ZASTOSOWANIE ELASTYCZNYCH MATERIAŁÓW DO WYŚCIELEŃ PROTEZ RUCHOMYCH W LECZENIU BEZZĘBNYCH PACJENTÓW W WIEKU PODESZŁYM

Nowiny Lekarskie 2009, 78, 3 4, 256 261 RAFAŁ BROŻEK, RYSZARD KOCZOROWSKI ZASTOSOWANIE ELASTYCZNYCH MATERIAŁÓW DO WYŚCIELEŃ PROTEZ RUCHOMYCH W LECZENIU BEZZĘBNYCH PACJENTÓW W WIEKU PODESZŁYM THE USE OF ELASTIC MATERIALS FOR RELINING REMOVABLE DENTURES IN EDENTULOUS ELDERLY PATIENTS Klinika Gerostomatologii Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik Kliniki: prof. dr hab. Ryszard Koczorowski Streszczenie Badania kliniczne dowodzą, że w populacji osób starszych dużą grupę stanowią pacjenci z bezzębiem szczęki i/lub żuchwy, u których obserwuje się stały, postępujący i nieodwracalny proces resorpcji kości wyrostków zębodołowych. W związku z powyższym rekonstrukcje z zastosowaniem całkowitych protez ruchomych stwarzają często duże trudności uniemożliwiające przywrócenie sprawności czynnościowej narządu żucia. Lekarz stomatolog staje zatem przed koniecznością wykorzystania technik i materiałów umożliwiających przywrócenie estetyki i czynności narządu żucia przy zapewnieniu pacjentowi optymalnego komfortu użytkowego. Artykuł prezentuje różne metody wykorzystania miękkich materiałów elastycznych w rehabilitacji protetycznej pacjentów starszych, u których stwierdzono ekstremalnie trudne warunki pola protetycznego. W pracy zaprezentowano użycie elastycznych materiałów protetycznych należących do grupy elastomerów silikonowych polimeryzujących w temperaturze jamy ustnej oraz w wysokiej temperaturze. Materiały te kompensują małą resiliencję śluzówkowego podłoża pod całkowitymi protezami i są użyteczne przy doraźnym oraz finalnym leczeniu protetycznym bezzębnych pacjentów. Na podstawie własnych doświadczeń klinicznych wykazano wysoką skuteczność tej metody w grupie pacjentów stomatologicznych powyżej 65. roku życia. Zastosowanie materiałów elastycznych umożliwiło skuteczną rehabilitację za pomocą protez ruchomych z jednoczesnym wyeliminowaniem przykrych doznań bólowych. SŁOWA KLUCZOWE: stomatologia geriatryczna, proteza całkowita, miękkie masy wyścielające, elastomery silikonowe, podścielenie. Summary Clinical studies have shown that patients with an edentulous maxilla and/or mandible who demonstrate continuous, progressive and irreversible resorption of alveolar ridge bone in the maxilla and mandible constitute a large group among the elderly patients. That situation, occurring mostly in the mandible, is the reason why it is often very difficult to restore the function of the masticatory organ by using removable complete dentures without causing pain. It is therefore necessary for the dentist to take full advantage of the modalities and materials available in order to satisfy the patient in terms of the comfort of prosthesis use. The article presents the various methods of using soft elastic materials for prosthetic rehabilitation of elderly patients with an extremally difficult condition of the prosthetic base. The authors discuss the use of low and high-temperature polymerized silicone elastomers as liners of complete dentures. Based on their own clinical experience it is demonstrated that this approach is successful in the treatment of dental patients aged above 65 by eliminating the pain resulting from the traumatic loading of the prosthetic base. KEYWORDS: geriatric dentistry, complete denture, soft lining materials, silicone elastomers, reline. Wprowadzenie W ostatnich dziesięcioleciach obserwuje się głębokie i gruntowne zmiany demograficzne w strukturze społeczeństw państw uprzemysłowionych [1]. Procesy te związane ze starzeniem się populacji sprawiają, że zmieniają się także potrzeby lecznicze i wymagania pacjentów. Mimo rosnącej świadomości i właściwych postaw prozdrowotnych, z wiekiem zmniejsza się liczba zębów własnych, a tym samym zwiększa się liczba osób wymagających leczenia protetycznego [2]. Badania epidemiologiczne Wochny-Sobańskiej i Borysewicz-Lewickiej wykazały, że prawie 4% Polaków w wieku 35 44 lat nie ma ani jednego zęba. Natomiast w wieku od 65 do 74 lat problem bezzębności dotyka ponad 40 procent polskiego społeczeństwa [3]. Z chwilą utraty zębów i braku stymulacji kości poprzez ozębną rozpoczyna się nieodwracalny proces resorpcji kości wyrostków zębodołowych stanowiących główne pole podparcia śluzówkowych protez ruchomych (tzw. osiadających). Pogarszająca się jakość podłoża protetycznego wpływa niekorzystnie na stabilizację, retencję, estetykę i komfort planowanych uzupełnień protetycznych. Rozwój stomatologii, a w szczególności protetyki i implantologii, sprawił jednak, że w ostatnich latach znacznie poszerzyły się możliwości rehabilitacji układu stomatognatycznego, także u tych pacjentów, u których stwierdza się ekstremalnie trudne i złożone warunki podłoża [4]. Przeciwwskazania ogólne, miejscowe oraz wysokie koszty implantologicznych procedur zabiegowych powodują, że te nowoczesne rozwiązania rekonstrukcyjne nie są dostępne dla wszystkich

Zastosowanie elastycznych materiałów do wyścieleń protez ruchomych w leczeniu bezzębnych pacjentów w wieku podeszłym 257 potrzebujących. Tym samym postępowanie z zastosowaniem konwencjonalnych, ruchomych protez zębowych jest w dalszym ciągu powszechnym sposobem leczenia pacjentów, u których stwierdza się braki uzębienia różnej rozległości. Długo trwające bezzębie, brak kontroli i systematycznej wymiany protez skutkuje znaczną destrukcją bezzębnego podłoża zarówno w aspekcie zaniku struktur kostnych, jak i zmian zachodzących w pokrywających je tkankach miękkich. Cienka, sucha i o małej resiliencji błona śluzowa nie stanowi dobrego podparcia dla protezy całkowitej i nie sprzyja także uzyskaniu czynnościowego przyssania. Wrażliwa, podatna na mechaniczne uszkodzenia i infekcje, szczególnie u osób starszych, sprzyja szeregu dolegliwościom. Podczas procesu żucia cienka błona śluzowa znajdująca się pomiędzy twardym podłożem kostnym i twardym siodłem protezy przemieszczanej zarówno w relacji pionowej, jak i poziomej jest przyczyną znacznego dyskomfortu użytkowego, w tym także bólu. Miękkie masy wyścielające, dzięki swoim właściwościom sprężystym, umożliwiają użytkowanie tradycyjnych uzupełnień protetycznych przez pacjentów, u których przeprowadzenie implantologicznych metod rekonstrukcyjnych jest przeciwwskazane lub obarczone wysokim ryzykiem niepowodzenia. Materiały te kompensują małą resiliencję śluzówkowego podłoża pod całkowitymi protezami i są użyteczne przy doraźnym oraz finalnym leczeniu protetycznym bezzębnych pacjentów. Znajdują one zastosowanie szczególnie w tych sytuacjach klinicznych, w których trwające wiele lat bezzębie doprowadziło do nieodwracalnej resorpcji kości wyrostków zębodołowych, a tym samym do znacznego ograniczenia powierzchni podparcia śluzówkowej protezy. Mało podatne, zanikłe pole protetyczne utrudnia stabilizację protezy, co skutkuje jej ruchomością w stosunku do podłoża i mechanicznym uszkodzeniem błony śluzowej (rycina 1.). Niektórzy podają, że pozioma ruchomość całkowitej (śluzówkowej) protezy dolnej może się wahać od kilku do kilkunastu milimetrów. Ponieważ powierzchnia podłoża w bezzębnej żuchwie i jego kontakt z protezą dolną są z reguły o kilkadziesiąt procent mniejsze niż w przypadku bezzębnej szczęki dlatego dolegliwości bólowe są najczęstsze właśnie w przypadku całkowitych dolnych uzupełnień. Miękkie masy wyścielające tworzą elastyczną warstwę, niewielkiej grubości (co najmniej 2 mm), obejmując swym zasięgiem część lub całość dośluzowej powierzchni protezy. Sprawiają one, że siły wyzwalane w trakcie aktu żucia przenoszone są poprzez korpus protez w sposób zoptymalizowany, minimalizując traumatyczny wpływ uzupełnienia na wrażliwe, niepodatne tkanki podłoża protetycznego [5, 6, 7]. Eksperymentalne badania z wykorzystaniem modelowania numerycznego Metodą Elementów Skończonych (MES), opublikowane przez Żmudzkiego i Chladka, podkreślają szczególną skuteczność elastycznych warstw części dośluzowych protez przede wszystkim w centralnych obszarach siodeł na wypukłościach kostnych, a więc w sytuacjach klinicznych spotykanych u osób starszych [8]. W przypadku występowania odleżynowych urazów na stokach wykształconych wyrostków może się okazać, że wyścielenie miękkim materiałem zwiększy ścinanie tych obszarów i będzie sprzyjało powstawaniu tzw. odleżyny głębokiej. Jak donoszą autorzy, wyścielenie protez miękkimi materiałami może wpływać na znaczne zwiększenie sił ścinania, które wzrastają około dwukrotnie w głębi tkanek przy kości, aż do 300 kpa. Taka sytuacja jest wynikiem wzrostu deformacji podstacowej tkanek, w konsekwencji wyrównania nacisków, tzn. przeniesienia ich części z obszaru centralnego na stoki wyrostka. Rycina 1. Mało podatna błona śluzowa wyrostka zębodołowego szczęki niesprzyjająca uzyskaniu czynnościowego przyssania. Figure 1. Non-impressionable oral mucosa, unfavorable to functional adhesion of the denture. Materiały te używane są także do poprawy uszczelnienia protezy całkowitej poprzez wykorzystanie miejsc retencyjnych, w przypadkach tzw. nadkonturowości wyrostków zębodołowych lub guzów szczęki a także w zażuchwowej przestrzeni w okolicy nasady języka. Pozwalają one na użytkowanie protezy w jamie ustnej w sposób atraumatyczny, sprzyjając jednocześnie uzyskaniu czynnościowego przyssania (rycina 2.). Rycina 2. Kolbowaty kształt wyrostka w bezzębnym, przednim odcinku żuchwy. Figure 2. Non-resorbed edentulous alveolar ridge in the anterior part of the mandible.

258 Rafał Brożek, Ryszard Koczorowski Ze względu na budowę chemiczną miękkie masy wyścielające dzieli się na elastomery silikonowe oraz plastyfikowane akrylany, natomiast pod względem sposobu ich utwardzania wyróżnia się materiały polimeryzujące w wysokich temperaturach oraz samopolimeryzujące w temperaturze jamy ustnej (temp. pokojowej). Wyścielenie z zastosowaniem tych drugich może być przeprowadzone w gabinecie dentystycznym tzw. metodą bezpośrednią lub w laboratorium protetycznym tzw. metodą pośrednią. Wyścielenie z zastosowaniem mas polimeryzujących w wysokich temperaturach może odbyć się wyłącznie w laboratorium protetycznym i jest poprzedzone pobraniem wycisku czynnościowego [9, 10, 11]. Rycina 3. Średnie wartości modułu sprężystości wzdłużnej uzyskane w teście ściskania. Figure 3. Mean values of modulus of elasticity obtained in the compression test. Rycina 4. Średnie wartości maksymalnego naprężenia rozciągającego uzyskane w teście rozciągania. Figure 4. Mean values of maximum tensile stress obtained in the tensile test. W zależności od budowy chemicznej oraz przebiegu reakcji utwardzania, materiały wyścielające posiadają odmienne właściwości mechaniczne (sprężyste, rozciągające). Miękkie zarówno silikonowe, jak i akrylanowe materiały protetyczne wulkanizujące w temperaturze pokojowej wykazują w statycznych badaniach ściskania większą elastyczność niż materiały utwardzane na gorąco, ale posiadają mniejszą wytrzymałość na rozciąganie. Natomiast akrylanowe miękkie masy wyścielające charakteryzują się większą sprężystością w porównaniu z elastomerami silikonowymi. Wiedza dotycząca wspomnianych różnic pomiędzy poszczególnymi materiałami wyścielającymi umożliwia lekarzowi praktykowi wybór metody wyścielenia i zastosowanie właściwej masy w konkretnej sytuacji klinicznej [12, 13] (rycina 3 4). Celem pracy jest prezentacja możliwości wykorzystania elastycznych mas protetycznych u pacjentów starszych, użytkujących tradycyjne, oparte na błonie śluzowej, całkowite protezy ruchome. Przykład 1 Pacjentka w wieku 83 lat z bezzębiem szczęki oraz żuchwy i zaawansowanym stopniem zaniku podłoża śluzówkowo-kostnego zgłosiła się do Kliniki Gerostomatologii z powodu znacznego dyskomfortu użytkowego. Zastosowano u niej procedurę wykonawstwa protez całkowitych ukierunkowaną na osoby w wieku podeszłym wykonując protezy miodynamiczne (górną i dolną). W wyniku przeprowadzonego leczenia osiągnięto w pełni satysfakcjonujący efekt estetyczny. Charakterystyczna nadkonturowość wyrostka zębodołowego żuchwy stwarzała szansę na radykalną poprawę stabilizacji i retencji protezy dolnej. Twarde dno jamy ustnej, małopodatna, niesprężysta błona śluzowa pokrywająca zanikłe podłoże, a także mała stabilność i pozioma ruchomość protezy sprawiły, że pacjentka permanentnie odczuwała dolegliwości bólowe. Mimo przeprowadzonych kilku korekt, protezy, a szczególnie proteza w żuchwie, nie zapewniały komfortu użytkowego z powodu dolegliwości podłoża w różnych miejscach błony nieruchomej. Ponieważ zachowane były właściwe relacje okluzyjne a wysokość zwarcia nie wymagała zmiany zdecydowano się na wyścielenie dolnej protezy materiałem elastycznym. W leczeniu wykorzystano materiał silikonowy Mucopren firmy Kettenbach, o kondensacyjnym typie wiązania, polimeryzujący w temperaturze jamy ustnej. Protezę ruchomą przed pobraniem wycisku wyścielającego masą elastyczną przygotowano zgodnie z przyjętymi procedurami (perforacje, szorstkowacenie, uwolnienie miejsc podchodzących). Po ustaleniu granicy wyścielenia, wiertłem różyczkowym o średnicy 2 mm (wyznaczającej grubość warstwy materiału wyścielającego) wykonano szereg punktowych otworów na całej powierzchni dośluzowej protezy. Następnie usunięto nadmiar twardego tworzywa akrylanowego nie przekraczając dna wcześniej przygotowanych rowków (rycina 5.). Zachowano trzy punkty podparcia (stopery), których funkcją było utrzymywanie protezy na podłożu śluzówkowo-kostnym bez zmiany ustalonej i zaakceptowanej przez pacjentkę wysokości zwarcia. W dalszej części postępowania klinicznego stopery usunięto, a powstały po nich ubytek uzupełniono tą samą masą wprowadzając wyścielaną protezę ponownie do jamy ustnej.

Zastosowanie elastycznych materiałów do wyścieleń protez ruchomych w leczeniu bezzębnych pacjentów w wieku podeszłym 259 otrzymała wyścieloną i ukształtowaną indywidualnie protezę do użycia (rycina 6.). Regularne wizyty kontrolne potwierdziły lepszy kontakt protezy z podłożem, ustąpienie dolegliwości bólowych, w stopniu umożliwiającym jej użytkowanie bez konieczności eliminowania z diety pokarmów będących źródłem bólu w czasie żucia. Rycina 5. Materiał elastyczny Mucopren (Kettenbach). Figure 5. Soft lining material Mucopren (Kettenbach). Wolny brzeg masy elastycznej umieszczono na powierzchni przedsionkowej i językowej protezy, tak by pokryte zostało także jej wentylowe obrzeże. Taka rozległość wyścielanej masy elastycznej zapewniała nie tylko lepszą trwałość połączenia z bazalnym akrylem, ale także sprzyjała komfortowej użyteczności i czynnościowemu przyssaniu protezy. Zaletą materiału silikonowego, stosowanego do wyścieleń, jest poza dobrymi właściwościami mechanicznymi również odpowiedni wygląd estetyczny. Dozowanie materiału z pistoletowego mieszalnika powoduje, że posługiwanie się materiałem Mucopren w praktyce klinicznej jest łatwe, szybkie i skuteczne. Po nałożeniu materiału na odpowiednio przygotowaną dośluzową powierzchnię protezy pacjent kształtuje jej obrzeże przy ustach zamkniętych wykonując ruchy mimiczne napinania i rozciągania (wg testów Herbsta). Ukształtowanie dojęzykowej części protezy dolnej jest możliwe gdy pacjent wykonuje zalecane ruchy języka przy ustach otwartych, przy palpacyjnym utrzymaniu protezy przez lekarza w początkowej fazie formowania wycisku. Rycina 6. Proteza żuchwy użytkowana przez okres 2 lat wyścielona materiałem Mucopren. Figure 6. Lower denture lined by Mucopren, used for 2 years. Po finalnym spolimeryzowaniu materiału w ciepłej wodzie (zgodnie z zaleceniami producenta) pacjentka Przykład 2 Pacjentka w wieku 86 lat z atroficznym podłożem protetycznym znacznego stopnia w bezzębnej szczęce i żuchwie zgłosiła się do Kliniki Gerostomatologii z powodu nasilonych i fluktuacyjnych dolegliwości bólowych obejmujących pole przykryte przez dotychczas użytkowaną całkowitą protezę żuchwy. W badaniu zewnątrz i wewnątrzustnym stwierdzono zaburzone warunki przestrzenne zarówno w płaszczyźnie pionowej, jak i poziomej (obniżona wysokość zwarcia, przodożuchwie rzekome). W związku z tym, że adaptacja starych uzupełnień poprzez ich wyścielenie okazało się niemożliwe, podjęto decyzję o wykonaniu nowych protez, z których dolna została wyścielona metodą pośrednią materiałem elastycznym Molloplast B firmy Detax (rycina 7.). Rycina 7. Materiał wyścielający Molloplast B (Detax). Figure 7. Soft lining material Molloplast B (Detax). Zanikłe struktury kostne wyrostków zębodołowych oraz małopodatna, zbita błona śluzowa jamy ustnej i jej twarde dno nie sprzyjają stabilności protezy całkowitej i mogą utrudnić uzyskanie czynnościowego przyssania. Wymienione warunki są wskazaniem do wykonania nowych uzupełnień protetycznych metodą miodynamiczną. W metodzie tej wykorzystuje się działające antagonistycznie względem siebie grupy mięśniowe warg, policzków i języka w celu poprawy utrzymania protez na podłożu. W porównaniu z wykonawstwem protez konwencjonalnych obrzeże protez miodynamicznych formowane jest w odmienny sposób. Wzorniki zwarciowe zespala się z łyżkami indywidualnym i w pierwszej kolejności ustala się przestrzenne relacje szczęki i żuchwy, a dopiero później przystępuje się do pobierania wycisków czynnościowych przy ustach zamkniętych. Wszystkie wyżej wymienione procedury przeprowadza się w tym samym dniu, w związku

260 Rafał Brożek, Ryszard Koczorowski z tym całość postępowania klinicznego skraca się o jedną wizytę. Metoda pośrednia wyścielenia, zastosowana w tym przypadku, przypomina pod względem technicznym wykonawstwo klasycznych uzupełnień ruchomych. Jedyną różnicą jest umieszczenie tzw. utrzymywacza przestrzeni w czasie puszkowania protez, którym jest najczęściej pojedyncza płytka wosku (o grubości ok. 2 mm), wprowadzana do puszki protetycznej przed upchaniem ciasta akrylanowego. Po wstępnej polimeryzacji tworzywa akrylanowego w miejsce utrzymywacza przestrzeni nakładany jest elastyczny materiał wyścielający. Przeprowadzany zgodnie z zaleceniami producenta dalszy etap procesu polimeryzacyjnego i opracowanie protezy kończy laboratoryjny etap wykonania pracy. Istotne jest szczególnie opracowanie warstwy elastycznej siodła protezy przy użyciu specjalnych instrumentów rotacyjnych. Frez, o charakterystycznym kształcie umożliwia usunięcie większych fragmentów masy wyścielającej głównie w miejscu przejścia materiału elastycznego w płytę protezy. Do ostatecznego opracowania wyścielonej protezy wykorzystano metalową szczotkę rotacyjną umieszczoną w technicznej prostnicy. Umożliwiła ona usunięcie różnego typu skrawków, drobin i resztek materiału, które przywarły do protezy w trakcie przeprowadzania poprzednich procedur. Wszelkie próby szarpania, ciągnięcia, podważania mogą skończyć się rozwarstwieniem lub wręcz oderwaniem materiału od powierzchni protezy i skutkować zniszczeniem wyścielenia. Gotowe protezy szczęki oraz żuchwy, która dodatkowo została wyścielona materiałem elastycznym, osadzono w jamie ustnej pacjentki. Pacjentka zgłosiła się na jedną wizytę kontrolną, na której zgłaszała niewielkie dolegliwości bólowe umiejscowione w obrębie tylnej granicy pola protetycznego szczęki, podczas gdy wyścielona proteza żuchwy zapewniła użytkowy komfort dzięki amortyzującej warstwie silikonowej (rycina 8.). Rycina 8. Dośluzówkowa część dolnej protezy całkowitej wyścielonej na całej powierzchni materiałem Molloplast B. Figure 8. Mucosal surface of the lower denture lined on the entire surface by Molloplast B. Podsumowanie Miękkie masy wyścielające umożliwiają skuteczną rehabilitację pacjentów, u których stwierdza się nasilone dolegliwości bólowe związane z użytkowaniem konwencjonalnych, opartych na błonie śluzowej wyrostków zębodołowych, protez ruchomych. Elastyczne wyścielenie siodła protezy wydaje się być dobrą alternatywą zwłaszcza w przypadku osób w podeszłym wieku, gdzie ryzyko wystąpienia zmian zanikowych utrudniających leczenie protetyczne jest szczególnie wysokie. Oparcie siodła wyścielonej protezy w okolicach otworów bródkowych znajdujących się w wyniku atrofii na powierzchni odbioru sił żujących nie wywołuje podrażnień i dolegliwości bólowych wychodzących z nich nerwów bródkowych i sprzyja lepszej użyteczności całkowitego uzupełnienia opartego szczególnie na mało podatnej błonie śluzowej pokrywającej struktury kostne protetycznego podłoża. Ponadto wypełnienie materiałami miękkimi miejsc retencyjnych pozwala optymalnie wykorzystać anatomiczne warunki podłoża protetycznego (kolbowate guzy szczęki, przestrzeń zażuchwowa) i skutecznie uszczelnić obrzeże protezy, co jest warunkiem niezbędnym do jej czynnościowego przyssania. Piśmiennictwo 1. Koczorowski R., Gawriołek M., Siniawska J.: Protetyczne potrzeby lecznicze pensjonariuszy domów opieki społecznej w Wielkopolsce. Dent. Med. Probl., 2008, 45, 4, 425-430 2. Thompson G., Kreisel P.: The impact of the demographics of ageing and the edentulous condition on dental care serces. J. Prosthet. Dent., 1998, 79, 1, 56-59. 3. Wochna-Sobańska M., Borysewicz-Lewicka M.: Stomatologiczne potrzeby lecznicze ludności Polski w świetle epidemiologicznych badań wykonanych w 2003 roku w ramach programu "Miesiąc totalnie zdrowego uśmiechu". Czas. Stomat., 2007, 60, 5, 299-305 4. Koczorowski R., Gałczyńska-Rusin M., Koczorowski J.: Rekonstrukcja zwarcia z zastosowaniem stałych implantoprotez u osób starszych. Prot. Stom., 2010, 60, 2, 94-101 5. Bogucki Z., Rutańska E.: Tworzywa elastyczne do podścielania protez ruchomych charakterystyka, wskazania, techniki wykonania. Prot. Stom., 2002, 52, 5, 300-304 6. Krysiński Z., Prowans K., Uchacz H.: Tworzywa miękkie w protetyce stomatologicznej. Czas. Stomat., 1994, 47, 8, 511-514 7. Qudah S., Harrison A., Huggett R.: Soft lining materials In prosthetic dentistry: a review. Int. J. Prosthodont., 1990, 64, 235-237 8. Żmudzki J., Chladek W.: Modelowa ocena skuteczności miękkich podścieleń do eliminacji urazów błony śluzowej podłoża protetycznego. Prot. Stomat., 59, 6, 394-400. 9. Kucharski Z., Kostyra J.: Metody podscielania ruchomych protez akrylowych materiałem elastycznym doniesienie kliniczne. Prot. Stom., 2000, 50, 3, 141-147 10. McCabe J.: Soft lining materials: composition and structure. J. Oral Rehabil., 1976, 3, 3, 273-278

Zastosowanie elastycznych materiałów do wyścieleń protez ruchomych w leczeniu bezzębnych pacjentów w wieku podeszłym 261 11. Parker S., Braden M.: Soft prosthetic materials based on powdered elastomers. Biomaterials, 1990, 11, 482-490 12. Brożek R., Rogalewicz R., Koczorowski R., Voelkel A.: The influence of denture cleansers on the release of organic compounds from soft lining materials. J. Environ. Monit., 2008, 10, 770-774. 13. Koczorowski R., Brożek R., Czarnecka B.: Właściwości sprężyste miękkich mas wyścielających protezy ruchome w badaniach statycznych. Inżynieria Stom. Biomateriały, 2008, 5, 1, 14-18. Adres do korespondencji: dr n. med. Rafał Brożek Klinika Gerostomatologii Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego ul. Bukowska 70 60-812 Poznań Tel. (61) 854 70 78, mail: rafal.brozek@gerostomatologia.pl