Zastosowanie żyta w żywieniu trzody chlewnej i bydła

Zastosowanie żyta w żywieniu trzody chlewnej i bydła www.ryebelt.com

Autorzy artykułów Andrea Meyer Izba Rolnicza Dolnej Saksonii, Niemcy Dziedzina: Żywienie, Badania Doświadczalne Zwierzęta dr Wilfried von Gagern dr inż. Tomasz Schwarz Katedra Hodowli Trzody Chlewnej i Małych Przeżuwaczy Uniwersytet Rolniczy w Krakowie dr hab. Marek Pieszka, prof. nadzw. Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy w Balicach Dział Żywienia Zwierząt i Paszoznastwa dr inż. Magdalena Łopuszańska-Rusek Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy w Balicach Dział Żywienia Zwierząt i Paszoznastwa dr inż. Marian Kamyczek Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy Zakład Doświadczalny Pawłowice Claus Hinrich Heuer Manager Produktu Międzynarodowego Żyta KWS LOCHOW GMBH, BERGEN, Niemcy dr hab. inż. Jan Grajewski, prof. UKW Uniwersytet Kazimierza Wielkiego Instytut Biologii Eksperymentalnej, Zakład Fizjologii i Toksykologii 2 Redakcja artykułów

Spis treści 1 Składniki żyta...5 1.1 Zawartość składników odżywczych i wartość pokarmowa...5 1.2 Specyfi czne składniki żyta...10 1.2.1 Polisacharydy nieskrobiowe (NSP)...10 1.2.2 Sporysz... 12 1.2.3 Mykotoksyny... 13 1.3 Zachowanie jakości ziarna a prawidłowe składowanie... 18 2 Wykorzystanie żyta w żywieniu zwierząt użytkowych...21 2.1 Wykorzystanie żyta w żywieniu trzody chlewnej...22 2.1.1 Lochy...22 2.1.2 Prosięta...24 2.1.3 Tuczniki...25 2.2 Wykorzystanie żyta w żywieniu bydła...26 2.2.1 Krowy mleczne...26 2.2.2 Opasy...28 2.3 Wyniki doświadczeń w żywieniu zwierząt prowadzonych w różnych krajach Pasa Żyta...30 2.3.1 Tuczniki...30 2.3.2 Lochy...36 2.3.3 Prosięta...36 2.3.4 Krowy mleczne...37 2.3.5 Buhaje opasowe...38 3 Zalecenia Niemieckiego Towarzystwa Rolniczego (DLG) dotyczące zastosowania żyta w żywieniu bydła i trzody chlewnej...40 4 Przykłady z gospodarstw w zakresie doświadczeń praktycznych w skarmianiu żyta...41 5 Tabela wartości pokarmowej DLG dla bydła i trzody chlewnej (2005)...45 6 Bibliografia...46 Treści 3

Przedmowa Żyto jest atrakcyjne! Ważną rzeczą w żywieniu zwierząt jest uzyskiwanie wysokich przyrostów masy ciała oraz wysokiej wydajności mlecznej. Równocześnie ważnym jest dobry stan zdrowotny zwierząt oraz dostępność taniej paszy. Ogólnoeuropejskie wyniki dotyczące skarmiania pasz dowodzą, że żyto doskonale spełnia te wymagania. Dobrym przykładem są indywidualne gospodarstwa duńskie oraz niemieckie, gdzie żyto traktowane jest jako pełnowartościowy składnik pasz produkowanych we własnych mieszalniach. Żyto cieszy się coraz większą popularnością, gdyż zarówno świnie jak i bydło dobrze akceptują ten gatunek zboża. Jednocześnie ważnym czynnikiem jest fakt, że żyto hybrydowe (mieszańcowe) uprawiane na uprawiane w warunkach gleb średnich i lekkich odznacza się najwyższym plonem ziarna wśród zbóż. Żyto świetnie wykorzystuje słabo dostępne składniki pokarmowe w glebie oraz odznacza się ogromną odpornością na stresy, co zapewnia bezpieczeństwo upraw oraz wydajną i tanią produkcję surowca zbożowego do produkcji pasz. Celem niniejszej broszury jest przybliżenie Państwu niezbędnej wiedzy podstawowej dotyczącej żyta jako wartościowego składnika paszy. Opracowanie zawiera raporty z doświadczeń własnych a także przykłady dawek pokarmowych ułożonych na potrzeby żywienia trzody chlewnej i bydła. Nasz praktyczny poradnik stanowi też podsumowanie europejskich wyników doświadczeń naukowych w zakresie skarmiania żyta. Projekt RYE BELT, zainicjowany przez KWS LOCHOW, prowadzi od 2008r. działania na rzecz uprawy żyta w całej Europie. Projekt kładzie nacisk na hodowlę i sprzedaż żyta oraz wykorzystanie żyta jako paszy w żywieniu zwierząt. Więcej informacji znajdą Państwo na stronie www.ryebelt.com. Kończąc, pragniemy podziękować Autorom i Badaczom prowadzącym doświadczenia za wsparcie udzielone nam przy tworzeniu niniejszej broszury. z poważaniem Thomas Blumtrit t Dyrektor Sprzedaży w Niemczech, Polsce oraz w Europie Wschodniej KWS LOCHOW GMBH Claus Hinrich Heuer Manager Produktu Międzynarodowego Żyto KWS LOCHOW GMBH 4 Przedmowa

1 Składniki żyta 1.1 Zawartość składników odżywczych i wartość pokarmowa Z porównania gatunków zbóż wynika, że żyto zawiera znacznie więcej skrobi niż jęczmień, ale jednak mniej niż pszenica i pszenżyto. Średnio, w latach 2007 do 2010, zawartość skrobi w ziarnie żyta wynosiła 53,3 %, podczas gdy w jęczmieniu 50,8 % natomiast w pszenicy aż 59,1 %. Spośród wszystkich gatunków zbóż żyto zawiera najmniej białka. Na podstawie dotychczasowych wyników dotyczących plonów uzyskanych w 2011 roku stwierdzono, że zawartość surowego białka w ziarnie żyta sięgała 10,4 %, w pszenicy 12,2 %, pszenżycie 11,3 % i jęczmieniu 11,6 %. W ziarnie żyta średnia zawartość cukru wynosi ponad 5 % i jest dwukrotnie wyższa aniżeli w jęczmieniu i pszenicy. Wyniki analiz z ostatnich lat pokazują, że zawartości substancji odżywczych w ziarnach poszczególnych gatunkach zbóż zmieniają się z roku na rok (tabela 1). Czynnikami decydującymi o zawartości poszczególnych składników w ziarnie między innymi są: warunki atmosferyczne w trakcie okresu wegetacji, poziom stosowanego nawożenia, rodzaj gleby oraz cechy odmianowe uprawianego gatunku. Dlatego badania ziarna zbóż wykonywane pod kątem zawartości poszczególnych składników stanowiących o ich wartości są działaniem bardzo pożądanym a jednocześnie szybkim i tanim w realizacji dzięki wykorzystaniu techniki spektroskopii w bliskiej podczerwieni (NIRS). Tabela 1: Wartość pokarmowa ziarna zbóż 1) pochodzacego ze zbiorów w latach 2007 2009 (analizy NIRS, LUFA Nord-West, Niemcy) Żyto Jęczmień Pszenżyto Pszenica Rok 2009 2008 2007 2009 2008 2007 2009 2008 2007 2009 2008 2007 Liczba prób 146 118 120 311 306 316 114 109 126 223 244 267 Sucha masa % 86,1 86,1 84,9 86,4 86,0 85,7 86,1 86,7 85,7 86,5 86,0 86,2 Białko surowe % 8,2 9,2 9,2 10,6 11,1 11,3 10,1 10,3 11,7 10,9 11,1 11,8 Tłuszcz surowy % 1,9 1,9 2,0 2,8 2,7 2,6 2,0 2,0 2,2 2,1 2,1 2,2 Włókno surowe % 2,2 2,4 2,3 5,0 5,3 4,5 2,7 2,5 2,6 2,4 2,4 2,4 Skrobia % 53,7 53,8 52,1 51,7 50,5 49,9 59,7 59,0 57,6 59,5 59,8 59,1 Cukier 2) % 5,4 5,1 5,0 2,1 2,0 2,1 3,2 3,0 2,8 2,6 2,3 2,2 Energia metaboliczna EM (trzoda chlewna) 3) MJ/kg 13,4 13,6 13,4 12,9 12,8 12,9 14,0 14,0 14,1 14,1 14,2 14,3 Energia netto laktacji MJ/kg ENL (krowy) 7,5 7,5 7,5 7,1 7,1 7,1 7,4 7,4 7,5 7,5 7,5 7,5 Energia metaboliczna MJ/kg 11,8 11,8 11,8 11,3 11,3 11,3 11,7 11,7 11,8 11,8 11,8 11,8 (bydło) nxp 4) g/kg 145 146 146 143 144 145 146 146 149 149 149 151 RNB 5) g/kg -10,1-8,8-8,7-5,9-5,4-5,0-7,2-7,0-5,1-6,4-6,2-5,2 Lizyna % 0,31 0,34 0,34 0,37 0,38 0,39 0,35 0,35 0,38 0,31 0,32 0,33 Metionina + cystyna % 0,32 0,36 0,36 0,41 0,42 0,43 0,41 0,41 0,46 0,43 0,43 0,46 Treonina % 0,27 0,30 0,30 0,36 0,37 0,37 0,31 0,32 0,36 0,32 0,32 0,34 Tryptofan % 0,09 0,10 0,10 0,13 0,14 0,14 0,11 0,11 0,12 0,14 0,14 0,15 1) w przeliczeniu do 88 % suchej masy 2) niższa liczba prób (analiza chemiczna na mokro ) 3) wyliczona wg wzoru 4) 5) białko ogólne dostępne w jelicie bilans azotu w żwaczu Składniki żyta 5

Oprócz skrobi i cukrów prostych frakcja węglowodanowa zawiera również polisacharydy nieskrobiowe, takie jak celuloza, pentozany, betaglukany i in. (patrz Rozdział 1.2.1). Dla trzody chlewnej są one trudno strawne z uwagi na brak odpowiednich enzymów własnych u tego gatunku zwierząt. Tabela nr 2 pokazuje, jak znaczne mogą być wahania zawartości poszczególnych składników w obrębie jednego gatunku zboża w ziarenie zbieranym w trakcie jednego sezonu wegatacyjnego. Tabela 2: Zawartość składników odżywczych w 1 kg ziarna zboż 1) pochodzących ze zbiorów 2010 roku. Wartości średnie i zakres wartości minimalnych i maksymalnych (analizy NIRS, LUFA Nord- West, Niemcy) Żyto n = 222 Jęczmień n = 345 Pszenżyto n = 181 Pszenica n = 390 Sucha masa % 86,3 (76,7-90,9) 87,0 (75-91,7) 86,1 (77,3-90,1) 85,8 (80,7-94,3) Białko surowe % 10,1 (7,6-13,9) 10,9 (8,0-15,8) 11,3 (8,0-16,5) 12,1 (7,8-16,7) Tłuszcz surowy % 1,8 (1,7-2,1) 2,8 (2,5-3,2) 2,1 (1,9-2,5) 2,1 (1,5-2,7) Włókno surowe % 2,2 (1,3-3,5) 5,4 (3,1-7,1) 2,6 (1,5-3,3) 2,6 (1,8-3,8) Skrobia % 53,7 (48,2-56,0) 51,0 (45,7-54,4) 57,1 (51,4-60,8) 57,9 (48,4-63,1) Cukier 2) % 5,5 (3,1-6,4) 2,5 (1,7-5,2) 3,5 (2,6-4,5) 2,4 (1,9-4,1) Energia metaboliczna MJ/kg 13,7 EM (trzoda) 3) (13,4-14,1) 12,8 (12,4-13,9) 14,0 (13,6-14,3) 14,1 (13,4-14,6) Energia netto laktacji ENL (krowy) MJ/kg 7,5 (7,5-7,6) 7,1 (7,0-7,2) 7,5 (7,4-7,6) 7,5 (7,5-7,6) Energia metaboliczna EM (bydło) MJ/kg 11,8 (11,7-11,9) 11,3 (11,2-11,4) 11,7 (11,6-11,9) 11,8 (11,7-12,0) nxp 4) g/kg 148 (144-154) 144 (136-156) 148 (143-156) 151 (143-161) RNB 5) g/kg -7,5 (-10,9 do -2,4) -5,5 (-9,0 do 0,3) -5,5 (-10,1 do 1,4) -4,9 (-10,4 do 1) Lizyna % 0,37 (0,30-0,48) 0,38 (0,30-0,50) 0,37 (0,30-0,48) 0,33 (0,27-0,40) Metionina + cystyna % 0,39 (0,3-0,53) 0,42 (0,33-0,57) 0,45 (0,34-0,61) 0,46 (0,34-0,6) Treonina % 0,33 (0,26-0,45) 0,36 (0,28-0,5) 0,35 (0,26-0,49) 0,34 (0,25-0,44) Tryptofan % 0,11 (0,09-0,14) 0,14 (0,11-0,19) 0,12 (0,09-0,16) 0,15 (0,12-0,18) 1) w odniesieniu do 88 % masy suchej 2) niższa liczba prób (analiza chemiczna na mokro ) 3) wyliczona według wzoru 4) białko ogólne dostępne w jelicie 5) bilans azotu w żwaczu 6 Składniki żyta

Inaczej niż w przypadku ww. 4 gatunków zbóż, do ziarna kukurydzy odnosi się bardzo niewielka liczba badań. W tabeli 3 przedstawiono wyniki z lat 2008 2010. Tabela 3: Wartość pokarmowa ziarna kukurydzy ze zbiorów 2008 do 2010 (89 prób, analizy NIRS, LUFA Nord-West, Niemcy) 1) Sucha masa % 71,7 Białko surowe % 8,5 Tłuszcz surowy % 4,4 Włókno surowe % 2,2 Skrobia % 63,1 Energia metaboliczna EM (trzoda) 2) MJ/kg 14,5 Energia netto laktacji ENL (krowy) MJ/kg 7,1 Energia metaboliczna EM (bydło) MJ/kg 11,4 nxp 3) g/kg 140 RNB 4) g/kg -8,7 Lizyna % 0,23 Metionina + cystyna % 0,35 Treonina % 0,30 1) w odniesieniu do 88 % masy suchej 2) wyliczona wg wzoru 3) białko ogólne dostępne w jelicie 4) bilans azotu w żwaczu Składniki żyta 7

O wartości pokarmowej zboża stanowi w pierwszej kolejności jego wartość energetyczna. W żywieniu trzody chlewnej należy pamiętać, że żyto zawiera od 0,6 do 0,7 MJ EM/kg mniej od pszenicy. Z porównania wyników analiz z ostatnich czterech zbiorów zbóż (tabele 1 i 2) wynika, że żyto o wartości energetycznej 13,5 MJ EM/kg plasuje się pośrodku pomiędzy jęczmieniem (12,9 MJ/kg) a pszenżytem (14,0 MJ/kg). Ponieważ mieszanki paszowe są dzisiaj układane na podstawie zawartości aminokwasów, a nie białka surowego, dlatego znajomość zawartości aminokwasów w zbożach ma decydujące znaczenie przy ustalaniu dawki żywieniowej dla zwierząt. Jęczmień zawiera najwięcej, bo 0,38 % lizyny, natomiast żyto (0,34 %) nieznacznie wyprzedza w tym względzie pszenicę (0,32 %). W zakresie pozostałych trzech aminokwasów metioniny + cystyny, treoniny i tryptofanu żyto ustępuje w zawartości pozostałym zbożom. Ostatecznie decydującym czynnikiem nie jest ogólna zawartośc aminokwasów, lecz zawartość aminokwasów strawnych. Zaktualizowane zalecenia żywieniowe bazujące na aminokwasach strawnych do końca jelita cienkiego umożliwiają dokładniejsze dostosowanie mieszanek pokarmowych do zapotrzebowania zwierząt. Towarzystwo Fizjologii Żywienia (Gesellschaft für Ernährungsphysiologie) określiło procentową strawność poszczególnych aminokwasów w różnych paszach. Ponieważ nie dysponuje się aktualnie dostatecznie dużą bazą danych dla żyta, w tabeli 4 podano wartości udostępnione przez fi rmę Evonik w programie żywieniowym AminoDat 4.0. Tabela 4: Strawność aminokwasów w poszczególnych zbożach (%) (wg GfE, 2006) Lizyna Metionina Treonina Tryptofan Żyto 1) 76 81 75 76 Jęczmień 73 82 76 76 Pszenżyto 84 88 81 77 Pszenica 88 88 90 88 1) wg danych Evonik, 2010 8 Składniki żyta

Strawność głownych aminokwasów egzogennych w ziarnie żyta jest podobna jak dla jęczmienia, natomiast niższa w porównaniu do pszenicy i pszenżyta. Tylko w przypadku lizyny jej strawność jest niższa w ziarnie jęczmienia aniżeli w ziarnie żyta. Przyjmując za podstawę wartości średnie dla aminokwasu jakim jest lizyna, otrzymamy następującą zawartość lizyny strawnej w 1 kg ziarna zbóż: żyto 0,26 %, jęczmień 0,28 %, pszenżyto 0,30 % i pszenica 0,28 %. Poprzez dodanie aminokwasów syntetycznych można prawidłowo zbilansować mieszanki zawierające w składzie żyto. Rysunek 1: Procentowa zawartość lizyny w białku zbóż 4 Lizyna w białku surowym % 3,5 3 2,5 2 1,5 1 3,70 3,46 3,32 2,79 0,5 0 Żyto Jęczmień Pszenżyto Pszenica Rysunek nr 1 przedstawia jak kształtuje się procentowa zawartość lizyny w białku ogólnym w poszczególnych zbóżach. W ziarnie żyta zawierającego średnio 9,18 % białka surowego udział lizyny jest najwyższy i wynosi 3,70 %. Tuż za żytem plasują się jęczmień z wynikiem 3,46 % i pszenżyto 3,32 % przy średniej zawartości białka odpowiednio 10,98 % oraz 10,85 %. Pszenica z 2,79 % udziałem lizyny w białku surowym i przy średniej zawartości białka surowego na poziomie 11,48 % wypada tu najsłabiej. Ponieważ żyto charakteryzuje się niską zawartością wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (tzw. polienowych), przypisuje mu się pozytywny wpływ na cechy słoniny. W doświadczeniach wykonanych na tucznikach (Hagemann, L. i. in., 1991; Meyer, A. i. in., 2003) wyniki badania tusz nie potwierdziły zmian spowodowanych wyższym udziałem żyta w dawce żywieniowej. W skarmianiu zbóż i przy ustalaniu dawki żywieniowej dla bydła szczególnie istotna jest zawartość łatwo rozpuszczalnych węglowodanów (skrobia i cukry). Poza tym ważnymi parametrami są zawartość białka ogólnego dostępnego w jelicie (nxp) oraz bilans azotu w żwaczu (RNB). W wartościowaniu pasz dla przeżuwaczy żyto jest nie mniej energetyczne (7,5 MJ ENL/kg) niż pszenica, a o 0,4 MJ ENL/kg bardziej energetyczne od jęczmienia. Choć żyto zawiera mniej białka niż inne gatunki zbóż, może podobnie jak inne zboża przyczyniać się do intensywnego powstawania białka bakteryjnego w żwaczu. Żyto zawiera co prawda tylko 92 g białka surowego, ale zawartość białka ogólnego dostępnego w jelicie wynosi aż 146 g/kg. Z tej przyczyny powstaje ujemny bilans azotu w żwaczu (RNB) wynoszacy (RNB) - 8,6 g na 1 kg. Składniki żyta 9

Ponieważ żyto powoduje niedobór azotu w żwaczu przy skarmiania żyta należy równocześnie stosować składniki skutkujące dodatnim bilansem RNB. Stąd też żyto z uwagi na swoją ujemną wartość RNB świetnie nadaje się do równoważenia dawek wysokobiałkowych, gdyż redukuje nadwyżki azotu w żwaczu. Jęczmień, pszenżyto i pszenica cechuje podobna wartość białka użytecznego nxp, jednak RNB, z uwagi na wyższą zawartość białka, nie osiąga tak wysokich wartości ujemnych. Podobnie jak pozostałe gatunki zbóż (za wyjątkiem kukurydzy) żyto zawiera niewiele, bo tylko 15 % skrobi nierozkładalnej w żwaczu (tzw. skrobia oporna lub stabilna), która przedostaje się do jelita cienkiego, gdzie po strawieniu przez enzymy własne, wchłaniana jest w postaci glukozy. 1.2 Specyficzne składniki żyta 1.2.1 Polisacharydy nieskrobiowe W ziarnie każdego ze zbóż większość substancji energetycznych ziarna tworzą różne frakcje węglowodanowe. Główny udział stanowi skrobia, która jest dobrze trawiona przez wszystkie zwierzęta użytkowe. Duży udział stanowia także polisacharydy pochodzenia nieskrobiowego (NSP), które tylko w ograniczonym stopniu sa trawione przez trzodę chlewną i drób. Udział czystego cukru w ziarnie w zależności od gatunku stanowi jedynie 3 7 % suchej masy. Główną frakcje polisacharydów nieskrobiowych tworzą pentozany wśród których wyróżnić można arabinoksylany i ksyloglukany oraz betaglukany. Tabela 5: Zawartość pentozanów w ziarnie zbóż w g/kg suchej masy Źródło: Jeroch i.in. 1999 oraz dane dot. udziału skrobi i cukru za DLG 1997 Żyto Pszenica Pszenżyto Jęczmień Kukurydza Pentozany 59-102 35-70 91-140 58-77 33-68 Skrobia 632 662 640 599 694 Cukier 68 33 40 18 19 Zawartość pentozanów w ziarnie zbóż wykazuje znaczne wahania, co potwierdziły wyniki badań ostatnich lat. Braun (2009) przeanalizował w Bad Lauchstädt m. in. kwestię wpływu odmiany (Hacada, Nikita lub Caroass) oraz rodzaju zagospodarowania (zintegrowany bądź ekologiczny) na zawartość polisacharydów nieskrobiowych (NSP) w ziarnie żyta. Średnie zawartości pentozanów analizowane w ciągu dwóch lub trzech lat nie różniły się od siebie w istotnie (odmiany: 98 g/kg s.m., 111 g/kg s.m. bądź 110 g/kg s.m.; system zintegrowany 106 mg/kg s.m. lub ekologiczny 107 g/kg s.m.). Badania przeprowadzone przez KWS LOCHOW (2011) dot. lat 2009 i 2010 wykazały, że średnia zawartość pentozanów dla czterech różnych odmian uprawianych w sześciu różnych lokalizacjach w roku 2009 była istotnie wyższa (p < 0,01) niż wartości uzyskane w roku 2010. Nie stwierdzono istotnych różnice w zawartości pentozanów w ziarnie odmian hybrydowych lub populacyjnych. 10 Składniki żyta

Zgodnie z opracowaniem Simona u. Vahjena (2006) zwierzęta monogastryczne nie dysponują enzymami służącymi do rozkładu polisacharydów nieskrobiowych. Rozkład polisacharydów nieskrobiowych w przewodzie pokarmowym może odbywać się tylko z udziałem drobnoustrojów lub poprzez dodatek specjalnych enzymów rozkładających związki NSP. W wyniku tego procesu rozkładu NSP powstają lotne kwasy tłuszczowe i kwas mlekowy. Ponieważ udział rozpuszczalnych ß glukanów i pentozanów jako składników NSP w ziarnie żyta może być bardzo wysoki, dla piskląt i prosiąt określono wytyczne dotyczące skarmiania żyta. Według Niemieckiego Towarzystwa Rolniczego (DLG) pasza dla piskląt w ogóle nie powinna zawierać żyta, a jego udział w dawce pokarmowej dla prosiąt o masie ciała do 15 kg powinien wynosić maksymalnie 10 % a dla prosiat o masie ciała powyżej 15 kg może wynosić maksymalnie 20 %. Dodatek preparatów enzymatycznych zawierających ß-glukanazę i ksylanazę pozwala na częściowy rozkład polisacharydów nieskrobiowych, co wykazano w badaniach prowadzonych na prosietach. Natomiast u piskląt Simon u. Vahjen 2006 nie wykazali odpowiednio skutecznego działania enzymów. Jak pokazują doświadczenia nad zastosowaniem żyta w żywieniu trzody chlewnej o masie ciała powyżej 35 kg, zwiększony udział związków NSP zawartych w ziarnie żyta nie wpływa ujemnie na wydajność oraz zdrowie zwierząt. Składniki żyta 11

1.2.2 Sporysz Porażenie sporyszem jest zjawiskiem wykazującym znaczną zmienność, podobnie jak zmienia się też ilość zawartych w sporyszu alkaloidów, co jest zależne od konkretnej odmiany i warunków pogodowych w okresie kwitnienia żyta. By zapobiec zatruciom sporyszem w prawie paszowym ustalono maksymalny poziom zawartości sporyszu w 1 kg ziarna przeznaczonym do przerobu na poziomie 1.000 mg bądź 0,1 % wagowych. Rycina 2 ilustruje stopień porażenia żyta sporyszem w oparciu o dane pochodzące z badań nad jakościa produktów rolnych pochodzących ze zbiorów (BEE). Na podstawie wykonanych badań stwierdzono, że wartości średnie dotyczące sporyszu nie stanowią zagrożenia. Rycina 2: Mediana, 75. percentyl i 90. percentyl udziału sporyszu w zbiorach żyta w Niemczech od 1997 do 2010, Seling, S. et al. (2010) Udział sporyszu (% masy) 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 90- ty percentyl 75- ty percentyl Mediana 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Żniwa 12 Składniki żyta

1.2.3 Mykotoksyny Oprócz alkaloidów sporyszowych w ziarnie żyta mogą być obecne także inne toksyny pochodzące od skażeń grzybami polowymi lub grzybami rozwijającymi się w wyniku procesu magazynowania. W praktyce rolniczej najczęściej spotyka się skażenia toksynami grzybów polowych, w szczególności gatunku Fusarium spp. Prawidłowe magazynowanie ziarna może w maksymalnym stopniu zapobiec wytworzaniu się toksyn grzybów polowych, a w szczególności Aspergillus spp. Dotychczas przedmiotem szeroko zakrojonych badań nad toksynami fuzaryjnymi było głównie występowanie deoksynivalenolu (DON) i jego pochodnych a także zearalenonu (ZEA) oraz jego pochodnych w poszczególnych gatunkach zbóż. Ochratoksynę A (OTA), wytwarzaną przez Aspergillus spp. w zbożach magazynowanych, znaleziono jednak także w artykułach spożywczych i paszach. Skarmianie pasz skażonych toksynami zawsze przyczynia się z jednej strony do ryzyka spowodowania uszczerbku na zdrowiu zwierząt, z drugiej zaś strony doprowadza do obciążenia toksynami bądź ich nadal trującymi produktami rozkładu artykułów spożywczych pochodzenia zwierzęcego. Bezpośrednich dowodów na przeniesienie DON do mięsa i mleka jak dotychczas nie wykazano. Także w przypadku obecności zearalenonu (ZEA), zgodnie z wynikiem dotychczasowych badań, ryzyko przedostania się do artykułów spożywczych pochodzenia zwierzęcego jest stosunkowo niskie. Kompleksowe badania skażenia mykotoksynami poszcególnych gatunków zbóż uprawianych w Niemczech wskazują, że procentowe obciążenie żyta DON i ZEA w porównaniu z pszenicą jest znacznie mniejsze. Za twierdzeniem tym przemawiają wyniki wieloletnich doświadczeń prowadzonych w tradycyjnej krainie żyta jaką jest Brandenburgia. Rycina 3: Częstotliwość występowania deoksynivalenolu (DON) w próbkach żyta 2009 2008 2007 50-100 μg/kg > 100-500 μg/kg > 500-1.250 μg/kg > 1.250 μg/kg Rok wykonania analizy 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 % próbek badanych żyta zawierających deoksynivalenolu (DON) Raporty końcowe 2000 2009, IGV Potsdam-Rehbrücke, Niemcy Składniki żyta 13

Stężenia DON w ziarnie żyta w ciągu dziesięciu lat badań nie osiągnęły pułapu > 1250 μg/kg. Dla pszenicy natomiast, w latach 2001, 2002, 2005, 2007 i 2009, wcześniej wspomniany zakres stężeń pojawiał się znacznie częściej. Łączny udział prób skażonych obecnością deoksynivalenolu (DON) był wyższy w przypadku pszenicy niż w przypadku żyta. Jedynie w 2002r. odsetek prób żyta obciążonych ZEA w stężeniu > 100 μg/kg wyniósł około 1 %. W przypadku prób pszenicy w roku 2002 było to ok. 3 %, w roku 2005 ok. 2 % a w roku 2007 ok. 9 % prób. Łącznie próby pszenicy także odnośnie ZEA wykazywały znacznie większe skażenie mykotoksynami niż próby żyta. Obserwacje prowadzone w latach 2003 2008 w Bawarii (ryc. 4, tu: maksymalne wartości obciążenia DON) potwierdzają wyniki badań przeprowadzonych w Brandenburgii, Niemcy. Rycina 4: Maksymalne zawartości deoksynivalenolu (DON) w przebadanych probach żyta i pszenicy z Bawarii 8.000 7.000 7.570 μg DON/kg żyta μg DON/kg pszenicy μg deoksynivalenolu (DON)/kg ziarna 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 3.830 6.460 2.990 3.288 3.236 1.000 720 1.040 810 833 0 2003 138 187 2004 2005 2006 2007 2008 Rok zbioru 14 Składniki żyta

Już w roku 2000 w Niemczech Ministerstwo ds. Żywienia, Rolnictwa i Ochrony Konsumentów (BMVEL) określiło wartości orientacyjne, mające służyć ograniczeniu zawartości toksyn DON i ZEA w dziennych dawkach pokarmowych różnych grup zwierząt użytkowych. Tabela 6: Dopuszczalne zawartości orientacyjne dla DON i ZEA w dziennych dawkach pokarmowych wybranych grup zwierząt użytkowych (μg/kg paszy) Gatunek zwierzęcia użytkowego Kategoria zwierząt DON μg/kg paszy ZEA μg/kg paszy Trzoda chlewna Loszki hodowlane Tuczniki i lochy zarodowe 1.000 1.000 50 250 Kury Nioski i brojlery 5.000 - Bydło Cielęta Krowy mleczne, młode bydło hodowl. Opasy 2.000 5.000 5.000 250 500 - Wartości graniczne, których przekroczenie skutkuje zakazem skarmiania i przygotowywania pasz ustalono jak dotychczas tylko dla afl atoksyny. Wskaźniki obowiązujące w Unii Europejskiej, przy których przekroczeniu istnieje możliwość rozcieńczenia/zmniejszenia stężenia poprzez zmieszanie z paszą nie obciążoną toksynami, wydano dla DON, ZEA, OTA i FUM (fumonizyny) B1 oraz B2 w roku 2006. Tabela 7: Dopuszczalne normy zawartości dla określonych mykotoksyn zgodnie z załącznikiem do Zalecenia Komisji 2006/576/WE (μg/kg paszy) tylko wybrane grupy pasz Pasza Zboże i produkty zbożowe oprócz produktów ubocznych kukurydzy Pasza pełnoporcjowa i uzupełniająca dla trzody chlewnej Pasza pełnoporcjowa i uzupełniająca dla prosiąt i loszek Pasza pełnoporcjowa i uzupełniająca dla loch i tuczników DON μg/kg paszy ZEA μg/kg paszy OTA μg/kg paszy FUM μg/kg paszy 8.000 2.000 250 60.000 900-50 5.000-100 - - - 250 - - Składniki żyta 15

Mikotoksyny tworzone w ziarnie zbóż przez grzyby pleśniowe (Grajewski J., Twarużek M. 2011) Zanieczyszczenie grzybami pleśniowymi i mikotoksynami ziarna zbóż w bardzo wysokim stopniu zależy od warunków środowiska, które umożliwiają wzrost pleśni i powstawanie mikotoksyn. Surowce i produkty rolne mogą ulec zanieczyszczeniu w każdym momencie, począwszy od rozwoju rośliny na polu, poprzez zbiór, jak też w trakcie obróbki, przechowywania i transportu gotowego artykułu. Ponieważ na każdym z tych etapów skład fl ory grzybowej jest różny, to w wyniku zaniedbań surowce i produkty mogą zostać zanieczyszczony różnymi mikotoksynami. Aby powstały mikotoksyny musi dojść do skażenia surowca pleśniami, ale nie zawsze zapleśniały surowiec zawiera mikotoksyny. Fakt, że produkty rolne zawierają niewiele pleśni nie oznacza, że są wolne od mikotoksyn. Zanieczyszczenie pleśniami i mikotoksynami powodowane jest z jednej strony przez coraz szerzej stosowane uprawy zbóż w monokulturach, z pominięciem tradycyjnego płodozmianu oraz oszczędnościowe systemy uprawy. Ten fakt doprowadza do nagromadzenia znacznego inokulum patogenów w uprawach (szczególnie Fusarium), które mogą intensywnie rozwijać się na resztkach pożniwnych. Z drugiej strony jednostopniowy zbiór dużych mas ziarna może prowadzić do rozwoju tworzących mikotoksyny grzybów pleśniowych w materiale, a szczególnie gdy wilgotność ziarniaków nie zostanie utrzymana na poziomie ograniczającym ich rozwój (< 14 % zawartości wody). Grzyby polowe, między innymi z rodzaju Fusarium, należą do naturalnej mikrofl ory górnej warstwy gleby. Jednak szczególnie gatunki Fusarium: F. culmorum, F. graminearum, F. avenaceum, F. poae powodują fuzariozy kłosa. Głównie pierwsze dwa gatunki poprzez fuzariozę negatywnie wpływają na plon i jakość ziarna, a także ich metabolity ujemnie oddziaływują na zdrowie ludzi i zwierząt. Oceniając w ostatnich latach mikologiczny i mikotoksykologiczny status ziarna owsa stwierdzano, że w przechowywanych kilka lat ziarniakach dominują grzyby magazynowe z rodzaju Eurotium (Aspergillus gr. glaucus), natomiast świeży owies zasadniczo porażony był Cladosporium. Proces czyszczenia ziarna redukował skutecznie zawartość pleśni (szczególnie drożdży), jednak ogólny poziom mikotoksyn pozostał stabilny. Warunki pogodowe w czasie wegetacji zbóż w ostatnim roku nie były korzystne. To spowodowało, że najczęsciej ziarno pszenicy i jęczmienia miało gorszą jakość mikotoksykologiczną. Fuzarioza kłosów dokonała uszkodzenia ziarniaków i kumulację wtórnych metabolitów, szczególnie trichotecen grupy A: toksyny T-2 i HT-2. Wymienione mikotoksyny są niebezpieczne Tabela 8: Zawartość mikotoksyn w zbożach w 2011 roku Stężenie mikotoksyn [μg/kg paszy] Zboża DON NIV T2 HT2 ZEA OTA Średnia 338 11,3 4,03 9,21 31,7 4,17 % pozytywnych 97 % 69 % 74 % 79 % 97 % 35 % Maximum 8187 290 149 486 608 155 Jan Grajewski, Magdalena Twarużek (2011) 16 Składniki żyta

dla organizmów ludzkich i zwierzęcych, a głównie świnie są wrażliwe reagując końcowymi efektami immunologicznymi i hematologicznymi. Należy podkreślić, że w ostatnich 6 latach w Laboratorium Badawczym Mikotoksyn Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy przebadano kilkaset prób ziarna zbóż na zawartość grzybów pleśniowych i mikotoksyn. Ustalono, że w najniższym stopniu fuzariotoksynami skażone były próby ziarna żyta. Żyto stanowiło wyjątek, ponieważ dominującym rodzajem pleśni było Auerobasidum i Cladosporium- grzyby środowiskowe. W ziarniakach pszenicy i jęczmienia dominowały pleśnie polowe i magazynowe: Penicillum, Mucor, Fusarium. Stosując najnowszą metodę HPLC MS/MS ustalono także, że w ziarniakach żyta obecność mikotoksyn polowych była niższa od pozostałych zbóż. Badania te odnoszą się zarówno do gospodarstw konwencjonalnych i ekologicznych. Tylko w 2011 roku przebadano 152 prób ziarna zbóż. Otrzymane wyniki przedstawiono tabelach nr 8 i 9. W przypadku ziarna żyta prawie wszystkie próby zawierały badane Tabela 9: Zawartość mikotoksyn w ziarnie żyta w 2011 roku Stężenie mikotoksyn [μg/kg paszy] Żyto DON NIV T2 HT2 ZEA OTA Średnia 33,9 3,49 1,31 2,75 7,32 8,90 % pozytywnych 100 % 75 % 100 % 100 % 100 % 50 % Maximum 113 7,94 2,38 4,95 28,0 17,8 DON = deoksyniwalenol, NIV = niwalenol, T2 = toksyna T-2, HT2 = toksyna HT-2, ZEA = zearalenon, OTA = ochratoksyna A Jan Grajewski, Magdalena Twarużek (2011) mikotoksyny, jednak ich średnia zawartość oraz maksymalny poziom były znacznie poniżej wartości jakie uzyskano dla 4 zbóż. Niepokojące są maksymalne wartości wykryte w zbożach. W ziarnie żyta wykrywamy czasami ochratoksynę A, co potwierdza o fakcie wilgotnego składowania surowca. Wilgotne ziarniaki żyta mają skłonność do szybkiego porastania i tworzenia mikotoksyn magazynowych, szczególnie ochratoksyny A. Jednak podczas obróbki termicznej są bardziej odporne na uszkodzenia i zmiany biochemiczne i przez to powstaje mniej edno- i egzopeptydaz. Powyższe enzymy w krótkim terminie powodują zmiany struktury molekularnej makrocząsteczek ziarniaków (rozerwanie struktury białek i osłabienie kompleksu glutenowego), co sprzyja rozwojowi drożdżaków i pleśni. Reasumując, żyto jest odporniejsze na fuzariozę i przez to może być mniej ska żone mikotoksynami. Należy jednak unikać dłuższego składowania wilgotnego surowca. Przyjęte więc w ostatnich latach stanowisko, że ziarno żyta jest mało wartościowym surowcem paszowym może być w pełni nie do końca słuszne. Składniki żyta 17

1.3 Zachowanie jakości ziarna a prawidłowe składowanie Czyszczenie, prawidłowa konserwacja i składowanie świeżych zbóż są podstawą otrzymania wysokiej jakości paszy. Czyszczenie W celu zminimalizowania skażeń higienicznych pleśniami, jajami owadów, bakteriami oraz innymi szkodnikami, konieczne jest wstępne czyszczenie ziarna. Podstawowe wyposażenie powinna stanowić wialnia usuwająca pył, owady, elementy słomy i. in. Kombinacja wialni i sit daje najlepsze efekty, gdyż usuwają one dodatkowo poślad, nasiona chwastów części roślin. Konserwacja Oprócz konserwacji polegającej na suszeniu, schłodzeniu i magazynowaniu w szczelnych warunkach gazowych istnieje też metoda chemicznej konserwacji zbóż kwasami, atrakcyjna zwłaszcza dla gospodarstw zamierzających skarmiać własne zboże. Zazwyczaj stosuje się kwas propionowy w kombinacji z kwasem benzoesowym, sorbowym bądź mrówkowym. Kwas propionowy ma działanie antydrobnoustrojowe, zwalcza grzyby, drożdże i bakterie niszczy je bądź poprzez zagwarantowanie niskiego ph ziarna powstrzymuje ich rozwój w trakcie składowania. Po dodaniu ok. 2 % kwasu propionowego do zmagazynowanego zboża zamierają wołki zbożowe. Dodatek 0,5 1 % kwasu propionowego zapobiega wyżeraniu zboża przez owady. Energia jaką dostarcza kwas propionowy może być też wykorzystywana w procesie trawienia. Kwas propionowy jest cieczą żrącą, zatem trzeba pamiętać o stosowaniu odzieży ochronnej. Z uwagi na działanie korodujące kwasu zaleca się malowanie miejsc składowania farbą kwasoodporną lub wyłożenie ich odpowiednią folią z tworzyw sztucznych. Właściwa ilość użytego kwasu zależy od stopnia wilgotności danego zboża, śruty czy mąki zbożowej oraz od długości okresu magazynowania (patrz tabela 10). 18 Składniki żyta

Tabela 10: Zalecenia dot. dozowania kwasu propionowego (99,5 %) w litrach na 100 kg wilgotnego zboża Całe ziarna Okres konserwacji, miesiące Źródło danych: BASF SE, Nutrition Ingredients, Europe Poradnik Konserwacji Pasz Śruta/mąka zbożowa Okres konserwacji, miesiące Wilgotność 1 do 3 do 6 do 12 Wilgotność 1 do 3 do 12 do 16 % 0,35 0,45 0,50 0,55 do 16 % 0,40 0,50 0,70 16-18 % 0,40 0,50 0,55 0,65 16-18 % 0,50 0,60 0,85 18-20 % 0,45 0,55 0,65 0,75 18-20 % 0,60 0,70 1,00 20-22 % 0,50 0,65 0,75 0,85 20-22 % 0,70 0,80 1,15 22-24 % 0,55 0,70 0,85 0,95 22-24 % 0,80 0,90 1,25 24-26 % 0,60 0,80 0,95 1,05 24-26 % 1,00 1,10 1,35 26-28 % 0,70 0,90 1,05 1,15 26-28 % 1,15 1,25 1,50 28-30 % 0,80 1,00 1,15 1,30 28-30 % 1,30 1,40 1,65 30-32 % 0,90 1,10 1,25 1,45 30-32 % 1,45 1,55 1,80 32-34 % 1,00 1,20 1,35 1,60 32-34 % 1,60 1,70 1,95 34-36 % 1,10 1,30 1,50 1,75 34-36 % 1,75 1,95 2,10 36-38 % 1,25 1,45 1,65 1,90 36-38 % 1,90 2,10 2,25 38-40 % 1,40 1,60 1,80 2,05 38-40 % 2,10 2,25 2,30 konieczny dodatek kwasu przy transporcie z użyciem dmuchawy + 10 % przy składowaniu w temp. pow. 35 C + 10 % w przyp. zbóż obciążonych grzybem + 10 do + 20 % Po złożeniu mąki do magazynu obróbka powierzchniowa z użyciem 1 litra kwasu propionowego na metr kwadratowy Niniejsza procedura konserwacji zakłada użycie dozownika, pokrywającego ziarno zbóż kwasem za pomocą dysz w ślimaku przenośnika ziarna o długości co najmniej 3 m przy kącie nachylenia 30. Liczba dysz zależy od średnicy ślimaka. Średnica ślimaka Liczba dysz < 180 mm 2-3 180-200 mm 3-4 > 200 mm min. 4 Źródło danych: BASF SE, Nutrition Ingredients, Europe Poradnik Konserwacji Pasz Przy składaniu zbóż do magazynu należy unikać tworzenia stożków zsypowych. Partie zbóż o różnej wilgotności nie mogą być składowane razem. Prócz konserwacji kwasem istnieją też inne metody konserwacji wilgotnych zbóż, jak np.: Składniki żyta 19

Konserwacja wodorotlenkiem sodu: Efektem działania wodorotlenku sodu prócz konserwacji jest rozpuszczanie łupiny ziarna i pęcznienie skrobi. Dodanie związku zasadowego w ilości 3 4 % prowadzi do dostatecznego ich otwarcia i konserwacji zboża (DLG, 2011). Warunkiem jest tu intensywna domieszka zasady. Zboże poddane takiej obróbce powinno być magazynowane pod dachem bez okrycia foliowego, by umożliwić odparowanie nadmiaru wodorotlenku sodu z ziarna. W przypadku składowania w warstwie o maksymalnej wysokości 0,3 m zboże może być magazynowane nawet do 12 miesięcy. W kontakcie z zasadami koniecznie należy przestrzegać przepisów bezpieczeństwa pracy. Wodorotlenek sodu pełni w tym procesie rolę środka pomocniczego, wspomagającego obróbkę ziarna, a nie dodatku do pasz. Konserwacja mocznikiem: Ta metoda konserwacji wilgotnego zboża opiera się na procesie przekształcenia mocznika w amoniak w wilgotnym środowisku. W trakcie procesu dochodzi do krótkotrwałego wzrostu temperatury oraz wzrostu ph z wartości 8 do 9. Dzięki temu zahamowany zostaje rozwój szkodliwych drobnoustrojów jak pleśnie czy drożdże. By zapewnić dostateczny efekt reakcji, w przypadku zbóż o wilgotności od < 18 % należy dodać 0,5 % wody. Wskutek działania wysokiej temperatury zboże przyjmie żółtawo-brązowy kolor. Domieszkę z mocznika wykonuje się przy użyciu mieszalnika pasz lub przenośnika ślimakowego wyposażonego w odpowiedni dozownik. Dozowanie odbywa się w ilości 2 2,5 kg/dt i nie zależy od wilgotności zboża. (Sanft leben, P.) Zboże należy magazynować w magazynie płytkim, gdyż wskutek podwyższonej temperatury oraz działania mocznika, który odciąga wodę, może dojść do zbrylenia ziarna. Zboże na okres około czterech tygodni należy przykryć folią, by umożliwić równomierne rozłożenie amoniaku w stosie i zapobiec jego utlenianiu. Po około czterotygodniowym okresie magazynowania, zboże, przed skarmieniem, należy jeszcze poddać obróbce gniotownikiem. Zboże poddawane konserwacji mocznikiem można jednak używać tylko w żywieniu przeżuwaczy. Tym samym zboże nie nadaje się do obrotu. Ustalając dawkę pokarmową w oparciu o zboża konserwowane mocznikiem należy uwzględnić wyższy bilansu azotu (RNB). 20 Składniki żyta

2 Wykorzystanie żyta w żywieniu zwierząt użytkowych Żyto jako składnik pasz stopniowo zyskuje na znaczeniu. Uprzedzenia wielu rolników odnośnie skarmiania tego zboża na przestrzeni ostatnich 20 lat zmniejszyły sie dzięki postępowi naukowemu, a także za sprawą licznych doświadczeń, prowadzonych przez różne jednostki badawcze, oraz doświadczenia wykonywane w praktyce. Aczkolwiek tu i ówdzie jeszcze dość sceptycznie podchodzi się do stosowania wyższych udziałów żyta w dawce pokarmowej. Obecnie żyto, mimo szczególnych właściwości (polisacharydy nieskrobiowe i ewentualne obciążenie sporyszem) na dobre weszło do programu żywienia trzody chlewnej i bydła. Najkorzystniejszy w porównaniu z pozostałymi gatunkami zbóż wskaźnik poziomu kosztów tudzież wyraźnie wyższa produktywność szczególnie odmian hybrydowych na glebach lekkich i średnich, może przyczynić się do długofalowej poprawy efektywności produkcji i przetwórstwa produktów zwierzęcych. W porównaniu z innymi gatunkami zbóż na wartość pokarmową żyta składa się wysoka energetyczność ziarna, nieco niższa zawartość białka, ale też bardzo wysoka zawartość lizyny i cukru. Jak we wszystkich komponentach paszowych również w przypadku żyta występują coroczne wahania zawartości składników pokarmowych, związane z lokalizacją uprawy, co można stwierdzić analizując wyniki podane w tabeli nr 11. Tabela 11: Zawartość energii i składników pokarmowych w ziarnie żyta (88 % sucha masa) pochodzacego ze zbiorów w roku 2010 Białko surowe g Żyto 1) 101 (76-139) nxp g 148 (144-154) Tłuszcz surowy g 18 (17-21) Włókno surowe g 22 (13-35) Skrobia g 537 (482-560) Trzoda chlewna MJ EM 13,7 (13,4-14,1) Bydło MJ EM 11,8 (11,7-11,9) Krowy MJ ENL 7,5 (7,5-7,6) RNB g -7,5 (-10,9- -2,4) Lizyna g Metionina g Treonina g 3,5 1,5 2,9 Żyto uprawy ekologiczne 2) 76,2-3) 20,1 27,2 559,5 13,4 11,7 7,6-3) 3,0 1,3 2,6 1) Analizy LUFA Nord-West, Niemcy (zakres zmienności); aminokwasy: Dane KWS LOCHOW z 2010r; 2) Analizy LVLF Brandenburg, Niemcy (2001-2003); 3) - brak danych. Sposób uprawy wpływa w szczególności na udział frakcji azotowej, jak dowodzą wyniki badań E. Strobla, i in. (2001) w Saksonii-Anhalt, prowadzone także dla pszenicy i owsa. Strawność aminokwasów żyta w jelicie cienkim jest podobna do strawności jęczmienia, ale o ok. 10 % niższa od strawności pszenicy i pszenżyta. Wykorzystanie żyta w żywieniu zwierząt użytkowych 21

Tabela 12: Zawartość makro i mikorelementów w ziarnie żyta pochodzącego ze zbiorów w roku 2009 i 2010 KWS LOCHOW (w kg suchej masy) Zbiory, rok Wapń g Fosfor g Miedź mg Cynk mg Mangan mg 2009 (N = 39) 2010 (N = 36) 0,48 (0,4-0,6) 3,56 (2,3-4,0) 2,7 (0,6-4,2) 29,9 (15,4-37,9) 30,5 (18,8-53,8) 0,60 (0,5-0,6) 3,87 (3,4-4,4) 1,3 (0,3-4,5) 39,2 (31,1-49,6) -29,0 (20,6-44,3) Wykazana powyżej różnica w sredniej zawartości makro i mikroelementów w ziarnie zbóż na przestrzeni dwóch lat i ich zróżnicowanie w zależności od lokalizacji upraw stanowi mocny argument na rzecz postulowanej regularności prowadzenia badań. W efekcie pozwoli to na odpowiednie pokrycie zapotrzebowania pokarmowego zwierząt użytkowych z wykorzystaniem danych właściwości paszy i paszy mineralnej. 2.1 Wykorzystanie żyta w żywieniu trzody chlewnej Zalecenia DLG odnośnie stosowania żyta (patrz pkt. 3.0) wskazują na dopuszczalny 10 20 % udział żyta w mieszance treściwej dla prosiąt, 25 % dla loch i 50 % dla tuczników. W doświadczeniach naukowych (Hagemann, L. 1991, Meyer, A. 2003) wykazano, że w tuczu można nawet zastąpić całą część zbożową żytem bez szkody dla zwierząt. Zaprezentowane poniżej przykłady mieszanek dla trzody chlewnej są wynikiem wyniku wielu doświadczeń praktycznych. 2.1.1 Lochy W hodowli i odchowie zwierząt, w przypadku żyta jak też i wszystkich pozostałych składników pasz, należy zwracać uwagę na zachowanie standardów bezpieczeństwa i higieny. Dotyczy to z jednej strony zbioru zdrowego ziarna, jak też z drugiej strony jego prawidłowego składowania, nie prowadzącego do pogorszenia jakości przyszłego surowca paszowego. 22 Wykorzystanie żyta w żywieniu zwierząt użytkowych

Tabela 13: Zalecenia dotyczące mieszanek dla loch prośnych i karmiących przy plenności 25 prosiąt/lochę/rok (udział % w mieszance) Pasza Locha prośna Locha karmiąca Żyto 30 30 30 15 25 Jęczmień 40 36 30 15 10 Pszenica - - - 40 37 Śruta sojowa 42 % 8 8-16 12 Śruta rzepakowa 6-14 - 10 Groch - 8 10 8 - Wysłodki melasowane 10 12 10 - - Koncentrat włók. 3 3 3 - - Olej sojowy 1 1 1 2 2 Miesz. mineralna 2 2 2 4 4 zawartość składnikow w 1 kg mieszanki paszowej (88 % MS) Energia metaboliczna MJ 12,1 12,2 11,8 13,5 13,2 EM MJ : Lizyna 1 : 0,60 1 : 0,60 1 : 0,64 1 : 0,79 1 : 0,78 Białko surowe g 145 140 146 176 174 Włókno surowe g 72 74 82 32 36 Lizyna g 7,3 7,4 7,6 10,7 10,2 Metionina + cystyna g 5,5 4,8 5,8 6,2 6,9 von Gagern, 2012 Pokrycie zaopatrzebowania na składniki mineralne jest zapewnione przez odpowiedni dodatek mieszanki mineralno-witaminowej. Szacuje się, że zależnie od różnicy cenowej względem pszenicy, dzięki zastosowaniu żyta jako składnika paszy możliwa jest oszczędność na kosztach paszy dla loch od 10 do 15 /lochę w okresie prośności i laktacji. Wykorzystanie żyta w żywieniu zwierząt użytkowych 23

2.1.2 Prosięta Kompleksowe badania przeprowadzone w LVLF Ruhlsdorf i w LLFG Iden, Niemcy, (Weber, M., i in. 2004) także potwierdzają, że mieszanki paszowe dla prosiąt mogą zawierać od 10 do 15 % żyta, nie wpływając niekorzystnie na zdrowie i nie powodując strat na wydajności zwierząt. Tabela 14: Zalecenia dotyczące mieszanek paszowych z udziałem żyta stosowanych w żywieniu prosiąt przy średnim przyroście dziennym 450 g/prosię w okresie odchowu (% udział żyta w mieszance) Pasza Prosięta do 15 kg m.c. Prosięta powyżej 15 kg m.c. Żyto 10 15 10 20 Pszenica 24 19 34 24 Pszenżyto 16,5 16,5 15 15 Jęczmień 18 18 12 12 Śruta sojowa 42 % 23 23 22 22 Miesz. min.-wit. 1) 4,5 4,5 4 4 Olej sojowy 3 3 2 2 Zakwaszacz 1 1 1 1 zawartość składników w 1 kg mieszanki paszowej w 88 % suchej masy Energia metaboliczna MJ 13,6 13,6 13,6 13,6 EM MJ : Lizyna 2) 1 : 1,0 1 : 1,0 1 : 0,95 1 : 0,95 Białko surowe g 193 192 192 190 Metionina + cystyna g 7,4 7,5 7,4 7,3 von Gagern, 2012 1) dostosowano do zawartości aminokwasów i skł. min.-witaminowych pokrywających zapotrzebowanie; 2) Proporcja Energia: Lizyna odpowiada zaleceniom Niemieckiego Towarzystwa Rolniczego (z Informacji DLG 1/2008) W ramach ww. doświadczeń przy zastosowaniu podobnych mieszanek z udziałem do 30 % żyta, w porównaniu z mieszankami nie zawierającymi żyta uzyskano największy przyrost dzienny. Żyto nie wpłynęło niekorzystnie na pobranie paszy. Różnice w zużyciu paszy na 1 kg przyrostu pomiędzy grupami żywieniowymi były nieistotne statystycznie. 24 Wykorzystanie żyta w żywieniu zwierząt użytkowych

2.1.3 Tuczniki Pozytywny efekt skarmiania żyta jako składnika mieszanek paszowych przeznaczonych dla tuczników pochodzacych z różnych wariantów genetycznych, potwierdzono na przestrzeni ostatnich lat nie tylko w licznych doświadczeniach, ale też w szerokiej praktyce rolniczej. Tabela 15: Zalecenia dotyczące mieszanek dla tuczników z udziałem żyta w warunkach średniego dziennego przyrostu masy ciała 850 g (udział % w mieszance) Tucz wstępny Faza środkowa Tucz końcowy Pasze 28 60 kg m.c. 60 90 kg m.c. 90 120 kg m.c. Żyto 21 36 50 Pszenica 15-10 Jęczmień - - 15 CCM (65 % s.m.) 40 40 - Śruta sojowa 20 12 - Śruta rzepakowa - 8 10 Groch - - 12 Miesz. min.-wit. 3 3 2 Olej sojowy 1 1 1 zawartość energii i składników pokarmowych w 1 kg mieszanki (88 % suchej masy) Energia metaboliczna MJ 13,4 13 13 EM MJ : Lizyna 1 : 0,85 1 : 0,78 1 : 0,56 Białko surowe g 185 170 142 Włókno surowe g 32 40 41 Lizyna g 11,3 10,1 7,2 Metionina + cystyna g 6,5 6,5 5,6 von Gagern, 2012 Z jednej strony skarmianie żyta bardzo często wiąże się z korzystnym efektem obniżenia kosztów 1 t paszy, z drugiej strony żyto zapewnia wyższe bezpieczeństwo higieniczne, tzn. rzadko jest obciążone mykotoksynami. Częstość występowania sporyszu udało się znacznie zredukować dzięki wprowadzeniu na rynek przez fi rmę KWS LOCHOW odmian żyta hybrydowego z systemem POLLENPLUS, zatem w przypadku tuczu trzody chlewnej ryzyko to można niemal pominąć. Badania naukowe, prowadzone przez Hanowerską Izbę Rolniczą, Meyer, A. i. in. (2003), dowiodły, że wysoki udział żyta w mieszance nie prowadzi do zmniejszenia pobrania paszy, ani też nie wpływa negatywnie na parametry wydajności zwierząt. Stosowanie odpowiednich zabiegów technicznych lub też dodanie 0,5 1,0 % oleju do mieszanki paszowej zapobiega powstawaniu piany przy skarmianiu żyta na mokro. Zastosowanie enzymów przy skarmianiu wiekszej ilości żyta w dawkach dla tuczników nie wpłynęło istotnie na uzyskane wyniki produkcyjne, co wykazano w opracowaniu Hagemanna, L. (1996), LVLF Ruhlsdorf Niemcy. Wykorzystanie żyta w żywieniu zwierząt użytkowych 25

Tabela 16: Wartość tuczna i rzeźna tuczników żywionych mieszanką z 50 % udziałem żyta w zależności od udziału enzymów Grupa kontrolna (50 % udział żyta bez enzymów) Grupa doświadczalna (50 % udział żyta + dodatek enzymów) Przyrost dzienny w g 781 786 Zużycie paszy/kg przyrostu masy ciała kg 2,57 2,63 Mięsność % 56,8 55,4 Także wyniki doświadczeń, które przeprowadzili Alert, H.-J. (2005) oraz Meyer, A. i. in. (2006) nad stosowaniem enzymów paszowych w tuczu z użyciem wysokich dawek żyta nie różniły się istotnie od wyników tuczu bez żyta. Zazwyczaj niższa cena żyta pozwala na oszczędności wynikające z różnicy między kosztem takiej paszy, a pasz komponowanych w oparciu o pszenicę. 2.2 Wykorzystanie żyta w żywieniu bydła W regionach tradycyjnej uprawy żyta w Niemczech żyto jest stałym składnikiem pasz treściwych w systemie żywienia bydła, a w szczególności krów mlecznych. Niższa zawartość skrobi i białka w życie w porównaniu z pszenicą i pszenżytem, stanowią o jego przydatności do sporządzania dawek pokarmowych charakteryzujących się wyższą zawartością skrobi na bazie kiszonki z kukurydzy jak też dawek bogatych w białko a przygotowywanych na bazie traw bądź roślin motylkowych. Należy pamiętać o odpowiednim zbilansowaniu składników zadawanej dawki pokarmowej. Wyższa zawartość cukru w ziarnie żyta wpływa na szybsze namnażania drobnoustrojów w żwaczu. W mieszankach bilansowanych przy stosowaniu wyższego udziału żyta, na końcowy koszt paszy wpływa pasza białkowa, niezbędna do uzupełnienia zawartości tego składnika w dawce pokarmowej. 2.2.1 Krowy mleczne Nowoczesne żywienie krów mlecznych przy zastosowaniu dawki pełnoporcjowej mieszanej TMR (total mixed ration) umożliwia dokonywanie bezpośrednich domieszek żyta (najlepiej w formie ziarna gniecionego) do dziennych dawek pokarmowych dla krów mlecznych. Włączając żyto jako paszę produkcyjną, należy pamiętać o dostarczeniu odpowiednich ilości bialka oraz makroelementów, i zadbać o dotrzymanie następujących parametrów węglowodanowych w całej dawce pokarmowej: cukier maks. 75 g/kg s.m. cukier + skrobia łatwo rozkładalna w żwaczu maks. 250 g/kg s.m. skrobia oporna 10 60 g/kg s.m. 26 Wykorzystanie żyta w żywieniu zwierząt użytkowych

Tabela 17: Przykładowe dawki pokarmowe (TMR) dla krów mlecznych (700 kg m.c.) o rocznej wydajności mlecznej 8000 8500 kg (4 % tłuszczu, 3,4 % białka) zawierające żyto jako dominujący składnik paszy treściwej (kg paszy/dzień) Pasza Sucha masa g/kg paszy Energia ENL MJ/kg s.m. nxp g/kg s.m. Krowy zasuszone Krowy mleczne trymestr laktacji I II I II III Kiszonka z traw 350 6,4 139 15 15 18 20 23 Kiszonka z kukurydzy 340 6,6 133 3 8 18 21 16 Siano 860 5,1 113 2 1 1 1 - Słoma paszowa 860 3,8 37 2 1 - - - Żyto 880 8,5 168-1,6 1) 4 4 3 Śruta rzepakowa 890 7,2 239 - - 1 1,5 1,6 Śruta sojowa 890 8,6 317-1 1) 1 1,2 - Miesz. min.-wit. 960 - - 0,15 0,16 0,28 0,28 0,2 Sucha masa kg - - - 10 12 19 21 18 Włókno strukturalne kg - - - 2,7 2,4 2,5 2,8 2,4 nxp g - - - 1.090 1.712 2.839 3.243 2.575 ENL MJ - - - 54 78 128 145 118 nxp/kg s.m. 109 142 149 154 143 ENL MJ/kg s.m. - - - 5,4 6,5 6,7 6,9 6,6 1) ww. składniki podawano w ilości 0,5 kg 3 tygodnie przed wycieleniem, a dopiero w ostatnim tygodniu po urodzeniu w pełnym zakresie. W przypadku przeżuwaczy przy porównaniu z pszenicą, wartość energetyczna żyta oraz białko użyteczne, mające wpływ na wartość pokarmową tego zboża, różnią się bardzo nieznacznie (ENL +0,1 MJ/kg, nxp -2 g/kg), w związku z czym zastąpienie jednego zboża drugim w tej samej proporcji odbywa się bez straty dla wydajności. Z uwagi na różnice cenowe pomiędzy tymi zbożami już samo zastosowanie żyta jako składnika paszy w ww. systemie żywienia krów mlecznych może dać oszczędności na rocznych kosztach paszy rzędu 12 30 /krowę, przy zachowaniu takiej samej wydajności rocznej. Jak pokazują doświadczenia praktyczne, w szczycie laktacji z powodzeniem można skarmiać nawet do 6 kg żyta/krowę/dzień przy zachowaniu wydajności rocznej powyżej 10.000 kg mleka bez ujemnego wpływu dla zdrowie zwierząt. Badania Mahlkowa, K. (2005) i Preißingera, W. (2003) potwierdzają, że żyto może stanowić od 30 do nawet 60 % paszy treściwej dla krów mlecznych, nie powodując żadnych negatywnych skutków dla zwierząt. Wykorzystanie żyta w żywieniu zwierząt użytkowych 27

2.2.2 Opasy O efektywności opasu decyduje koszt zużytej paszy na 1 kg przyrostu masy ciała. Żyto podawane w dawkach pokarmowych może pełnić rolę taniego koncentratu dla opasów. Ponieważ większość dawek dla opasów bazuje na kiszonce z kukurydzy jako paszy podstawowej, także tu cena komponentu białkowego stanowić będzie kryterium graniczne dla ceny żyta. Uwzględniająca aspekt fi zjologiczny kombinacja zaopatrzenia w białko z mocznikiem jako źródło azotu dla bakterii w żwaczu zawsze będzie korzystna. W badaniach Preißingera, W. (2005) ustalono, że bezpieczny udział żyta w opasie bydła wynosi 1 1,5 kg/zwierzę/dzień w zależności od masy ciała. Zastosowanie żyta nie wpłynęło ujemnie na wykorzystanie potencjału pobierania paszy przez opasy, również u zwierząt w wyższym przedziale wagowym. Już w 1990 r. Schneider i. in. dowiedli w przeprowadzonym doświadczeniu, iż podając opasom nawet powyżej 5 kg żyta dziennie w porównaniu z kukurydzą, jęczmieniem i pszenicą, stosowanymi jako koncentrat zbożowy, uzyskano ten sam efekt w zakresie pobrania paszy i przyrostu masy ciała. Kontynuując doświadczenia z 2004r. Drews, U. i J Trilk (2006) zbadali wpływ mieszanki paszy treściwej, pochodzącej z gospodarstw własnych, o dużym udziale żyta (40 % lub 45 %) w kombinacji z poekstrakcyjną śrutą sojową i śruta łubinową na wydajność opasową buhajków rasy niemieckiej czarno-białej w Groß Kreutz. Równocześnie przetestowano łubin jako jedyne źródło białka w dawce pokarmowej. Wynik badań dotyczące wydajności opasowej i rzeźnej nie wykazały żadnych istotnych różnic pomiędzy grupami żywieniowymi. Zużycie paszy treściwej na 1 kg przyrostu masy ciała wynoszące 2,51 kg w grupie żywionej z udziałem żyta nie różnił się od wyniku uzyskanego w grupie, gdzie skarmiano pszenicę i jęczmień (2,47 kg). Koszty pasz w grupie z udziałem żyta w okresie doświadczenia były o około 26 /zwierzę niższe od kosztów zanotowanych w grupie żywionej pszenicą i jęczmieniem (redukcja kosztów o około 8 %). Również to doświadczenie potwierdziło, że żyto jako jedyny komponent paszy treściwej w opasie buhajów nie powoduje zmniejszenia wydajnosci zwierzat. 28 Wykorzystanie żyta w żywieniu zwierząt użytkowych