Organizacja Macmillan połączyła się z Cancerbackup. Razem zapewniamy bezpłatne, wysokiej jakości informacje, które są dostępne dla wszystkich. Chemotherapy: Polish Chemioterapia Niniejsza broszura zawiera informacje na temat chemioterapii. Chemioterapia jest częścią leczenia nowotworowego stosowaną u wielu pacjentów chorych na raka. W języku polskim posiadamy również materiały na temat radioterapii i leczenia chirurgicznego. Mamy nadzieję, że niniejsza broszura zawiera wszystkie informacje niezbędne dla pacjenta. Jeśli jednak pojawią się jakiekolwiek pytania, dodatkowe informacje można uzyskać od lekarza lub pielęgniarki w szpitalu, w którym odbywa się leczenie. Broszura odsyła również do innych materiałów lub informacji, które można otrzymać od organizacji Macmillan. Niestety większość z nich jest obecnie dostępna tylko w języku angielskim. Niemniej jednak przedyskutowanie tematów w nich zawartych jest możliwe dzięki pomocy tłumaczy, którzy umożliwią rozmowę ze specjalistą w dziedzinie onkologii. Bezpłatna infolinia wsparcia Macmillan dostępna pod numerem 0808 808 00 00 jest czynna od poniedziałku do piątku, w godzinach od 9:00 do 20:00. Osoby niedosłyszące mogą zadzwonić za pomocą telefonu tekstowego pod numer 0808 808 0121 lub skorzystać z usługi transmisji tekstu. Można również odwiedzić stronę macmillan.org.uk Broszura zawiera następujące informacje: Czym jest rak? Czym jest chemioterapia? Kiedy stosuje się chemioterapię? Jak działa chemioterapia? Sposób stosowania chemioterapii Wyrażenie zgody na leczenie Gdzie odbywa się leczenie? Czas trwania leczenia Możliwe skutki uboczne Antykoncepcja Dieta i święta religijne Inne informacje na ten temat przygotowane przez organizację Macmillan Czym jest rak? Narządy i tkanki ciała ludzkiego zbudowane są z małych bloczków nazywanych komórkami. Rak to choroba tych komórek. Pomimo że komórki w różnych częściach ciała mogą wyglądać i funkcjonować inaczej, większość z nich regeneruje się i rozmnaża w ten sam sposób. Zazwyczaj dzieje się to w sposób uporządkowany i kontrolowany. Jednak jeśli z jakiegoś powodu proces ten wymknie się spod kontroli, komórki nadal dzielą się i tworzą guz nazywany nowotworem. Chemioterapia przerywa proces dzielenia się komórek. Strona 1 z 7 Broszura Macmillan 2012: Chemioterapia
Czym jest chemioterapia? Chemioterapia to stosowanie leków przeciwnowotworowych w celu zniszczenia komórek rakowych. Leki przeciwnowotworowe dzielą się na kilka grup. Główną grupą, którą ludzie kojarzą z chemioterapią są leki cytotoksyczne. Cytotoksyczny oznacza toksyczny dla komórek lub niszczący komórki. Niniejsza broszura dotyczy stosowania chemioterapii cytotoksycznej w leczeniu nowotworów. W ramach jednej terapii chory może otrzymać jeden lub kilka leków jednocześnie. Istnieje około 50 leków stosowanych w chemioterapii, a więc możliwych jest wiele połączeń. Niektóre z tych leków zawierają bardzo małą ilość alkoholu. Alkohol stabilizuje lek, dzięki czemu jest on bezpieczny w użyciu. W razie obaw dotyczących przyjmowania takich leków z powodu przekonań religijnych lub kulturowych, warto czasem porozmawiać na ten temat ze swoim przewodnikiem religijnym, lekarzem lub pielęgniarką. Kiedy stosuje się chemioterapię? Chemioterapia to jeden ze sposobów leczenia nowotworów. Innymi sposobami są operacje chirurgiczne, radioterapia czy leczenie hormonalne. Chemioterapię stosuje się, aby zatrzymać rozwój istniejących komórek rakowych lub je zniszczyć i aby nie dopuścić do nawrotu choroby. W wypadku niektórych rodzajów raka chemioterapia może być jedynym możliwym sposobem leczenia. Może być też stosowana w połączeniu z innymi rodzajami leczenia wymienionymi powyżej. Na przykład chemioterapia może być podana po operacji, aby zniszczyć komórki rakowe pozostające jeszcze w organizmie. Może być także zastosowana przed operacją, aby zmniejszyć wielkość guza, co może ułatwić jej przeprowadzenie. Niekiedy chemioterapia powoduje skurczenie się guza i spowolnienie rozwoju choroby, łagodząc jej objawy i przedłużając życie pacjenta. Nazywa się to często chemioterapią paliatywną. Jak działa chemioterapia? Chemioterapia działa poprzez zatrzymanie procesu dzielenia i namnażania się komórek nowotworowych. Leki przenoszone są przez krew, dlatego są w stanie dotrzeć do komórek rakowych w każdej części ciała. Dostają się także do niektórych zdrowych komórek. Zdrowe komórki są w stanie naprawić zniszczenia spowodowane przez chemioterapię, ale komórki rakowe nie, a więc giną. Różne leki stosowane w chemioterapii niszczą komórki rakowe w różny sposób. Jeśli w ramach jednej terapii łączy się leki, każdy z nich zostaje wybrany ze względu na swój specyficzny sposób działania. Chemioterapię stosuje się zwykle w formie serii sesji chemioterapii. Po każdej sesji następuje okres wypoczynku. Sesja chemioterapii wraz z okresem odpoczynku to tzw. cykl leczenia. Kuracja składa się z pewnej liczby cykli. O liczbie cykli decyduje opiekujący się pacjentem onkolog. Sposób stosowania chemioterapii Leki stosowane w chemioterapii podaje się zwykle dożylnie lub doustnie. Niekiedy mogą być one także wstrzykiwane podskórnie, domięśniowo, wprowadzane do płynu mózgowo-rdzeniowego lub jamy ciała, np. do pęcherza lub jamy miednicy. W niektórych przypadkach raka skóry stosuje się też maści lecznicze. Chemioterapia dożylna Wiele leków chemioterapeutycznych podaje się dożylnie. Istnieją cztery sposoby na podawanie leków w ten sposób: Kaniula Mała rurka wprowadzana do żyły w ramieniu lub na grzbiecie dłoni. Wkłucie centralne Cienka, elastyczna rurka wprowadzana przez skórę na klatce piersiowej do żyły blisko serca. Wkłucie centralne typu PICC Cienka, elastyczna rurka wprowadzana do żyły Strona 2 z 7 Broszura Macmillan 2012: Chemioterapia
w zagięciu ramienia lub jego górnej części aż do momentu, gdy jej koniec dotrze do żyły w pobliżu serca. Wszczepialny port (nazywany także port-a-cath) Cienka, miękka, plastikowa rurka wprowadzana do żyły. Ma ona otwór (port), który znajduje się tuż pod skórą na klatce piersiowej lub ramieniu. Niektóre rodzaje leków chemioterapeutycznych można podawać za pomocą pomp infuzyjnych. Wprowadzają one do krwiobiegu ściśle określoną dawkę leku w ustalonym okresie czasu (od kilku dni do kilku tygodni). Pompa podłączona jest do wkłucia centralnego, wkłucia typu PICC lub wszczepialnego portu. To oznacza, że pacjent może pójść do domu z pompą i nie musi tak często zgłaszać się do szpitala. Pompy są tak małe, że można je nosić w kieszeni, w torebce lub w futerale przy pasku. Pielęgniarki w szpitalu nauczą pacjenta, który otrzymał pompę infuzyjną oraz członka jego rodziny lub znajomego, jak o nią dbać. Podadzą także numer kontaktowy, na który można zadzwonić w razie problemów lub pytań. Wyrażenie zgody na leczenie Przed rozpoczęciem chemioterapii lekarz lub pielęgniarka specjalista wyjaśni cele leczenia. Pacjent zostanie poproszony o podpisanie formularza, w którym stwierdza, że wyraża zgodę na leczenie chemioterapią i że zdaje sobie sprawę z możliwych skutków ubocznych. Na spotkanie warto przyjść z osobą, która mówi zarówno w języku polskim, jak i angielskim. Chociaż dostępna jest pomoc tłumaczy, pacjent powinien poinformować szpital z wyprzedzeniem, jeśli chciałby z niej skorzystać. Warto pamiętać, że leczenie nie zostanie rozpoczęte bez zgody pacjenta. Przed wyrażeniem zgody pacjent powinien porozmawiać ze swoim lekarzem prowadzącym, jeśli obawia się, że chemioterapia może mieć wpływ na jego praktyki religijne, dietę itp. Gdzie odbywa się leczenie? Chemioterapię przeprowadza się w specjalistycznym oddziale chemioterapii. Nie wszystkie szpitale posiadają takie jednostki, a więc niekiedy pacjent musi jeździć na leczenie do innego miasta. Większość leków dożylnych można podać pacjentowi w trybie ambulatoryjnym. Może to trwać od pół godziny do kilku godzin. W wypadku innych leków może być konieczny krótki pobyt w szpitalu. Leki podawane w formie tabletek, kapsułek lub maści pacjent może brać w domu. Czas trwania leczenia Czas trwania leczenia zależy od rodzaju nowotworu i reakcji organizmu pacjenta na chemioterapię. Sposób leczenia dobiera się do pacjenta, gdyż każda osoba inaczej reaguje na leczenie. Zwykle efekty leczenia sprawdza się po mniej więcej trzech cyklach i wówczas lekarz może być w stanie powiedzieć pacjentowi, jak długo będzie ono jeszcze trwało. Jeśli pacjent planuje urlop, powinien jak najwcześniej powiedzieć o tym lekarzowi, aby można było odpowiednio zaplanować terapię. Ponieważ chemioterapia wywiera wpływ na system odpornościowy, podczas leczenia nie można przyjmować żywych szczepionek, na przykład przeciwko polio, śwince, różyczce, BCG (gruźlicy), ospie czy żółtej febrze. W niektórych wypadkach zaleca się też unikanie podróży samolotem. Badania przed leczeniem Przed leczeniem potrzebne są niekiedy pewne dodatkowe badania. Pozwalają one lekarzowi stwierdzić, czy ogólny stan pacjenta jest na tyle dobry, że można go poddać chemioterapii. Badania obejmują zwykle badania krwi, czasem moczu i serca. Najczęściej przed każdym cyklem chemioterapii przeprowadza się badanie krwi i pacjent spotyka się z lekarzem lub pielęgniarką specjalizującą się w chemioterapii. To może trochę potrwać. Takie badanie może zlecić dzień lub dwa Strona 3 z 7 Broszura Macmillan 2012: Chemioterapia
przed chemioterapią lekarz pierwszego kontaktu (GP), pielęgniarka z prywatnej praktyki lub personel pobliskiego szpitala, dzięki czemu nie trzeba czekać na wyniki badania w dniu, w którym przyjmuje się chemioterapię. Jeśli badanie krwi wykonuje się w praktyce lekarza pierwszego kontaktu lub innym szpitalu, wyniki można wysłać do szpitala, w którym pacjent poddawany jest chemioterapii. Czasami potrzebne są też dodatkowe prześwietlenia, badania tomograficzne lub USG. Zmiany programu leczenia Lekarze sprawdzają efekty chemioterapii za pomocą badań krwi i niekiedy moczu. Jeśli pacjent ma guza, który widoczny jest podczas prześwietlenia czy badania USG lub którego można wyczuć dotykiem, personel szpitala często weryfikuje efekty stosowania chemioterapii. Wyniki badań krwi, prześwietleń, USG itd. mogą pokazać, jak nowotwór reaguje na leczenie. Wyniki badań mogą spowodować konieczność modyfikacji sposobu leczenia. Powody takiej modyfikacji mogą być bardzo różne; lekarz wyjaśni, dlaczego taka zmiana jest konieczna. Przyczyną zmiany terapii może być uszkodzenie przez podawane leki jakiejś części ciała, np. szpiku kostnego, nerek, wątroby czy nerwów w rękach lub stopach. Czasami chemioterapia niewystarczająco zmniejsza zasięg nowotworu. W takim wypadku inne leki mogą zadziałać skuteczniej. W niektórych wypadkach leczenie trzeba opóźnić, aby organizm zdążył zregenerować się przed kolejnym cyklem leczenia. Najczęstszym powodem takiego opóźnienia jest zbyt niska liczba białych krwinek we krwi. Niekiedy można dopasować termin leczenia do urlopu lub jakiegoś specjalnego wydarzenia w życiu pacjenta. Odpowiednią decyzję podejmuje w takim wypadku lekarz. Możliwe skutki uboczne Ponieważ chemioterapia wpływa także na niektóre zdrowe komórki ciała, może powodować nieprzyjemne skutki uboczne. Zwykle jednak zniszczenie zdrowych komórek jest tylko tymczasowe i większość takich skutków znika po zakończeniu leczenia. Leki mają różne skutki uboczne i każda osoba inaczej reaguje na leczenie. Niektórzy doświadczają znikomych skutków ubocznych, a inni wręcz przeciwnie. Prawie wszystkie skutki uboczne są tymczasowe i po zakończeniu leczenia stopniowo zanikają. Części ciała, na które chemioterapia może mieć wpływ to przede wszystkim takie, których zdrowe komórki szybko się dzielą i rosną, na przykład nabłonek ust, układ trawienny, skóra, włosy i szpik kostny (gąbczasta substancja wypełniająca kości i produkująca czerwone ciałka krwi). Opisane poniżej skutki uboczne chemioterapii nie występują u wszystkich osób poddanych leczeniu. Wymieniliśmy najczęściej występujące dolegliwości, natomiast pominęliśmy te, które pojawiają się rzadko, ponieważ ich wystąpienie jest mało prawdopodobne. W przypadku zauważenia skutków ubocznych, które nie zostały tutaj wymienione lub w przypadku chęci uzyskania więcej informacji na temat skutków ubocznych należy zwrócić się do swojego lekarza lub pielęgniarki, którzy znają podawane pacjentowi leki. Szpik kostny i krew Chemioterapia może zmniejszyć liczbę czerwonych krwinek, które wytwarzane są przez szpik kostny. Szpik kostny to gąbczasta substancja wypełniająca kości i wytwarzająca komórki, które przekształcają się w trzy różne rodzaje krwinek: czerwone krwinki, które dostarczają tlen do wszystkich części ciała białe krwinki, które pełnią bardzo ważną rolę w zwalczaniu infekcji płytki krwi, które regulują proces krzepnięcia krwi i krwawienia. Strona 4 z 7 Broszura Macmillan 2012: Chemioterapia
Ryzyko infekcji Chemioterapia może obniżyć liczbę białych krwinek wytwarzanych przez szpik kostny, zmniejszając odporność pacjenta na infekcje. Niski poziom białych krwinek to tzw. neutropenia. Ten stan rozpoczyna się siedem dni po leczeniu, a odporność na infekcje jest zwykle najniższa 10-14 dni po przyjęciu chemioterapii. Od tego momentu poziom białych krwinek stopniowo rośnie, powracając zazwyczaj do normy przed rozpoczęciem kolejnego cyklu chemioterapii. Należy natychmiast skontaktować się ze swoim lekarzem lub szpitalem, jeśli: temperatura ciała pacjenta przekroczyła 38 C (100,4 F) pacjent poczuł się nagle niedobrze, nawet mając normalną temperaturę. Przed kontynuacją chemioterapii przeprowadza się badanie krwi, aby sprawdzić poziom białych krwinek. Jeśli poziom ten jest zbyt niski, kolejny etap leczenia może zostać opóźniony. Anemia Chemioterapia może obniżyć poziom krwinek czerwonych, które przenoszą w ciele tlen. Chory może się wtedy czuć zmęczony i mieć trudności ze swobodnym oddychaniem. W przypadku wystąpienia takich objawów należy powiedzieć o nich lekarzowi lub pielęgniarce. Jeśli poziom krwinek czerwonych za bardzo spadnie, pacjent może potrzebować transfuzji krwi. Sinienie lub krwawienie Chemioterapia może zmniejszać produkcję płytek krwi, które biorą udział w krzepnięciu krwi. Jeżeli chory zauważył, że z nieznanego mu powodu pojawiły się u niego jakiekolwiek sińce lub krwawienia, na przykład krwawienie z nosa lub z dziąseł, krwiste plamy albo wysypki na skórze, powinien powiadomić o tym lekarza. W razie niskiego poziomu płytek krwi chory może otrzymać transfuzję płytek. Mdłości (nudności) lub wymioty Obecnie istnieją bardzo skuteczne leki przeciwwymiotne, które zapobiegają mdłościom i wymiotom lub znacznie je ograniczają. Jeśli mdłości lub wymiotów nie udało się ograniczyć, należy poinformować o tym lekarza. Być może będzie on mógł zapisać inne leki przeciwwymiotne, które okażą się bardziej skuteczne. Niektóre leki przeciwwymiotne mogą powodować zaparcia. W takim wypadku należy powiedzieć o tym lekarzowi lub pielęgniarce. Zaparcia lub biegunka Chemioterapia może powodować zaparcia lub biegunkę. Zaparciom można zwykle zaradzić, pijąc dużo płynów, jedząc więcej produktów bogatych w błonnik oraz podejmując łagodne ćwiczenia fizyczne. Może także wystąpić konieczność przyjmowania leków przeczyszczających. Leki takie przepisuje lekarz, albo można je zakupić bez recepty. Zwykle biegunkę można łatwo ograniczyć za pomocą leków, ale jeśli ma ostrą postać, albo nie chce ustąpić należy powiadomić o niej lekarza. Ważne jest, aby w trakcie jej trwania pić dużo płynów. Zmęczenie U niektórych osób chemioterapia wywołuje uczucie zmęczenia, podczas gdy inne są w stanie normalnie funkcjonować. Pacjent powinien wykonywać tylko te czynności, na które pozwala mu stan zdrowia i nie może się przemęczać. Owrzodzenie jamy ustnej Podczas leczenia w jamie ustnej może pojawić się stan zapalny, suchość lub małe wrzody. Ryzyko takich dolegliwości można zmniejszyć, pijąc dużo płynów oraz regularnie i delikatnie czyszcząc zęby miękką szczoteczką. Dobrze jest także unikać pożywienia, które podrażnia jamę ustną, np. czosnku, cebuli, chili czy soków z owoców cytrusowych. W przypadku wystąpienia owrzodzenia należy powiedzieć o nim lekarzowi, który może przepisać płukanki i leki zapobiegające lub likwidujące infekcje jamy ustnej. Strona 5 z 7 Broszura Macmillan 2012: Chemioterapia
Zmiana smaku Chory może zauważyć, że jedzenie inaczej smakuje. Normalny smak powraca zazwyczaj po zakończeniu terapii. Sporadycznie podczas leczenia pacjent może wyczuwać w ustach dziwny metaliczny lub gorzki posmak. Niektórzy pacjenci twierdzą, że można go wyeliminować, ssąc cukierki o wyrazistym smaku lub miętówki. Wskazówki w tym zakresie można otrzymać od dietetyka lub specjalistycznej pielęgniarki w swoim szpitalu. Utrata apetytu U niektórych osób chemioterapia prowadzi do utraty apetytu. Objaw ten może mieć łagodną postać i ustąpić po kilku dniach. Jeśli to nie nastąpi, można skontaktować się z dietetykiem lub specjalistyczną pielęgniarką w szpitalu. Mogą oni doradzić, jak zwiększyć swój apetyt i zachować zdrową wagę. Utrata włosów Nie zawsze chemioterapia powoduje wypadanie włosów. Niekiedy chory traci tak mało włosów, że jest to prawie niezauważalne. Jednak czasami chemioterapia prowadzi do utraty wszystkich włosów i to może być bardzo przygnębiające. Jeśli ma to miejsce, włosy zaczynają zwykle wypadać 2-3 tygodnie po rozpoczęciu leczenia, chociaż bardzo rzadko może to nastąpić nawet po kilku dniach. Włosy zwykle odrastają w ciągu kilku miesięcy po zakończeniu leczenia. Chory ma prawo do otrzymania bezpłatnej peruki, jeśli podczas jej przymierzania jest hospitalizowany lub jeśli jest objęty odpowiednim systemem świadczeń. Jeśli chory nie jest uprawniony do otrzymania bezpłatnej peruki, może ją kupić od NHS po obniżonej cenie. Niektóre osoby przechodzące chemioterapię są w stanie zapobiec łysieniu dzięki użyciu tzw. chłodzącej czapki [cold cap]. Ta metoda nazywa się chłodzeniem skóry głowy [scalp cooling]. To rozwiązanie nie nadaje się dla każdego, ale można o nie zapytać lekarza lub pielęgniarkę. Ewentualne problemy związane z przekonaniami religijnymi lub kulturowymi dotyczącymi utraty włosów można omówić z lekarzem lub odpowiednim specjalistą. Płodność Chemioterapia może wpłynąć na zdolność do poczęcia dziecka. Przed rozpoczęciem leczenia należy omówić z lekarzem kwestie dotyczące płodności. Antykoncepcja Poczęcie dziecka podczas chemioterapii niesie ze sobą ryzyko uszkodzeń płodu. Podczas przyjmowania leków i przynajmniej kilka miesięcy po zakończeniu terapii należy używać skutecznych środków antykoncepcyjnych. Kwestie z tym związane można omówić ze swoim lekarzem prowadzącym. Nie wiadomo, czy leki stosowane w chemioterapii mogą być obecne w nasieniu lub wydzielinie z pochwy. Aby chronić partnera, najbezpieczniej jest przez 48 godzin po przyjęciu leków unikać kontaktów seksualnych lub stosować środki antykoncepcyjne w formie fizycznej bariery (prezerwatywa). W wielu religiach zabronione jest używanie środków antykoncepcyjnych. Kwestie z tym związane należy omówić z lekarzem. Dla wielu osób pomocna w tym zakresie może okazać się rozmowa z przewodnikiem religijnym. Należy zawiadomić swojego lekarza o złym samopoczuciu oraz wszelkich odczuwanych poważnych skutkach ubocznych, nawet jeśli nie są one wymienione powyżej. Dieta i święta religijne Podczas terapii należy dbać o zbilansowaną dietę. Jeśli terapia przypada w okresie świąt religijnych i chory ma obowiązek pościć, albo jeśli chory musi przyspieszyć lub opóźnić rozpoczęcie terapii, powinien z wyprzedzeniem omówić to ze swoim lekarzem. Strona 6 z 7 Broszura Macmillan 2012: Chemioterapia
Inne informacje na ten temat przygotowane przez organizację Macmillan Zrozumieć chemioterapię Broszury na temat chemioterapii Aby uzyskać te materiały, wystarczy zadzwonić pod bezpłatny numer 0808 808 00 00 lub odwiedzić stronę macmillan.org.uk Niniejsza broszura została napisana, poprawiona oraz zredagowana przez zespół Macmillan Cancer Support's Cancer Information Development. Została ona zatwierdzona przez naszego redaktora medycznego - dra Terry'ego Priestmana, onkologa klinicznego. Wyrażamy podziękowania panu Michaelowi Flynnowi, pielęgniarzowi specjaliście w zakresie chemioterapii, oraz osobom dotkniętym chorobą nowotworową, które pomogły w redagowaniu tego wydania. Niniejsza broszura została sporządzona na podstawie informacji pozyskanych z licznych, rzetelnych źródeł, w tym: Chemotherapy services in England. Ensuring quality and safety [Chemioterapia w Anglii. Jakość i bezpieczeństwo. Sierpień 2009. NHS National Chemotherapy Advisory Group. Perry M. The chemotherapy source book [Materiały źródłowe na temat chemioterapii], wydanie czwarte. 2008. Lippincott Williams and Wilkins. Philadelphia. Niniejsza broszura została zaktualizowana w roku 2012. Następne wydanie będzie dostępne w roku 2013. Dokładamy wszelkich starań, aby przekazywane przez nas informacje były dokładne, jednak nie można zakładać, że odzwierciedlają one obecny stan badań medycznych, który nieustannie ulega zmianom. Osoby, które martwią się swoim stanem zdrowia powinny skontaktować się z lekarzem. Organizacja Macmillan nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek szkody wynikające z nieścisłości podanych tutaj informacji lub informacji pochodzących od osób trzecich, takich jak informacje przedstawione na stronach internetowych, do których linki znajdują się na naszej witrynie. Macmillan Cancer Support 2012. Organizacja charytatywna zarejestrowana w Anglii i Walii (261017), Szkocji (SC039907) oraz na Wyspie Man (604). Z siedzibą przy 89 Albert Embankment, Londyn, SE1 7UQ. MAC12464_12_Polish Strona 7 z 7 Broszura Macmillan 2012: Chemioterapia