ROLNICTWO NA WYSPACH KANARYJSKICH

DYREKCJA GENERALNA DS. POLITYKI WEWNĘTRZNEJ UNII DEPARTAMENT POLITYCZNY B: POLITYKA STRUKTURALNA I POLITYKA SPÓJNOŚCI ROLNICTWO I ROZWÓJ WSI ROLNICTWO NA WYSPACH KANARYJSKICH NOTATKA

Niniejszy dokument został zamówiony przez parlamentarną Komisję Rolnictwa i Rozwoju Wsi. AUTOR I URZĘDNIK PROWADZĄCY Albert MASSOT Departament Polityczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności Parlament Europejski E-mail: poldep-cohesion@europarl.europa.eu POMOC REDAKCYJNA Catherine MORVAN WERSJE JĘZYKOWE Oryginał: ES Tłumaczenie: DE, EL, EN, IT, PL, PT, RO O REDAKCJI W celu skontaktowania się z departamentem tematycznym lub zaprenumerowania jego comiesięcznego biuletynu prosimy pisać na adres: poldep-cohesion@europarl.europa.eu. Dokument ukończono w czerwcu 2011 r. Bruksela, Parlament Europejski, 2011 r. Niniejszy dokument jest dostępny przez Internet na stronie: http://www.europarl.europa.eu/studies SPROSTOWANIE Opinie wyrażone w niniejszym dokumencie są opinią wyłącznie autorów i niekoniecznie odzwierciedlają oficjalne stanowisko Parlamentu Europejskiego. Powielanie i tłumaczenie do celów niehandlowych jest dozwolone pod warunkiem wskazania źródła oraz wcześniejszego poinformowania wydawcy i wysłania mu egzemplarza.

DYREKCJA GENERALNA DS. POLITYKI WEWNĘTRZNEJ UNII DEPARTAMENT POLITYCZNY B: POLITYKA STRUKTURALNA I POLITYKA SPÓJNOŚCI ROLNICTWO I ROZWÓJ WSI ROLNICTWO NA WYSPACH KANARYJSKICH NOTATKA Treść: Niniejsza notatka została przygotowana jako dokument pomocniczy dla Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi Parlamentu Europejskiego udającej się z delegacją na Wyspy Kanaryjskie w sierpniu 2011 r. Składa się z: 1) wprowadzenia, w którym przedstawiono podstawowe fizyczne dane i kilka faktów historycznych; 2) rozdziału poświęconego sytuacji politycznej i gospodarczej Wysp oraz 3) trzeciego rozdziału, w którym przeprowadzono analizę rolnictwa Wysp Kanaryjskich w kontekście Unii Europejskiej, podstawowych źródeł jego finansowania i wreszcie czynników ryzyka dla głównych gałęzi produkcji (a w szczególności wpływu panelu WTO ds. bananów i przedłużenia protokołu rolnego do układu o stowarzyszeniu z Marokiem). IP/B/AGRI/NT/2011_09 27/06/2011 PE PL

Rolnictwo na Wyspach Kanaryjskich SPIS TREŚCI SPIS TABEL I MAP 5 1. WPROWADZENIE 7 1.1. Dane fizyczne 7 1.2. Rys historyczno-kulturowy 10 2. RAMY POLITYCZNE I GOSPODARCZE 13 2.1. Autonomiczna wspólnota Hiszpanii o własnych cechach charakterystycznych 13 2.2. Przystąpienie Hiszpanii do WE i stopniowe włączanie rolnictwa Wysp Kanaryjskich do WPR 14 2.3. Wyspy Kanaryjskie region najbardziej oddalony w Unii Europejskiej 16 2.4. Gospodarka Wysp Kanaryjskich: wskaźniki podstawowe 17 3. ROLNICTWO I SEKTOR SPOŻYWCZY WYSP KANARYJSKICH 21 3.1. Rola gospodarcza, środowiskowa i terytorialna rolnictwa Wysp Kanaryjskich 21 3.2. Profil strukturalny rolnictwa Wysp Kanaryjskich 22 3.3. Handel artykułami rolno-spożywczymi 24 3.4. Rolnictwo Wysp Kanaryjskich a Unia Europejska 26 3.4.1. Pogram POSEICAN 27 3.4.2. Program rozwoju obszarów wiejskich 2007 2013 30 3.4.3. Polityka spójności 31 3.5. Instytucjonalne czynniki ryzyka dla przyszłości rolnictwa Wysp Kanaryjskich 31 3.5.1. Nowe wieloletnie ramy finansowe na lata 2014 2020 31 3.5.2. Reforma WPR i programów POSEI w kontekście jej zastosowania w latach 2014 2020 32 3.5.3. Panel WTO ds. bananów 32 3.5.4. Przedłużenie protokołu rolnego do układu o stowarzyszeniu zawartego z Marokiem 33 3.6. Koniunktura w rolnictwie: trudna sytuacja sektora pomidorów i bananów 34 BIBLIOGRAFIA 37 INFORMACJA O WYSPACH ODWIEDZANYCH PRZEZ DELEGACJĘ PARLAMENTU 39 3

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności 4

Rolnictwo na Wyspach Kanaryjskich SPIS TABEL, MAP I RYSUNKÓW MAPY MAPA 1 Archipelag Wysp Kanaryjskich 7 MAPA 2 Kanaryjska sieć obszarów chronionych 9 MAPA 3 gęstość zaludnienia na poszczególnych wyspach i w poszczególnych gminach 14 TABELE TABELA 1 Wskaźniki podstawowe dotyczące Wysp Kanaryjskich (wg wysp) 8 TABELA 2 Wskaźniki podstawowe dla Wysp Kanaryjskich, Hiszpanii i UE-27 11 TABELA 3 Sektorowa struktura PKB Wysp Kanaryjskich w porównaniu z PKB Hiszpanii 18 TABELA 4 Podstawowe dane strukturalne dotyczące sektora rolno-spożywczego Wysp Kanaryjskich 23 TABELA 5 Handel zagraniczny towarami rolno-spożywczymi jako część całej wymiany handlowej Wysp Kanaryjskich oraz bilans w tym zakresie (rok 2010, w tys. euro) 25 TABELA 6 Pomoc Unii Europejskiej dla rolnictwa Wysp Kanaryjskich (2010) 27 TABELA 7 Plan finansowy programu rozwoju obszarów wiejskich na Wyspach Kanaryjskich (2007 2013) (w euro) 30 WYKRESY WYKRES 1 Logo programów POSEI promujące produkty rolne pochodzące z Wysp Kanaryjskich 28 5

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności 6

Rolnictwo na Wyspach Kanaryjskich 1. WPROWADZENIE 1.1. Dane fizyczne Wyspy Kanaryjskie, o łącznej powierzchni 7447 km 2 (Tabela 1), to położony na Atlantyku archipelag składający się z siedmiu wysp głównych (z zachodu na wschód) (Mapa 1): El Hierro (268,7 km²), La Palma (708,3 km²), La Gomera (369,7 km²), Teneryfa (2034,3 km²), Gran Canaria (1560,1 km²), Fuerteventura (1659 km²) i Lanzarote (845,9 km²) (Tabela 1). Do tych wysp dochodzi jeszcze szereg mniejszych obszarów: archipelag Chinijo (wyspy Alegranza, La Graciosa, Montaña Clara, Roque del Este i Roque del Oeste, należące do okręgu administracyjnego Lanzarote) oraz wyspa Lobos (okręg Fuerteventura). MAPA 1: ARCHIPELAG WYSP KANARYJSKICH Źródło: www.alasislas.com/islas-canarias-mapa/ Wyspy archipelagu są pochodzenia wulkanicznego, rzeźba terenu jest bardzo charakterystyczna występują tam strome urwiska, wąwozy, góry i obszary wulkaniczne (niektóre wulkany nadal są aktywne). Pomimo niewielkiej powierzchni Wysp Kanaryjskich, 32% obszarów znajduje się na wysokości powyżej 600 m, z czego 21% powyżej 1000 m, a bardzo wysokie szczyty znajdują się na prawie każdej wyspie: Teide na Teneryfie (3718 m, co czyni tę górę najwyższą w Hiszpanii), Roque de los Mu na wyspie La Palma (2426 m), Pico de las Nieves na Gran Canarii (1949 m), Pico de Malpaso na El Hierro (1500 m) i Garajonay na wyspie La Gomera (1487 m). Na Wyspach panuje klimat podzwrotnikowy oceaniczny, a średnia temperatura w ciągu roku waha się między 20 a 30 C. Niemniej jednak odnotowuje się istotne zmienności lokalne, w zależności od wysokości, bliskości wybrzeża afrykańskiego i orientacji (północnej lub południowej) każdej z wysp. Wysokie łańcuchy górskie powodują zagęszczenie mas powietrza i utrzymywanie się wilgoci, zwłaszcza na północy Wysp, co sprzyja rozwojowi roślinności. Ze względu na wpływ oceanu i ukształtowanie powierzchni wskaźnik opadów jest bardzo zróżnicowany. Na obszarach górzystych poziom opadów wynosi 700 mm rocznie, ale na 7

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności niektórych wyspach w zachodniej części archipelagu, jak La Palma, poziom ten osiąga wartość 1200 mm. Opady często mają ulewny charakter, co bardzo sprzyja procesom erozji. Natomiast na wyspach położonych bardziej na wschód (Fuerteventura i Lanzarote), gdzie dominuje klimat suchy półpustynny, deszcze padają rzadko (100 mm/rok na wybrzeżu i 300 mm w głębi kraju). TABELA 1: WSKAŹNIKI PODSTAWOWE DLA WYSP KANARYJSKICH (WG WYSP) KWALIFIKACJ A (NUTS 3) I TERYTORIUM (WYSPA) POWIERZCH NIA km² (2010) LICZBA LUDNOŚ CI Liczba mieszkań ców (2010) ZMIANY DEMOGRAFICZNE 2001 2007 (ŚREDNIA ROCZNA X 1000 MIESZK.) Saldo migracji Zmiany liczby ludności OBSZARY NATURA 2000 % terytorium Region najbardziej oddalony UE WYSPY KANARYJSKIE 7447,0 2 118 519 348 039 ha (100%) Wyspy o przeważającym charakterze rolniczym El Hierro 268,7 10 960 9,14 8,21 58% Fuerteventura 1659,0 103 492 55,39 63,55 43% La Gomera 369,7 22 776 21,13 20,63 48% Wyspy o charakterze mieszanym La Palma 708,3 87 324 6,97 6,30 52% Lanzarote 845,9 141 437 39,63 48,03 54% Wyspy o przeważającym charakterze miejskim Gran Canaria 1560,1 845 676 9,87 13,20 42% Teneryfa 2034,4 906 854 21,63 25,17 48% UE-27 4 325 272,00 499,7 tys. 2,9 3,6 11% Źródło: Piąte sprawozdanie ws. spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej, 2010 r. W tych warunkach zarządzanie zasobami wodnymi stanowi prawdziwe wyzwanie, ponieważ należy zaspokoić potrzeby sektora rolnego (głównego konsumenta wody) oraz potrzeby ludności, której liczba wzrasta. Dominuje wykorzystanie podziemnych warstw wodonośnych (przy pomocy studni i tuneli), ale na niektórych wyspach (Gran Canaria, Gomera) istnieją także zbiorniki, w których gromadzona jest woda deszczowa. Systemy zraszania i nawadniania kropelkowego są bardzo popularne w rolnictwie, ponieważ dzięki nim można oszczędzać skromne zasoby wodne. Należy także wyróżnić urządzenia do odsalania wody przeznaczonej do spożycia w miastach. W praktyce dwie najbardziej jałowe wyspy (Fuerteventura i Lanzarote) zaopatrują się wyłącznie w wodę morską. Minusem odsalania są jednak duże koszty energetyczne dla wysp. Duża różnorodność mikroklimatów, poczynając od lasów deszczowych, a kończąc na terenach półpustynnych przyczynia się do dużej różnorodności biologicznej i krajobrazowej, w której występuje wiele endemicznych gatunków fauny i flory. Trzy wyspy (El Hierro, La Palma i Lanzarote) oraz część Gran Canarii zostały uznane przez UNESCO za rezerwaty biosfery. W skład kanaryjskiej sieci obszarów chronionych (la Red Canaria de Espacios Protegidos) wchodzi 146 obszarów, charakteryzujących się dużą różnorodnością pod względem środków ochrony środowiska, które mogą się pokrywać lub wzajemnie uzupełniać (MAPA 2). Uznanie danego obszaru za obszar chroniony w ramach kanaryjskiej sieci obszarów chronionych poprzedza uznanie go za obszar należący do innych sieci, takich 8

Rolnictwo na Wyspach Kanaryjskich jak Natura 2000 czy konwencja ramsarska (mokradła) i obejmuje, poza naturalnym obszarem, który należy chronić, także takie dziedziny jak świadomość ekologiczna i wpływ społeczno-gospodarczy. Najważniejszą jednostką chronioną jest park narodowy. Na Wyspach Kanaryjskich istnieją cztery takie parki o łącznej powierzchni 32 773 ha. Są to: Caldera de Taburiente na wyspie La Palma, Garajonay na La Gomera, Teide na Teneryfie i Timanfaya na Lanzarote. Istnieją też trzy parki krajobrazowe: Jandía, Pilancones i Las Nieves. Na szczeblu wspólnotowym połowa powierzchni Wysp (348 039 ha) jest uznawana za obszar Natura 2000 (Tabela 1), do którego należy dodać 184 348 ha środowiska morskiego. Wyspy Kanaryjskie są autonomiczną wspólnotą Hiszpanii, w której sieć ta zajmuje największy obszar. Przewyższają Hiszpanię (27,1%) i UE-27 (11%) (Tabela 1). Ponadto jedne z mokradeł objęte są konwencją ramsarską. Należy także podkreślić, że Autonomiczny Rząd Wysp Kanaryjskich ogłosił archipelag strefą wolną od organizmów transgenicznych. MAPA 2: KANARYJSKA SIEĆ OBSZARÓW CHRONIONYCH Źródło: Program rozwoju obszarów wiejskich na Wyspach Kanaryjskich 2007 2013. Ze względu na szczególne warunki fizyczne i ekonomiczne Wyspy Kanaryjskie zostały uznane przez UE za region najbardziej oddalony (patrz pkt 2.3). Jednocześnie trzy wyspy archipelagu (El Hierro, Fuerteventura i La Gomera) zostały uznane za obszary o charakterze przede wszystkim wiejskim, zgodnie z przyjętą przez Komisję Europejską metodologią OECD. Dwie z nich stanowią obszary pośrednie (La Palma i Lanzarote). I wreszcie, pozostałe dwie (Gran Canaria i Teneryfa) są określane jako obszar o charakterze przede wszystkim miejskim (Tabela 1). Generalnie rzecz biorąc 16,4% ludności zamieszkującej Wyspy Kanaryjskie mieszka w gminach wiejskich (mniej niż 150 mieszk./km²), zajmujących 67% terytorium. 9

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności 1.2. Rys historyczno-kulturowy Wyspy Kanaryjskie były w przeszłości zamieszkane przez guanczów, lud pochodzenia berberyjskiego. W XIV w. miały miejsce pierwsze kontakty z ekspedycjami europejskimi i rozpoczął się podbój Wysp przez Królestwo Kastylii, która opanowała je całkowicie w XV w., podporządkowawszy sobie autochtoniczną ludność ostatniej z wysp, Teneryfy. Od tamtej pory archipelag zaczęły zaludniać kolejne fale kolonistów i kupców pochodzących z Europy, dając początek wyraźnemu procesowi krzyżowania się różnych grup etnicznych i kulturowych. Na substracie kulturowym guanczów (do dziś obecnym w toponimice, słownictwie, gastronomii i niektórych rodzajach rzemiosła, przejawach folkloru i sportu) odciskały się stopniowo wpływy kulturowe, językowe i religijne pochodzenia europejskiego, przede wszystkim kastylijskie, ale także w dużym stopniu m.in. portugalskie, brytyjskie, flamandzkie, francuskie i włoskie. Po podboju Ameryki do wpływów europejskich doszedł wpływ latynoamerykański. 10

Rolnictwo na Wyspach Kanaryjskich TABELA 2: WSKAŹNIKI PODSTAWOWE DLA WYSP KANARYJSKICH, HISZPANII I UE-27 WYSPY KANARYJSKI E HISZPANI A UE-27 1. TERYTORIUM Powierzchnia całkowita (w km 2 ) (2009) 7447 505 365 4 325 272 Wykorzystywane użytki rolne (000 ha) (2007) 58,2 23 105 178 443 2. DEMOGRAFIA Łączna liczba ludności (1000 mieszk.) (2010) 2118 47 021 499 700 Gęstość zaludnienia 2009 (mieszk./km 2 ) 284,5 93,1 115,5 Wzrost liczby ludności 2000 2007 (% średniej rocznej) 2,4 1,6 0,4 % ludności w wieku 15 64 lat urodzonej poza UE (2008) 16,28% --- 6,6% % ludności w wieku 0 14 lat (2007) 15,6 14,6 15,8 % ludności w wieku powyżej 65 lat (2007) 12,5 16,6 16,9 Umieralność niemowląt 2006 2007 (na 1000 urodzeń) 4,1 --- 4,7 Oczekiwana długość życia kobiet 2007 (w latach) 83,6 --- 82,0 Oczekiwana długość życia mężczyzn 2007 (w latach) 77,2 --- 75,8 3. GOSPODARKA PKB (w mln euro) (2008) 42 934 1 088 124 12 494 369 PKB na mieszkańca (w mln euro) (2008) 20 800 23 900 25 100 PKB na mieszkańca 2008 (wg PPP PPS) 22 600 25 900 25 100 PKB na mieszkańca 2008 (Wskaźnik UE 27 = 100) (w 90 103 100 PPS) Wzrost PKB 2000 2007 (% średniej rocznej) 3,3 3,3 2,2 Wzrost PKB na mieszkańca 2000 2007 wartość realna 0,83 --- 1,80 (w %) Wydatki na badania i rozwój w % PKB (2007) 0,64 1,3 1,85 % ludności zawodowo czynnej w rolnictwie (2007) 3,2 4,3 5,6 % ludności zawodowo czynnej w przemyśle (2007) 7,1 15,9 19,4 % ludności zawodowo czynnej w budownictwie (2007) 12,5 11,9 8,2 % bezrobocia wśród ludności zawodowo czynnej (2008) 17,4 11,3 7,0 Bezrobocie młodzieży 2008 (% ludności zawodowo 32,1 24,6 15,6 czynnej w wieku 15 24 lat) Współczynnik rozwoju społecznego 2007 (0 = niski; 100 = wysoki) 52,4 --- 62 Źródła: Dane z 2008, 2009 i 2010 r.: Eurostat, Narodowy Instytut Statystyczny (INE) i Kanaryjski Instytut Statystyczny (ISTAC). Dane z 2007 r. Piąte sprawozdanie ws. spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej, 2010 r. Należy pamiętać, że to z Wysp Kanaryjskich wyruszyła pierwsza wyprawa Kolumba do Ameryki, a z czasem stały się one bazą tranzytową na szlakach do Nowego Świata. Dzięki temu kontakty kulturalne i handlowe między Wyspami Kanaryjskimi i Nowym Światem wciąż ulegały intensyfikacji i to w obu kierunkach. Emigranci z Wysp Kanaryjskich w znacznym stopniu przyczynili się do powstania kolonii w Ameryce i do dziś dnia na Karaibach (Wenezuela, Kuba, Portoryko) i w Ameryce Południowej istnieją duże społeczności wywodzące się z tego regionu. Równocześnie powroty potomków imigrantów z Wysp (indianos) oraz innych mieszkańców z drugiego brzegu Atlantyku umocniły wpływy amerykańskie na Wyspach Kanaryjskich, które są szczególnie widoczne w języku używanym na tym terenie, w architekturze, muzyce oraz niektórych potrawach 11

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności regionalnych. Obecnie społeczność pochodząca z Ameryki Łacińskiej zajmuje drugie co do liczebności miejsce po rezydentach europejskich. W tym kontekście produkty rolne tak ważne dla kolonizacji amerykańskiej, jak cukier czy rum przeniesiono do Ameryki z plantacji trzciny cukrowej na Wyspach Kanaryjskich. Z kolei produkty obecnie tak typowe dla Wysp Kanaryjskich, jak ziemniaki, pomidory lub cygara, mają swoje korzenie w handlu transatlantyckim. Wymiana handlowa z Ameryką, kontynentem europejskim i Wyspami Brytyjskimi nadawała kształt gospodarce kanaryjskiej, opartej przede wszystkim na wywozie produktów podstawowych: początkowo cukru trzcinowego i rumu, później wina i koszenili( 1 ), i wreszcie, od wieku XIX, pomidorów, bananów i ryb. Kolejne kryzysy następujące w dziedzinie wywozu produkcji rolnej i związane z nimi wprowadzanie nowych produktów ukształtowały przyszłość ekonomiczną Wysp. W połowie XIX w. wprowadzono system swobód handlowych dla Wysp Kanaryjskich, oparty na specjalnym systemie gospodarczym i fiskalnym, którym obecnie cieszą się Wyspy Kanaryjskie należące do państwa hiszpańskiego. 1 Barwnik naturalny pozyskiwany z czerwca kaktusowego, bardzo ceniony w przemyśle włókienniczym do czasu pojawienia się sztucznych barwników. 12

Rolnictwo na Wyspach Kanaryjskich 2. RAMY POLITYCZNE I GOSPODARCZE 2.1. Autonomiczna wspólnota Hiszpanii o własnych cechach charakterystycznych Od 1982 r. Wyspy Kanaryjskie są jedną ze wspólnot autonomicznych Królestwa Hiszpanii, a w 1996 r. Statut Autonomii Kanaryjskiej został częściowo zmieniony i wprowadzono w nim określenie narodowości historycznej. Wyspy mają dwie stolice, Las Palmas de Gran Canaria (383 308 mieszk.) i Santa Cruz de Tenerife (222 643 mieszk.). Po ostatnich wyborach, które odbyły się w maju 2011 r. ustanowiono nowy parlament autonomii i nowy rząd regionalny. W zgromadzeniu kanaryjskim jest 60 miejsc( 2 ), składa się on z 21 deputowanych z Partii Ludowej (PP), 21 deputowanych z Koalicji Kanaryjskiej (CC), 15 deputowanych z Socjalistycznej Partii Wysp Kanaryjskich PSOE oraz 3 deputowanych z partii Nowe Wyspy Kanaryjskie. Nowy rząd regionalny został utworzony przez koalicję, w której skład wchodzą przedstawiciele Koalicji Kanaryjskiej (nacjonaliści) i Partia Socjalistyczna; na czele rządu stanął Paulino Rivero Baute (CC). Pod względem administracyjnym wspólnota autonomiczna dzieli się na dwie prowincje: 1) Prowincję Santa Cruz de Tenerife na zachodzie, obejmującą wyspy El Hierro, La Palma, La Gomera i Teneryfę; oraz 2) Prowincję Las Palmas na wschodzie, obejmującą wyspy Gran Canaria, Fuerteventura, Lanzarote, Archipelag Chinijo i wyspę Lobos. Każda z głównych wysp ma z kolei swój organ władz lokalnych, tzw. radę wyspy, której członkowie wybierani są w wyborach powszechnych. Pod względem liczby ludności (2,1 mln mieszkańców w 2010 r.) (Tabela 2.2) Wyspy Kanaryjskie zajmują ósme miejsce wśród wspólnot autonomicznych Hiszpanii. Ludność ta koncentruje się na dwóch głównych, największych wyspach: Teneryfie (43% całej ludności) i Gran Canarii (40%) (Tabela 1). Innymi słowy, ponad 80% ludności zamieszkuje dwie główne wyspy, uznawane jak już wspomniano (pkt 1.1) za obszary przede wszystkim miejskie. Ze względu na niewielką powierzchnię gęstość zaludnienia w archipelagu Wysp Kanaryjskich jest bardzo duża (284,5 mieszk./km²), trzykrotnie wyższa od średniej hiszpańskiej (93 mieszk./km²) i 2,5 razy wyższa od średniej wspólnotowej (115,5 mieszk./km²) (Tabela 2.2). Jest ona jeszcze wyższa na dwóch najbardziej zaludnionych wyspach: Gran Canarii (542 mieszk./km²) i Teneryfie (445,7 mieszk./km 2 ). Na 87 gmin na Wyspach Kanaryjskich w 48 gęstość zaludnienia przekracza 150 mieszk./km² i gminy te są uważane za gminy miejskie (MAPA 3), w których koncentruje się 83% ludności. Pozostałe gminy są uważane za gminy wiejskie. Jak już wspominaliśmy (pkt 1.2), wspólnota autonomiczna korzysta ze specjalnego systemu gospodarczego i fiskalnego, będącego wynikiem jej historii i uwarunkowań geograficznych. Jednym z elementów fiskalnych jest Rezerwa na inwestycje na Wyspach Kanaryjskich, tzw. RIC, która zmniejsza podstawę opodatkowania podatkiem dochodowym od osób prawnych. Wyspy są również objęte tzw. Specjalną Strefą Kanaryjską, czyli wolną strefą, dzięki której przedsiębiorstwa mające tam swoją siedzibę płacą dużo niższy podatek dochodowy od osób prawnych. 2 W parlamencie autonomii funkcjonuje potrójny parytet: równa liczba mandatów w obu prowincjach, na dwóch największych wyspach oraz między dużymi i małymi wyspami. W ten sposób próbuje się równoważyć kryteria ludnościowe i terytorialne. 13

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności MAPA 3: GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA NA POSZCZEGÓLNYCH WYSPACH I W POSZCZEGÓLNYCH GMINACH Źródło: Program rozwoju obszarów wiejskich na Wyspach Kanaryjskich 2007 2013. 2.2. Przystąpienie Hiszpanii do WE i stopniowe włączanie rolnictwa Wysp Kanaryjskich do WPR Przystąpienie Hiszpanii do Wspólnot Europejskich w roku 1986 pociągnęło za sobą ostrą dyskusję na temat modelu integracji, jaki należy zastosować do Wysp Kanaryjskich. Mieszkańcy optowali wówczas za specjalnym systemem, który pozwoliłby zachować status fiskalny i handlowy Wysp. Wiązało się to z nieprzystąpieniem do unii celnej, rezygnację ze wspólnej polityki rolnej (WPR) oraz niestosowaniem podatku VAT. System ten został uwzględniony w Akcie przystąpienia( 3 ). 3 Art. 25, 155, 186 i 187 Aktu przystąpienia oraz protokół nr 2, wraz z załącznikami A i B (Dz.U. WE L 302 z 15.11.1985). 14

Rolnictwo na Wyspach Kanaryjskich W konsekwencji początkowo przepisy dotyczące WPR, z wyjątkiem przepisów o charakterze społeczno-strukturalnym, nie miały zastosowania do Wysp. W związku z tym produkty rolne i produkty rybołówstwa nie miały swobodnego dostępu na terytorium Wspólnot; stosowano wobec nich kontyngenty celne, a w niektórych przypadkach preferencyjne ceny. W ramach zatwierdzonych kontyngentów, a w razie potrzeby w odniesieniu do ustalonych wcześniej cen referencyjnych, stosowano redukcję ceł przewidzianą dla produktów hiszpańskich wyprodukowanych na Półwyspie Iberyjskim. Równocześnie utrzymano, tymczasowo (1993) i w odniesieniu do niektórych produktów, określone zwolnienia we Wspólnocie (opłata za dokowanie taryfa specjalna). Z drugiej strony niestosowanie WPR powodowało, że produkty rolne pochodzące ze Wspólnoty Europejskiej nadal korzystały z refundacji wywozowych. I wreszcie utrzymano na okres czterech lat (1.1.1990) obowiązujące przepisy sektorowe dla pomidorów i ogórków, jak również rezerwę rynku hiszpańskiego dla kanaryjskich bananów na okres dziesięciu lat (1.1.1996) do czasu powstania wspólnej organizacji rynku na ten produkt (w owym okresie jeszcze nie istniała). Niemniej jednak debata polityczna i społeczna na Wyspach, poświęcona pełnej integracji z unią celną i wspólną polityką rolną trwała nadal, pobudzana przez obawy Wysp o większe znaczenie rolnictwa dla przyszłości ich wywozu. Rozmaite okoliczności powodowały dążenie do zmiany modelu integracji wynegocjowanego w 1986 r.: Z jednej strony przyjęcie w 1987 r. Jednolitego aktu europejskiego i wynikające z niego powstanie rynku wewnętrznego w 1992 r. To z kolei wiązało się z utworzeniem wspólnej organizacji rynku bananów w celu likwidacji dotychczasowej fragmentacji wspólnotowego rynku w zależności od miejsca pochodzenia (banany dolarowe pochodzące z Ameryki łacińskiej; banany z krajów AKP; oraz banany pochodzące z Madery, francuskich departamentów zamorskich i z Wysp Kanaryjskich)( 4 ); Jednocześnie zmianie statutu integracji sprzyjało zakończenie w 1996 r. okresu przejściowego przyznanego hiszpańskiemu rolnictwu w Akcie przystąpienia i jego ewentualne skrócenie w związku z powstaniem rynku wewnętrznego; Po trzecie, przyspieszenie reform WPR zachęcało kanaryjskie rolnictwo do większej integracji. Proces zmian mechanizmów WPR rozpoczęty w połowie lat 80. zbiegł się z prezentacją, w lipcu 1991 r., wniosku dotyczącego radykalnej reformy, w ramach której ceny gwarantowane miały być stopniowo zastępowane przez płatności bezpośrednie dla producentów (reforma McSharry ego z 1992 r.); Zastosowanie od 1992 r. nowej polityki śródziemnomorskiej wiązało się z kolei z ryzykiem, iż będzie ona sprzyjać wywozowi z państw trzecich położonych nad Morzem Śródziemnym, kosztem produktów z Wysp; I wreszcie, w 1986 w Punta del Este rozpoczęła się nowa runda negocjacji GATT, mająca na celu liberalizację światowego handlu produktami rolnymi i zmniejszenie wsparcia ze środków publicznych dla produktów rolnych. 4 Wspólna organizacja rynku bananów powstała wreszcie w drodze rozporządzenia (WE) nr 404/1993 (Dz.U. L 47 z 25.2.1993). Następnie rozporządzeniem (WE) nr 2013/2006 (Dz.U. L 384 z 29.12.2006) przyjęto płatności bezpośrednie na rzecz bananów w systemie jednolitej płatności, a rozporządzenie (WE) nr 1234/2007 (Dz.U. L 299 z 16.11.2007) włączyło regulację rynku bananów do jednolitej wspólnej organizacji rynku. Jak to zostało wyjaśnione w pkt 3.4 obecnie sektor bananów jest objęty programami POSEI. 15

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności W 1991 r. został ostatecznie zmieniony statut integracji( 5 ), a zmiany te polegały na: stopniowym włączaniu Wysp do unii celnej (proces ten miał się zakończyć w grudniu 2000 r.); wprowadzeniu specjalnego systemu zaopatrzenia w produkty rolne do spożycia lub przetworzenia na Wyspach, uzupełnionego o podatek przy wwozie towarów (podatek od produkcji i wywozu APIM); stosowaniu obniżonego VAT (kanaryjski podatek pośredni IGIC); i wreszcie pełnym włączeniu rolnictwa Wysp do WPR. Te nowe ramy prawne dopełniło jeszcze w tym samym 1991 r. uznanie Wysp Kanaryjskich za region najbardziej oddalony, a w konsekwencji przyjęcie Programu opcji szczególnych dla Wysp Kanaryjskich ze względu na oddalenie i wyspiarski charakter (POSEICAN)( 6 ). 2.3. Wyspy Kanaryjskie region najbardziej oddalony w Unii Europejskiej Pierwszym dokumentem dotyczącym specjalnych programów pomocowych dla regionów najbardziej oddalonych była rezolucja Parlamentu Europejskiego z 1987 r., poświęcona francuskim departamentom zamorskim (DOM). Decyzją 89/687/WE z 22.12.1989 wprowadzono pierwszy program na rzecz departamentów zamorskich, będący prawdziwym punktem wyjścia dla programów POSEI. W 1991 r. zrobiono kolejny krok i oprócz aktualizacji programu POSEIDOM powstały programy na rzecz Madery i Azorów (POSEIMA) oraz Wysp Kanaryjskich (POSEICAN) (patrz przypis 6). W 1999 r. w art. 299 traktatu z Amsterdamu zapisano określenie region najbardziej oddalony, wymieniając przy tym Wyspy Kanaryjskie. I wreszcie, po podpisaniu Traktatu z Lizbony w art. 349 i 355 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) uwzględniono definicję regionu najbardziej oddalonego z traktatu z Amsterdamu oraz specyficzne środki w odniesieniu do unii celnej, wspólnej polityki handlowej, polityki fiskalnej, stref wolnocłowych, wspólnej polityki rolnej, wspólnej polityki rybołówstwa, warunków zaopatrzenia w surowce i dobra konsumpcyjne pierwszej potrzeby, pomocy państwowej i warunków dostępu do funduszy strukturalnych. Zgodnie z Traktatem pojęcie regionu najbardziej oddalonego opiera się przede wszystkim na szczególnych strukturach społeczno-gospodarczych danego regionu, na które dodatkowy wpływ mają jego oddalenie, wyspiarski charakter, niewielka powierzchnia, ukształtowanie powierzchni, klimat i zależność gospodarcza od niewielkiej liczby produktów. Czynniki te w decydujący sposób wpływają na jego rozwój. Wyspy Kanaryjskie ewidentnie spełniają te warunki: Pod względem geograficznym położone są na Oceanie Atlantyckim, w odległości 1050 km od Półwyspu Iberyjskiego i 3054 km od Brukseli, a zatem spełniają wymogi dotyczące wyspiarskiego charakteru i oddalenia od swoich najważniejszych rynków, co wiąże się z kosztami logistycznymi i transportowymi. Z drugiej strony rozdrobnienie geograficzne jest przyczyną podwójnie wyspiarskiego charakteru mniejszych wysp w porównaniu do Teneryfy i Gran Canarii, gdzie koncentruje się aktywność administracyjna i gospodarcza. 5 6 Rozporządzenie (WE) nr 1911/1991, Dz.U. L 171 z 29.6.1991. Decyzja 91/314/WE (Dz.U. L 171 z 29.6.1991). Przedmiotową decyzję uzupełniło rozporządzenie (WE) nr 1601/92 (Dz.U. L 173 z 27.6.1992) ustanawiające szczególne środki dotyczące produktów rolnych z Wysp Kanaryjskich w ramach POSEICAN, zmienione rozporządzeniem (WE) nr 2826/2000 (Dz.U. L 328 z 23.12.2000). Jak wspominamy dalej (pkt 3.4), rozporządzenie (WE) nr 1601/92 zostało uchylone rozporządzeniem (WE) nr 1454/2001 (Dz.U. L 198 z 21.7.2001), a ono z kolei zostało zastąpione przez rozporządzenie (WE) nr 247/2006 (Dz.U. L 42 z 14.2.2006), stanowiące obowiązującą podstawę prawną dla programów POSEI. 16

Rolnictwo na Wyspach Kanaryjskich Charakteryzują się także niewielką powierzchnią możliwą do wykorzystania, zwłaszcza jeśli chodzi o użytki rolne, która jest poważnie zagrożona erozją( 7 ), szczególnie groźny na wyspach Fuerteventura i Gran Canaria, gdzie to zjawisko występuje na ponad 50% terytorium. Ze względu na trudne warunki orograficzne, duże pochyłości, rozległe tereny górzyste i wulkaniczne, tylko 7,26% powierzchni Wysp zajmują ziemie uprawne. 20,4% stanowią tereny leśne, 4,02% łąki i pastwiska, 0,43% rzeki i jeziora, a pozostała część (67,89%) jest przeznaczona do innego użytku. Jak już widzieliśmy (pkt 1.1), duża część terytorium jest objęta systemem ochrony środowiska. Niedostatek użytków rolnych pogłębia jeszcze niedostatek wody zdatnej do użytku w miastach i w rolnictwie. To nie przypadek, że cena wody na Wyspach Kanaryjskich jest najwyższa w całej Hiszpanii (1,74 euro/m³ w porównaniu do średniej krajowej, która w 2006 r. wynosiła 1,08 euro). Mimo to jej zużycie nadal się zwiększa. W latach 2000 2007 średnie zużycie w gospodarstwach domowych (litr/mieszk./dzień) wzrosło o 10,8%, główną tego przyczyną była turystyka. Trzeba także brać pod uwagę takie zjawisko jak zasolenie. W kontekście społeczno-demograficznym Wyspy charakteryzują się jak wiadomo dużą gęstością zaludnienia (285 mieszk./km²) (pkt 1.1.). Do tego trzeba dodać wysokie bezrobocie strukturalne (w 2011 r. 28,5% ludności zawodowo czynnej) i dużą skalę presji migracyjnej, spowodowaną bliskością kontynentu afrykańskiego: pamiętajmy, że Fuerteventura jest oddalona od wybrzeży Sahary zaledwie o 95 km. Archipelag Wysp Kanaryjskich wyróżnia się także swoją wrażliwą gospodarką, czego przyczyną jest duża zależność od dostaw z zewnątrz i ograniczona działalność gospodarcza (turystyka) oraz liczba towarów produkowanych na miejscu (produkty rolne przeznaczone na wywóz). Wystarczy wspomnieć, że w 2010 r. wartość przywozu towarów wyniosła 14,104 mln euro, a wywozu 3,189 mln (Tabela 5); bilans ujemny wynosił 10,916 mln (pkt 3.3). I wreszcie nie można pominąć szczególnych zagrożeń naturalnych, jakie dotykają archipelag, jak huragany i pożary lasów. Do tego można jeszcze dodać sporadyczne wybuchy wulkanów, ostatnie odnotowano na wyspie La Palma w 1949 r. (Nambroque i San Juan) oraz w 1971 r. (Teneguía). 2.4. Gospodarka Wysp Kanaryjskich: wskaźniki podstawowe W latach 60. rolnictwo przynosiło ok. 32% PKB regionu. Obecnie przynosi jedynie 1,3% (patrz pkt 3.1). W wyniku tych głębokich przemian obecnie kanaryjska gospodarka jest w zasadzie oparta na usługach. Wkład GVA z sektora usług w PKB wynosi 83% (Tabela 3). Jego głównym składnikiem są turystyka i działalność pokrewna, obejmujące cały rok ze względu na doskonałe warunki klimatyczne panujące na Wyspach (pkt 1.1). Wyspy odwiedza rocznie nieco poniżej 10 mln turystów, co sprawia, że zajmują one trzecie miejsce wśród regionów turystycznych Hiszpanii, po Katalonii i Balearach. 7 W 2008 r. roczne straty gleby wynosiły 9,72 t/ha. 69,25% gruntów jest dotknięta umiarkowanym procesem erozji (0 10 t/ha rocznie). 21,86% gruntów dotyka erozja o średnim natężeniu (od 10 do 25 t/ha rocznie). A 8,89% terytorium Wysp dotyka proces erozji określany jako poważny (ponad 25 t/ha rocznie). Źródło: MARM Perfil Ambiental de España [Informator środowiskowy Hiszpanii], 2009 r. 17

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności TABELA 3: SEKTOROWA STRUKTURA PKB WYSP KANARYJSKICH W PORÓWNANIU Z PKB HISZPANII DANE Z 2010 R. (*) (W MLN EURO) WYSPY KANARYJSKIE % HISZPANIA % % WYSPY KANARYJSK IE/HISZPANI A WARTOŚĆ DODANA BRUTTO (GVA) OGÓŁEM 37 783,7 100 972 403,0 100 3,9% GVA z rolnictwa, hodowli bydła i rybołówstwa 489,0 1,3% 26 062,0 2,7% 1,9% GVA z sektora energetycznego 1040,1 2,8% 29 684,0 3,0% 3,5% GVA z przemysłu, w tym GVA z przemysłu spożywczego, napojów i tytoniu 1384,2 594,9 3,7% 1,6% 122 132,0 20 245,0 12,6% 2,0% 1,1% 2,9% GVA z sektora budownictwa 3483,8 9,2% 97 791,0 10,0% 3,6% GVA z sektora usług 31 386,3 83,0% 696 734,0 71,7% 4,5% (*) Dane dotyczące przekroju sektorowego PKB, obliczone na podstawie wkładu każdego z sektorów w GVA, bez uwzględnienia wartości podatków od produktów netto. Dane tymczasowe z 2010 r. Źródła: Kanaryjski Instytut Statystyczny (ISTAC), Contabilidad Regional de España (informator ekonomiczny) i opracowanie własne. Przemysł ma niewielkie znaczenie gospodarcze i przynosi mniej niż 4% regionalnego PKB, czyli znacznie poniżej standardów na kontynencie (Tabela 3). W tym kontekście sektor rolno-spożywczy zajmuje ważną pozycję, przynosząc 43% regionalnego GVA z przemysłu, wkład w PKB Wysp w wysokości 1,6% (Tabela 3) oraz zatrudniając 29,6% ludności zawodowo czynnej pracującej w przemyśle (Tabela 4 IV). Podsektor energetyczny także ma pewne znaczenie (2,8% PKB) (Tabela 3), opiera się przede wszystkim na przetwarzaniu ropy naftowej. Znaczna część energii elektrycznej jest energią termiczną, ale należy podkreślić stopniowy rozwój energii odnawialnych, wykorzystujący sprzyjające warunki klimatyczne panujące na Wyspach. Aby zaspokoić rosnące spożycie energii elektrycznej (4,2 MW/mieszk. w 2008 r.) w warunkach niemożności produkcji energii w hydroelektrowniach, coraz większego znaczenia nabiera energia wiatrowa (obecnie zdolność produkcyjna 142 MW) i energia słoneczna (95 MW). Obecnie zdolność produkcyjna w zakresie energii odnawialnych wynosi 277 MW, ale jest to dużo poniżej teoretycznej możliwości wzrostu. W przyszłości mogłaby także się rozwijać produkcja energii geotermalnej, związana z aktywnością wulkaniczną. Drugie pod względem znaczenia jest budownictwo, ściśle związane z rozwojem turystyki i stanowiące 9,2% PKB w 2010 r. (Tabela 3). Jest ono nadal istotne, mimo poważnego załamania spowodowanego przez obecny kryzys gospodarczy w tym obszarze działalności. Załamanie konsumpcji wewnętrznej i spadek liczby turystów związane z kryzysem były przyczyną końca boomu budowlanego w Hiszpanii, a zwłaszcza na Wyspach Kanaryjskich. W tym kontekście osłabienie budownictwa, w którym w 2007 r., przed kryzysem, pracowało 12,5% ludności zawodowo czynnej (Tabela 1.3), przyczyniło się zdecydowanie do wzrostu bezrobocia, które i tak już tradycyjnie było bardzo wysokie. W 2008 r. bezrobotni na 18

Rolnictwo na Wyspach Kanaryjskich Wyspach stanowili 17,4% ludności zawodowo czynnej (Tabela 2.3). Według ostatnio opublikowanych danych w pierwszym kwartale 2011 r. bezrobocie dotknęło 28,5% ludności zawodowo czynnej. Duży wzrost liczby ludności na Wyspach, wynoszący latach 2000 2007 2,4% rocznie, znacznie przewyższa wzrost liczby ludności w Hiszpanii (1,6%) czy w UE-27 (0,4%) (Tabela 2.2), także przyczynia się do bezrobocia strukturalnego i powoduje, że bezrobocie wśród młodzieży jest dwukrotnie wyższe od średniej UE wzrost liczby ludności (Tabela 2.3). Pomimo, że zmniejsza się wskaźnik dzietności i procent ludności w wieku poniżej 14 lat jest obecnie zbliżony do europejskiego (15,6%) (Tabela 2.2), ogólnie społeczeństwo jest młodsze niż na Półwyspie Iberyjskim i na większej części kontynentu europejskiego. Tę sytuację pogłębia jeszcze niedawny napływ imigrantów: w 2008 r. 16,28% mieszkańców Wysp w wieku 15 64 lat urodziło się poza UE (dane te kontrastują z poziomem 6,6% zarejestrowanym w całej UE-27) (Tabela 2.2). Obecnie na Wyspach mieszka ok. 250 000 cudzoziemców. Połowa pochodzi z Europy, a druga połowa to osoby pochodzące z Ameryki Łacińskiej i z Afryki. W ostatnim czasie miały miejsce poważne przepływy migracyjne z krajów afrykańskich, zwłaszcza na wyspy położone najbliżej Afryki (Fuerteventura i Lanzarote). W Tabeli 1 przedstawiono bilans migracyjny netto i zmiany w strukturze ludnościowej Wysp w porównaniu do UE: podczas gdy w UE-27 w latach 2001 2007 odnotowano średni bilans migracyjny wynoszący 2,6 na 1000 mieszkańców, na Fuerteventurze wskaźnik ten wynosił 55,39, na Teneryfie 21,63, na wyspie Lanzarote 39,63, a na wyspie La Gomera 21,13. Na wszystkich wyspach w tym okresie zwiększyła się znacznie liczba ludności i był to wzrost dużo wyższy od średniej wspólnotowej (Tabela 1). 19

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności 20

Rolnictwo na Wyspach Kanaryjskich 3. ROLNICTWO I SEKTOR SPOŻYWCZY WYSP KANARYJSKICH 3.1. Rola gospodarcza, środowiskowa i terytorialna rolnictwa Wysp Kanaryjskich Sektor pierwotny jest dość istotny dla PKB Wysp: GVA w wysokości 489 mln euro to zaledwie 1,3%, podobne jest znaczenie rolnictwa w UE-27 1,1%, ale liczba ta jest niższa niż w Hiszpanii 2,7% (Tabela 3). Sektor rolno-spożywczy ma niewielkie znaczenie w porównaniu do pozostałych sektorów gospodarki (zwłaszcza sektora usług) (Tabela 3), ale mimo to odgrywa istotną rolę w utrzymaniu równowagi społeczno-gospodarczej regionu: Zapewnia jedną piątą wywozu z Wysp (Tabela 5 I.1), który obejmuje głównie banany, owoce i warzywa, produkty rybołówstwa, tytoń, kwiaty i rośliny. Zatrudnia 24 500 osób spośród 771 200 wszystkich zatrudnionych w całej gospodarce Wysp (3,1%) (dane z ostatniego kwartału 2010 r. Tabela 4 I), przy czym szczególne znaczenie ma na takich wyspach, jak El Hierro, La Palma i La Gomera. W kontekście obecnego kryzysu należy podkreślić, że kanaryjski sektor rolny wymaga bardzo pracochłonnych działań, mogących zapewnić zatrudnienie części ludności zawodowo czynnej mającej niskie kwalifikacje, która utraciła pracę w wyniku kryzysu w sektorze budownictwa. Do zatrudnionych w sektorze pierwotnym należy dodać jeszcze 10 832 osób zatrudnionych w przemyśle spożywczym, sektorze napojów i tytoniowym (Tabela 4 IV), liczba odpowiada 29,6% wszystkich zatrudnionych w przemyśle na Wyspach Kanaryjskich. Ponadto rolnictwo pozwala utrzymać podstawowy charakter obszarów wiejskich w regionie, w którym występują duże nierówności i zachodzi przyspieszony proces wyludniania się niektórych terenów wewnątrz Wysp. W związku z tym stanowi podstawę środowiska wiejskiego, obejmującego 3865 km², na których zamieszkuje 196 164 osób( 8 ). Jest źródłem szeregu działań pokrewnych, począwszy od pakowania produktów rolnych, a skończywszy na załadunku i rozładunku w portach. Fakt specjalizacji w świeżych produktach nie pozwolił dotychczas na konsolidację wielkich firm zajmujących się przetwórstwem owoców i warzyw. Niemniej jednak podsektor produktów spożywczych, napojów i tytoniu ma większe znaczenie gospodarcze od samego sektora rolnictwa (1,6%). Nastawiony na zaopatrzenie rynku kanaryjskiego, a zwłaszcza każdej z wysp, odnotowuje transakcje na kwotę 1668,7 mln euro (Tabela 4 IV), co stanowi 22,2% wartości wszystkich transakcji w regionalnym sektorze przemysłu. Wyróżnia się tutaj produkcja mleczarska (faktury na kwotę 294,8 mln euro w 2008 r.), produkcja wody i napojów bezalkoholowych (293,5 mln) oraz produkcja chleba, wyrobów cukierniczych i makaronów (201,27 mln). Pewne znaczenie odgrywa także klasyfikacja i paczkowanie jaj, obróbka i pakowanie produktów mięsnych i produktów sektora wina. 8 Dane z gmin uznanych za wiejskie ustawą nr 45/2007 w sprawie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, mających mniej niż 30 000 mieszkańców i gęstość zaludnienia niższą niż 100 osób/km². 21

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności Wreszcie, rolnictwo stanowi skuteczny sposób ochrony środowiska naturalnego niezwykle interesującego z ekologicznego punktu widzenia (patrz pkt 1.1), charakteryzującego się niedostatkiem zasobów naturalnych (ziemi i wody), poważnymi problemami związanymi z zasoleniem i erozją (patrz pkt 2.3) i poddanego dużej presji demograficznej, zwiększanej jeszcze przez turystykę i przepływy migracyjne z kontynentu afrykańskiego (patrz pkt 2.4). 3.2. Profil strukturalny rolnictwa Wysp Kanaryjskich Główną cechą wyróżniającą rolnictwo Wysp Kanaryjskich jest brak wody i gleb odpowiednich do upraw. Te ostatnie stanowią zaledwie 7,6% całego terytorium, co jest uzasadnieniem dla faktu, iż całe hektary terenów uprawnych pokryto ziemią przywożoną z Hiszpanii. Oprócz ograniczeń czynników produkcji mamy jednak do czynienia z zaletami klimatycznymi, pozwalającymi na rozwój produkcji upraw tropikalnych i subtropikalnych oraz na wywóz na rynki zewnętrzne szerokiego wachlarza warzyw i owoców poza sezonem (pkt 3.3). W ten sposób, kosztem ogromnych wysiłków 40% użytków rolnych jest obecnie nawadnianych (23 384 Ha), z czego 76,1% jest nawadnianych punktowo, co pozwala na maksymalne wykorzystanie niewielkich zasobów wodnych. Na Wyspach znajduje się 14 416 gospodarstw rolnych (Tabela 4 I). Mają one zazwyczaj niewielką powierzchnię: średnio 4 ha użytków rolnych (mniej niż w Hiszpanii) i 18,2 zwierząt gospodarskich( 9 ) (TABELA 4 I). Natomiast wymiar ekonomiczny jest większy, wynosi 33 ESU na gospodarstwo( 10 ) ponad dwukrotnie więcej od średniej hiszpańskiej (15,6). Ta wysoka rentowność ekonomiczna pozwala utrzymać średnio 2,2 AWU( 11 ) na gospodarstwo (TABELA 4 I). Niemniej jednak, poza danymi statystycznymi, sektor rolny Wysp wyróżnia się swoim dwoistym charakterem. Wysoko wyspecjalizowany podsektor rolnictwa nastawionego na wywóz (owoce, warzywa, rośliny i kwiaty), odpowiadający za 67% GVA w rolnictwie, współistnieje z rolnictwem ukierunkowanym na zaopatrzenie wewnętrzne (wino, hodowla bydła), wyróżniającym się swoją rolą społeczną i środowiskową. Ta dwoistość w produkcji ma swoje odbicie strukturalne. 85% gospodarstw ma powierzchnię poniżej 5 ha, a 55% z nich nie osiąga poziomu 8 ESU. W tych małych gospodarstwach powstaje gros produkcji rolnej przeznaczonej na rynek Wysp. Z drugiej strony największa część produkcji na wywóz koncentruje się w gospodarstwach o powierzchni ponad 50 ha lub w wielkich szklarniach. Do tego samego segmentu zalicza się 5% gospodarstw przekraczających 40 ESU. Największą część powierzchni uprawnej zajmują trzy produkty (Tabela 4 II): winorośl (18 932 ha), szczególnie znacząca ze względu na dużą liczbę małych gospodarstw, gdzie się ją uprawia; bananowce (9113 ha, hodowane przeważnie na Teneryfie i La Palma), produkcja bananów wzrasta i w 2010 r. osiągnęła 420 700 ton o wartości równej niemal czwartej części całkowitej produkcji rolnej; oraz ziemniaki, które mają niewielkie znaczenie eksportowe, ale ich uprawy zajmują 4134 ha. 9 Liczba zwierząt gospodarskich (UG) to pogłowie zwierząt w gospodarstwie pomnożone przez współczynnik, który jest różny dla każdego gatunku i rodzaju. Daje to ostatecznie jeden wskaźnik dla różnych stad. 10 ESU: europejska jednostka wielkości (1 ESU = 1200 euro standardowej nadwyżki bezpośredniej). 11 AWU: jednostka pracy/rok; AWU: 1 AWU równa się pracy wykonywanej przez jedną osobę w pełnym wymiarze godzin w ciągu jednego roku (1826 godzin). 22

I. GOSPODARSTW A Rolnictwo na Wyspach Kanaryjskich Inne produkty roślinne istotne z ekonomicznego punktu widzenia to: pomidory (ich uprawa jest skoncentrowana na wyspach Gran Canaria, Teneryfa i Fuerteventura, hodowane są w szklarniach na 1819 ha, w 2010 r. wyprodukowano ich 119 800 ton, co stanowiło 9% całkowitej produkcji rolnej, aczkolwiek była to wartość spadkowa); kwiaty i rośliny ozdobne (711 ha), tutaj odnotowuje się wzrost, stanowią one 7% całkowitej produkcji rolnej Wysp, oraz ogórki, papryka i fasolka szparagowa, wszystkie te produkty uprawiane są na niewielkiej powierzchni, ale mają duże znaczenie eksportowe. Jeśli chodzi o produkcję zwierzęcą można wyróżnić hodowlę kóz (mleko i mięso), których pogłowie wynosi 305 320 (odpowiada to 10,5% pogłowia tych zwierząt w Hiszpanii) oraz hodowlę kur niosek (2,2 mln sztuk, co stanowi 5,2% całej hodowli w Hiszpanii) (Tabela 4 III). Jeśli chodzi o politykę jakości żywności, to Wyspy Kanaryjskie dysponują 14 produktami spożywczymi i napojami oznaczonymi chronioną nazwą pochodzenia lub chronionym oznaczeniem geograficznym; zaliczają się do nich: Queso Majorero, Queso de Guía, Ronmiel oraz wina Tacoronte-Acentejo i Lanzarote. Ostatnie oznaczenia, z połowy 2011 r. i na razie przejściowe, dotyczą chronionej nazwy pochodzenia Papas Antiguas de Canarias oraz chronionego oznaczenia geograficznego Plátano de Canarias. Ponadto 5009 ha zajmuje rolnictwo ekologiczne (Tabela 4 II). TABELA 4: PODSTAWOWE DANE STRUKTURALNE DOTYCZĄCE SEKTORA ROLNO-SPOŻYWCZEGO WYSP KANARYJSKICH Łączna liczba gospodarstw Średnia UR (ha) na gospodarstwo Średnia liczba zwierząt gospodarskich (UG) Średnia AWU na gospodarstwo Średnia ESU na gospodarstwo Ogółem pracujących w rolnictwie (2010) 14 416 4,0 18,2 2,2 33,4 24 500 II. POWIERZCHNIA UPRAWNA (w ha) (2008) III. HODOWLA (pogłowie) Winnice Bananowiec Ziemniaki Warzywa Pomidory Szklarnie Rolnictwo ekologiczne 18 932 9113 4 134 6545 1819 5009 Kury nioski Kurczaki Kozy Owce Świnie Krowy (na mięso i mamki) (2010) 2 279 128 1 448 411 305 320 88 128 68 877 18 890 IV. PRZEMYSŁ SPOŻYWCZY, NAPOJÓW I TYTONIOWY Łączna liczba zatrudnionych % zatrudnionych w przemyśle % zmian w zatrudnieniu 2009 2008 Liczba transakcji (w tys. euro) % liczby transakcji w przemyśle ogółem % zmian 2009 2008 (2009) 10 832 29,6% 1,9% 1668,7 22,2% 3,7% Uwaga: UR: Wykorzystywane użytki rolne; AWU: jednostka pracy/rok; ESU: europejska jednostka wielkości (patrz definicje w przypisach na s. 22). Źródła: MARM (Anuario de estadística Agraria 2009 rolniczy rocznik statystyczny), INE (Encuesta Industrial de Empresas informator ekonomiczny dotyczący działalności przedsiębiorstw) i opracowanie własne. 23

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności 3.3. Handel artykułami rolno-spożywczymi Wymiana handlowa w zakresie produktów rolno-spożywczych ma szczególne znaczenie dla Wysp Kanaryjskich ze względu na ich wyspiarski charakter i niewielkie zdolności zagwarantowania dostaw dla ludności, lokalnych mieszkańców lub osób przebywających okresowo (turystów). Z drugiej strony wspominana wcześniej dwoistość miejscowej produkcji rolnej (pkt 3.2) znajduje swoje odzwierciedlenie w stosunkach handlowych: sektory tradycyjnie nastawione na wywóz współistnieją z sektorami zorientowanymi na konsumpcję wewnętrzną, podlegającymi z kolei dużej konkurencji z zewnątrz, spowodowanej specyficznym systemem fiskalnym i handlowym obowiązującym na Wyspach. Wreszcie, znaczący przywóz produktów rolnych na Wyspy ułatwia zaopatrzenie znacznej części przemysłu rolno-spożywczego, który przetwarza je następnie na terenie Wysp (pkt 3.1). W wyniku tej sytuacji mamy do czynienia z bardzo deficytowym saldem handlowym w zakresie produktów rolno-spożywczych (2179 mln euro w 2010 r.) (Tabela 5). Stopień pokrycia (wywóz/przywóz) wynosi zaledwie 23,5%. Znaczna część wymiany handlowej w zakresie produktów rolno-spożywczych dotyczy Półwyspu Iberyjskiego (70,5%) (Tabela 5 I.1 i II.1.). UE-27 (z wyłączeniem Hiszpanii) jest drugim partnerem handlowym, do którego płynie 20,7% wywozu produktów rolnych i skąd pochodzi 17,4% produktów importowanych w ramach przedmiotowego rozdziału (Tabela 5 I.1 i II.1.). Ze względu na swoje bliskie położenie trzecim partnerem handlowym jest kontynent afrykański, ale plasuje się na dużo odleglejszym miejscu niż dwaj pierwsi. Wywóz produktów rolno-spożywczych stanowi 21% całego wywozu, co jest wiarygodnym potwierdzeniem dynamiki rolnictwa, które zapewnia, jak już widzieliśmy (pkt 3.1), 1,3% regionalnego PKB. Pierwszą pozycją eksportową są owoce (do których zalicza się banany), a wartość tej sprzedaży wyniosła w 2010 r. 223,2 mln (stanowi to jedną trzecią wywozu produktów rolno-spożywczych i 7% całej sprzedaży kanaryjskich produktów zagranicą) (Tabela 5 I.1). Na kolejnych miejscach plasują się produkty rybołówstwa, wyroby tytoniowe (o wartości 129,6 mln) oraz warzywa (87,4 mln) (Tabela 5 I.1). Należy podkreślić, że wywóz wyrobów przemysłu tytoniowego jest uzależniony od przywozu liści tytoniu. Podobna sytuacja dotyczy wywozu mrożonek i konserw rybnych, co jest związane z faktem, że Wyspy Kanaryjskie stanowią bazę wypadową wielu flotylli rybackich pod różnymi banderami, łowiących u wybrzeży afrykańskich. Ponieważ Wyspy specjalizują się w produkcji świeżych warzyw i owoców głównym produktami eksportowymi w obszarze produktów rolnych są banany, pomidory, ogórki i papryka. Należy podkreślić, że praktycznie wszystkie owoce są wywożone do Hiszpanii (Tabela 5 I.1), ze względu na tradycyjne przepływy handlowe powstałe dzięki krajowej rezerwie bananów (pkt 2.2). Jeśli chodzi o pozostałe pozycje taryfowe, to Półwysep Iberyjski odgrywa znaczącą rolę w wywozie produktów rolnych z Wysp. Poza Hiszpanią głównymi krajami-odbiorcami dostaw produktów rolno-spożywczych są (dane z 2010 r.): W przypadku warzyw (pozycja 07), Wielka Brytania i Holandia (odpowiednio 44 mln i 31 mln euro); W przypadku produktów rybołówstwa (pozycja 03) Włochy (11,7 mln euro), Holandia (6,1 mln), Nigeria (4 mln) oraz Francja, USA i Wyspy Zielonego Przylądka (po 1 mln euro); 24

Rolnictwo na Wyspach Kanaryjskich TABELA 5: HANDEL ZAGRANICZNY TOWARAMI ROLNO- SPOŻYWCZYMI JAKO CZĘŚĆ CAŁEJ WYMIANY HANDLOWEJ WYSP KANARYJSKICH ORAZ BILANS W TYM ZAKRESIE (ROK 2010, w tys. euro) OBSZAR GEOGRAFICZNY PRZEZNACZENIA LUB POCHODZENIA / POZYCJA TARYFOWA I. OGÓŁEM WYWÓZ (% całości) I.1. Ogółem wywóz produktów rolno-spożywczych (*), w tym: 08. Owoce (w tym banany) 03. Produkty rybołówstwa OGÓŁEM (% całości) 3 189 117 (100%) 672 782,4 (21,0%) 223 211,4 (7,0%) 154 546,9 (4,8%) 24. Tytoń 129 597,9 (4,0%) 07. Warzywa 87 452,0 (2,7%) 22. Napoje 21 704,7 (0,7%) 06. Rośliny żywe 14 634,5 (0,5%) II. OGÓŁEM 14 104 928 PRZYWÓZ (% całości) (100%) II.1. Przywóz produktów rolno-spożywczych ogółem (*), w tym: 16. Przetwory z mięsa i z ryb 2 852 515,3 (20,2%) 422 451,3 (3,0%) 02. Mięsa 322 871,1 (2,3%) 22. Napoje 319 969,4 (2,3%) 04. Przetwory mleczne 275 711,3 (1,9%) SALDO HANDLOWE OGÓŁEM (I II) SALDO W ZAKRESIE PRODUKTÓW ROLNYCH I SPOŻYWCZYCH (I.1 II.1) HISZPANIA UE-27 (BEZ HISZPANII) AFRYKA POZOSTAŁ E OBSZARY (% pozycji) (% pozycji) (% pozycji) (% pozycji) 1 335 278 (42%) 473 698,4 (70,4%) 221 922,6 (99,4%) 94 248,6 (61%) 114 107,9 (88,0%) 10 971,0 (12,6%) 10 629,4 (49,0%) 5384,0 (36,8%) 9 463 716 (67,0%) 2 008 787,1 (70,5%) 391 555,0 (92,7%) 174 262,5 (54,0%) 262 698,9 (82%) 178 121,2 (65%) 885 788 (28%) 139 078,4 (20,7%) 321,7 (0,1%) 25 659,5 (16,6%) 10 770,5 (8,3%) 76 183,3 (87,2%) 7932,0 (36,5%) 7424,8 (50,7%) 2 014 034 (14,3%) 496 247,5 (17,4%) 24 210,1 (5,7%) 20 839,3 (6,5%) 51 507,5 (16,0%) 97 437,9 (35%) 187 165 (6%) 29 223,4 (4,3%) 966,8 (0,5%) 18 693,7 (12,1%) 106,4 (0,1%) 207,4 (0,2%) 934,6 (4,3%) 500,5 (3,4%) 1 092 992 (7,7%) 43 207,9 (1,5%) 589,5 (0,1%) 8,5 (0,0%) 2664,9 (1,0%) 0,00 (0,0%) 780 886 (24%) 30 782,2 (4,6%) 0,3 (0,0%) 15 945,1 (10,3%) 4613,1 (3,6%) 90,3 (0,0) 2208,7 (10,2%) 1325,2 (9,1%) 1 534 186 (10,8%) 304 272,8 (10,6%) 6096,7 (1,5%) 127 760,8 (39,5%) 3098,1 (1,0%) 152,2 (0,0%) 10 915 811 8 128 438 1128246 905 827 753 300 2 179 733 1 535 089 357 169 13 984 273 490 (*) Handel artykułami rolno-spożywczymi: Pozycje 01 24 nomenklatury taryfowej Źródło: Kanaryjski Instytut Statystyczny (ISTAC) 2011 i opracowanie własne. 25