międzynarodową i stanowienie prawa w poszczególnych krajach. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych zobowiązuje strony paktu do przestrzegania i zapewnienia osobom przebywającym na terytorium danego państwa i podlegającym jego jurysdykcji takich praw jak: prawo do życia, zakaz stosowania tortur, prawo do swobody poruszania się i osiedlania w obrębie kraju, prawo do prywatności, prawo do posiadania własnych poglądów i swobodnego wyrażania opinii, prawo do swobodnego stowarzyszania się, prawo do korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego. Pakt ten powołuje Komitet Praw Człowieka. Pierwszy protokół fakultatywny z 1966 pozwala Komitetowi Praw Człowieka przyjmować i rozpatrywać skargi od osób, które uważają że są ofiarami naruszenia jakiegokolwiek z praw wymienionych w pakcie. W 1989 roku dodano do niego protokół fakultatywny dotyczący zniesienia kary śmierci. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych jest traktatem międzynarodowym; Polska ratyfikowała go w 1977 roku; dotychczas nie ratyfikowała drugiego protokołu fakultatywnego. Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych podkreśla prawo każdego narodu do swobodnego rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego oraz dysponowania swoimi bogactwami i zasobami kulturalnymi. Pakt zajmuje się takimi prawami jak: prawo do pracy, prawo tworzenia i przystępowania do związków zawodowych, prawo do strajku, prawo do zabezpieczenia społecznego, prawo do dostatecznego poziomu życia dla każdej osoby i rodziny, prawo do nauki, prawo do uczestnictwa w życiu kulturalnym, prawo do korzystania z ochrony własnej twórczości. Pakt ten jest traktatem międzynarodowym; Polska ratyfikowała go w 1977 roku. Konwencje dotyczące wyspecjalizowanych zagadnień z zakresu praw człowieka to: konwencja w sprawie likwidacji dyskryminacji rasowej z roku 1966, konwencja w sprawie likwidacji dyskryminacji kobiet z 1979 roku, konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego traktowania i karania z 1984, konwencja praw dziecka z 1989. Uniwersalne akty prawne dotyczące praw człowieka są uzupełniane przez regionalne systemy ochrony praw człowieka. Europejskie to Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z roku 1950, Europejska Karta Socjalna z roku 1961, Europejska
5 Konwencja o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu z roku 1987, dokumenty KBWE Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z 1975 roku i inne akty prawne; dokumenty Unii Europejskiej - Deklaracja o Prawach Człowieka z 1991 roku, Deklaracja Podstawowych Praw i Wolności z 1989 roku, Karta Wspólnotowa Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników z 1989 i inne. Amerykański system ochrony praw człowieka funkcjonujący w ramach Organizacji Państw Amerykańskich to Amerykańska Konwencja Praw Człowieka z 1969 roku, uzupełniona o protokoły dodatkowe dotyczące praw gospodarczych socjalnych i kulturalnych z 1988 roku oraz zniesienia kary śmierci z 1990 roku. Trudniej rozwijają się systemy ochrony praw człowieka w Afryce, w państwach arabskich i w Azji; działają tam agendy ONZ, organizacje pozarządowe takie jak Amnesty International, organizacje lokalne. Organizacje na straży praw człowieka Obok wymienionych już Międzynarodowego Czerwonego Krzyża i Międzynarodowej Organizacji Pracy istnieje także Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO) założona w 1945 roku, zajmująca się organizowaniem badań naukowych i upowszechnieniem oświaty. Działają organizacje pozarządowe takie jak Amnesty International, Komitet Helsiński, Human Rights Watch, Centrum Monitoringu Wolności Prasy, organizacje humanitarne takie jak Polska Akcja Humanitarna. Ich zadaniem jest strzeżenie praw człowieka, monitorowanie ich naruszania i informowanie o tym opinii publicznej, a także udzielanie porad osobom, których prawa zostały naruszone. Przestrzeganie praw człowieka Państwa demokratyczne walczą o przestrzeganie praw człowieka na całym świecie. Bieg historii wydaje się jasny: prawa człowieka są coraz bardziej przestrzegane w coraz większej liczbie państw stwierdza Bronisław Geremek 6. Jednak często działania w kierunku przestrzegania praw człowieka muszą ulec prymatowi interesów gospodarczych i politycznych. Amnesty International twierdzi, że europejskie 6 Wystąpienie ministra spraw zagranicznych RP profesora Bronisława Geremka na pięćdziesiątej piątej sesji Komisji Praw Człowieka ONZ, Genewa, 23 marca 1999 roku, za relacją: Żadne państwo nie jest wyspą, Gazeta Wyborcza, 24 marca 1999.
6 kraje mają tendencję do stawiania swoich interesów gospodarczych przed ideami zawartymi w Deklaracji Praw Człowieka. W końcu dwudziestego wieku chodzi przede wszystkim o Chiny, które są postrzegane jako otwierający się przed państwami Unii Europejskiej i Stanami Zjednoczonymi rynek z miliardem potencjalnych konsumentów. Również inna organizacja Międzynarodowa Federacja Praw Człowieka bardzo krytycznie ocenia stanowisko Unii Europejskiej wobec Chin. Inną sprawą jest to, że prawa człowieka mogą być postrzegane jako obca filozofia i próba narzucenia siłą innej kultury. Dostrzega to Bronisław Geremek: Gdzieniegdzie jeszcze słychać głosy, jakoby prawa człowieka były europejskim tylko pomysłem czy wręcz wymysłem i że próby ich realizacji w innych częściach świata stanowią akt kulturowego imperializmu, ale stanowczo się przeciwstawia takiemu stanowisku. Zastrzeżenia budzi również sytuacja w Algierii, Turcji, Kambodży, Birmie, krajach afrykańskich, a nawet USA. Pogwałcenia praw człowieka najłatwiej zauważyć w dyktaturach, choć nieraz karli realizm utrudnia ich nazwanie wprost. Ale i państwa demokratyczne nie są od nich wolne. Wystarczy przypomnieć istniejące nadal problemy niektórych mniejszości narodowych, religijnych, etnicznych i seksualnych w krajach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej, jak również występujące nadal przejawy nietolerancji wobec Romów i Sinti w Europie Środkowej i Wschodniej stwierdza profesor Geremek. 11 czerwca 1999