ROZDZIAŁ 3 ZMIANY NA RYNKACH PRACY W REGIONACH PAŃSTW PÓŁ- WYSPU IBERYJSKIEGO

Jakub Piecuch ROZDZIAŁ 3 ZMIANY NA RYNKACH PRACY W REGIONACH PAŃSTW PÓŁ- WYSPU IBERYJSKIEGO Wprowadzenie Dwa analizowane państwa Portugalia i Hiszpania to dwie diametralnie odmienne drogi rozwoju ekonomicznego w ramach Unii Europejskiej, skutkujące w efekcie odmiennym charakterem analizowanych gospodarek i odrębnymi problemami na rynku pracy. Pierwsza dekada członkostwa Hiszpanii w UE przyniosła temu państwu dynamiczny rozwój gospodarczy, jednak pozytywnym przemianom ekonomicznym towarzyszyły narastające problemy na rynku pracy. Restrukturyzacja gospodarki i jej dostosowanie do warunków konkurencyjnego rynku Wspólnoty pociągało za sobą systematyczny wzrost bezrobocia. Dopiero dzięki poprawie struktury hiszpańskiej gospodarki i jej rosnącej konkurencyjności na międzynarodowym rynku oraz wykorzystaniu funduszy strukturalnych dla tworzenia miejsc pracy, kolejne lata przyniosły znaczący spadek stopy bezrobocia. W chwili obecnej jedynie nieznacznie przekracza ona wartość przeciętną dla całego ugrupowania liczącego 27 państw. Diametralnie inna jest sytuacja w Portugalii. W chwili obecnej funkcjonowanie rynku pracy w tym kraju nie jest wielkim problemem, gdyż stopa bezrobocia kształtuje się na poziomie średnim dla całej Wspólnoty. Lecz sytuacja nie należy także do bardzo korzystnych. O ile, bowiem sam poziom bezrobocia nadal nie jest bardzo wysoki, to niepokojący może być systematyczny wzrost ilość osób pozbawionych zatrudnienia. Zbyt wolne przemiany strukturalne portugalskiej gospodarki powodują, iż wzrost ekonomiczny następuje tu znacznie wolniej niż w Hiszpanii, a wzrost stopy bezrobocia zauważalny jest w każdym portugalskim regionie. Rośnie także ilość osób młodych, które nie mogą znaleźć zatrudnienia. W efekcie Portugalia stała się pierwszym krajem starej Unii prześcigniętym w rozwoju gospodarczym przez nowych członków Wspólnoty. Oba państwa, jak i ich poszczególne regiony, były także objęte w dużej części pomocą strukturalną UE, uzyskując tym samym olbrzymie wsparcie finansowe. Ponieważ w okresie planistycznym 2007 2013 to Polska stanie się największym beneficjentem funduszy strukturalnych, dlatego cennym źródłem informacji mogą być doświadczenia obu państw Półwyspu Iberyjskiego. Doświadczenia dotyczące funkcjonowania w ramach struktur unijnych wydają się być szczególnie ważne dla Polski i powinny być wzięte pod uwagę na kolejnych etapach procesu integracji naszego kraju z Unią Europejską. Istnieje, bowiem duża szansa, iż członkostwo Polski przyniesie, podobnie jak miało to miejsce w przypadku Hiszpanii, znaczący wzrost tempa rozwoju społeczno gospodarczego kraju i wzrost poziomu życia jego obywateli. Istnieją wszakże obawy, iż pomimo integracji europejskiej i znaczącej pomocy finansowej Polsce, podobnie jak Portugalii nie uda się szybko dokonać skoku cywilizacyjnego i pomimo obecności w Unii Europejskiej tempo rozwoju ekonomicznego będzie niewystarczające, a problemy dotyczące funkcjonowania rynku pracy nie tylko nie będą rozwiązywane, a wręcz odwrotnie, będą narastać. Celem pracy jest przedstawienie tych czynników, które umożliwiły pozytywne przemiany na hiszpańskim i portugalskim rynku pracy oraz tych, które stanowiły istotną barierę na drodze rozwoju. W artykule analizą objęto jednostki terytorialne noszące w nomenklaturze Unii Europejskiej symbol NUTS 2. Ich odpowiednikiem są polskie województwa. W Hiszpa-

28 Jakub Piecuch nii regiony poziomu NUTS 2 noszą nazwę wspólnot autonomicznych. Opracowanie oparte jest na analizie raportów Komisji Europejskiej Banku Światowego, oraz hiszpańskich i portugalskich rządowych dokumentów. W pracy wykorzystane zostały także dane statystyczne EUROSTAT-u, dotyczące jednostek terytorialnych NUTS 2 oraz dane portugalskiego i hiszpańskiego urzędu statystycznego. Zakres chronologiczny analizy obejmuje okres ostatnich dziesięciu lat. Sytuacja rynku pracy w państwach Unii Europejskiej W 2000 roku Rada Europejska, w trakcie trwania szczycie w Lizbonie, wyznaczyła niezwykle ważny cel do zrealizowania. Mówi on, iż do roku 2010 Unia Europejska stanie się najbardziej konkurencyjną i najszybciej rozwijającą się gospodarką w skali globalnej. Oparta na wiedzy europejska gospodarka ma być zdolna do trwałego wzrostu ekonomicznego, zapewniającego powstawanie nowych miejsc pracy oraz umożliwiającego zwiększenie spójność społecznej w ramach ugrupowania. Zdecydowanie najwięcej działań realizowanych w ramach strategii lizbońskiej dotyczy modernizacji rynku pracy, prowadzącej do wzrostu zatrudnienia i zmniejszania dysproporcji pomiędzy europejskimi regionami. Aby było to możliwe Unia Europejska określa najważniejsze cele, do których zaliczyć można zapewnienie priorytetowego znaczenia rozwiązaniom innowacyjnym, liberalizację gospodarki, ułatwienie prowadzenia działalności gospodarczej, a także nadanie nowego kształtu państwu socjalnemu (Strategia lizbońska, 2002). Największy nacisk kładzie się w strategii na koordynację i usprawnienie polityki zatrudnienia, gdyż ostatnie lata przyniosły systematycznie pogarszającą się sytuacją na europejskim rynku pracy. Efekty podjętych działań są niezwykle istotne dla nowych krajów członkowskich, a w szczególności dla Polski, w której poziom bezrobocia jest najwyższy. Tablica 1. Wskaźniki dotyczące rynku pracy w krajach Unii Europejskiej w roku 2005 Państwa zatrudnienia ogółem zatrudnienia kobiet zatrudnienia mężczyzn Bezrobocie długotrwałe > 12 miesięcy bezrobocia ogółem bezrobocia kobiet bezrobocia mężczyźni bezrobocia wśród młodzieży 1 EU27 51,7 44,2 59,7 46,1 9,0 9,8 8,3 18,8 56,8 Hiszpania 63,3 51,2 75,2 24,5 9,2 12,2 7,0 19,7 56,7 Portugalia 67,5 61,7 73,4 48,2 7,6 8,7 6,7 16,1 62,2 Austria 68,6 62,0 75,4 25,3 5,2 5,5 4,9 10,3 59,4 Belgia 61,1 53,8 68,3 51,7 8,4 9,5 7,6 21,5 53,3 Bułgaria 55,8 51,7 60,0 59,8 10,1 9,8 10,3 22,3 49,7 Cypr 68,5 58,4 79,2 23,5 5,3 6,5 4,4 13,9 63,2 Czechy 64,8 56,3 73,3 53,0 7,9 9,8 6,5 19,2 59,4 Dania 75,9 71,9 79,8 23,4 4,8 5,3 4,4 8,6 65,6 Estonia 64,4 62,1 67,0 53,5 7,9 7,1 8,8 15,9 58,5 Finlandia 68,4 66,5 70,3 25,8 8,4 8,6 8,2 20,1 60,7 Francja 63,1 57,6 68,8 42,5 9,5 10,5 8,6 22,3 56,0 Grecja 60,1 46,1 74,2 52,2 9,8 15,3 6,1 26,0 53,2 Holandia 73,2 66,4 79,9 40,2 4,7 5,1 4,4 8,2 64,9 Irlandia 67,6 58,3 76,9 33,4 4,3 4,0 4,6 8,6 62,0 Litwa 62,6 59,4 66,1 52,5 8,3 8,3 8,2 15,7 56,6 Współczynnik aktywności zawodowej ludności Luksemburg 63,6 53,7 73,3 26,4 4,5 5,8 3,5 13,7 55,6 Łotwa 63,6 59,3 67,6 46,0 8,9 8,7 9,1 13,6 57,8 Malta 53,9 33,7 73,8 46,4 7,0 8,9 6,6 16,8 49,5 Niemcy 65,4 59,6 71,2 53,0 11,2 10,9 11,4 15,5 58,4

Zmiany na rynkach pracy w regionach państw Półwyspu Iberyjskiego 29 Polska 52,8 46,8 58,9 57,7 17,7 19,1 16,6 36,9 54,9 Rumunia 57,6 51,5 63,7 56,3 7,2 6,4 7,8 20,2 53,9 Słowacja 57,7 50,9 64,6 71,9 16,3 17,2 15,5 30,1 59,5 Słowenia 66,0 61,3 70,4 47,4 6,5 7,0 6,1 15,9 59,2 Szwecja 72,5 70,4 74,4 15,4 7,5 7,4 7,6 21,9 70,4 Węgry 56,9 51,0 63,1 45,1 7,2 7,4 7,0 19,4 50,2 W. Brytania 71,7 65,9 77,6 21,1 4,7 4,3 5,1 12,8 62,1 Włochy 57,6 45,3 69,9 49,9 7,7 10,1 6,2 24,0 49,1 1 do 25 roku życia. Źródło: European Communities (2007) Europe in figures Eurostat yearbook 2006-07, Luxembourg, European Commission, European Economy. Economic forecasts, Spring 2005, Nr 2/2005, EUROSTAT, obliczenia własne. Zwiększenie efektywności funkcjonowania rynku pracy, założone w strategii lizbońskiej, oparto na dwóch zasadniczych działaniach. Pierwszy z nich związany był ze stroną popytową i oznaczał zmniejszanie barier w zakładaniu i prowadzeniu działalności gospodarczej poprzez usprawnienia administracyjne. Szczególny nacisk położony został na poprawę zaopatrzenia w infrastrukturę techniczną w tych państwach i regionach, które pod względem rozwoju ekonomicznego i problemów na rynku pracy znajdowały się w szczególnie trudnej sytuacji. Drugi z nich dotyczył strony podażowej na rynku pracy i oznaczał poprawę konkurencyjności siły roboczej i reformę systemu zabezpieczeń społecznych (European Commission, 2005). Jej brak skutkuje odpływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz rodzimych przedsiębiorców w te regiony świata, które oferują lepszą relację pomiędzy kosztem, a efektywnością pracy. Spowolnienie tempa rozwoju ekonomicznego powoduje utrzymywanie się stopy bezrobocia na wysokim poziomie, sięgającym w 2005 roku 9% zasobu siły roboczej dla 27 krajów członkowskich (Tab. 1). Rozważając sytuację w poszczególnych państwach należy zauważyć, iż w grupie krajów o poziomie bezrobocia porównywalnym z wartością średnią dla całej Wspólnoty znajduje się zarówno Portugalia, jak i Hiszpania. Przy czym nieco mniejsze problemy na rynku pracy ma Portugalia (stopa bezrobocia równa w latach 2005 i 2006 odpowiednio 7,6% i 7,7% zasobu siły roboczej), natomiast w Hiszpanii wartość analizowanego wskaźnika nieznacznie przekracza wartość średnią dla UE osiągając poziom 9,2% w 2005 oraz 8,5% zasobu siły roboczej w roku 2006. Decydujące znaczenie odgrywa także reprezentowany przez poszukujących pracy poziom wykształcenia. Niewątpliwie osoby charakteryzujące się wyższym wykształceniem łatwiej znajdują zatrudnienie, w porównaniu do osób, które uzyskały jedynie podstawowy poziom edukacji. Okazuje się jednak, iż odsetek osób posiadających dyplom ukończenia wyższej uczelni jest niższy w analizowanych państwach kohezji od pozostałych państw starej Unii. Ponadto w krajach tych, częściej niż w pozostałej części Wspólnoty, młodzież kończy edukację na poziomie podstawowym. Sytuacja rynku pracy w regionach Hiszpanii Integracja Hiszpanii ze strukturami unijnymi przyniosła temu państwu dynamiczny rozwój gospodarczy. Lecz szybkiemu tempu rozwoju ekonomicznego całego kraju i większości hiszpańskich wspólnot autonomicznych, nie towarzyszyły pozytywne przemiany dokonujące się na rynku pracy 1. 1 Poziom NUTS 2 w Hiszpanii stanowią wspólnoty autonomiczne, które są odpowiednikiem polskich województw. Obok 17 regionów poziom NUTS 2, reprezentują w Hiszpanii dwa miasta autonomiczne Ceuta i Melilla położone w północnej Afryce i posiadające status wspólnot autonomicznych. Ze względu na ich specyficzny charakter nie zostały one objęte analiza. W Portugalii poziom NUTS 2 reprezentuje 7 regionów. Pięć z nich to regiony położone na kontynencie europejskim, natomiast dwa Madera oraz Açores to regiony wyspiarskie (Mapa 1).

30 Jakub Piecuch Tablica 1. Rozkład środków z funduszy strukturalnych wg celów wsparcia w latach 1989 2013 Sytuacja ta nie powinna jednak dziwić gdyż w momencie akcesji Hiszpania charakteryzowała się niskim poziomem rozwoju ekonomicznego i tradycyjną strukturą gospodarki. W tej sytuacji niezbędna restrukturyzacja i dostosowanie gospodarki do warunków wspólnego rynku i wysokiej konkurencyjności pozostałych państw unijnych, przyniosła systematyczny wzrost bezrobocia we wszystkich wspólnotach autonomicznych. Rosnąca konkurencyjność gospodarki hiszpańskiej, trwająca koniunktura gospodarcza oraz napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych pozwoliły na kontynuację dynamicznego wzrostu ekonomicznego. Niezwykle ważnym czynnikiem pozytywnie wpływającym na rozwój gospodarki hiszpańskiej stała się pomoc strukturalna Unii Europejskiej (Tab. 2). Praktycznie od momentu integracji z Unią Europejską Hiszpania stała się głównym beneficjentem funduszy strukturalnych, co wraz z pogłębianiem procesu integracji europejskiej na mocy Traktatu z Maastricht i podjęciem reform zmierzających do wprowadzenia Euro dało niezwykle istotny impuls do przyspieszenia tempa wzrostu gospodarczego. Dopiero w bieżącym okresie planistycznym 2007 2013 Hiszpania straciła tytuł największego beneficjenta pomocy strukturalnej na rzecz Polski. Procentowy udział tego kraju w budżecie przewidzianym na pomoc strukturalna do roku 2013 zmniejszył się w porównaniu do poprzedniego okresu planistycznego, z 23% do 10% ogółu środków. Druga połowa lat 90 przyniosła w końcu znaczący spadek stopy bezrobocia. Nadal jednak w wielu regionach problem braku zatrudnienia jest podstawowym dylematem, a bezrobocie przybiera poważne rozmiary. Ponadto bezrobocie długookresowe, dotykające ponad 1/4 wszystkich pozbawionych zatrudnienia, wyklucza znaczącą grupę osób poza margines społeczny. Te problemy nie mogą jednak przesłonić wybitnie pozytywnych przemian, które dokonały się na hiszpańskim rynku pracy w ciągu ostatnich 20 lat. bezrobocia w Hiszpanii była przez długi czas najwyższa wśród wszystkich krajów Unii Europejskiej. W chwili przystąpienia Hiszpanii do UE, w roku 1986, wynosiła ponad 21% zasobu siły roboczej. Do roku 1994 osiągnęła poziom przekraczający 24%, przewyższając blisko trzykrotnie średnią unijną, lecz następnie systematycznie ulegała redukcji, aby w roku 1999 osiągnąć poziom 15,7% zasobu siły roboczej (The World Bank, 2002). Natomiast w roku 2006 jej wartość uległa zmniejszeniu do poziomu jedynie nieznacznie przekraczającego 8% aktywnych zawodowo. Lata 1989 1993 (mln ECU w cenach z 1989 roku) Państwa Cele Inicjatywy Ogółem nr 1 nr 2 nr 3 i 4 nr 5a nr 5b Wspólnotowe mln ECU w % Hiszpania 10 171 1 506 837 321 265 1 129 14 229 20,85 Portugalia 8 450 - - - - 724 9 174 13,44 UE12 43 818 6 130 6 669 4 102 2 232 5 285 68 236 100,00 Lata 1994 1999 (mln ECU w cenach z 1994 roku) Cele Inicjatywy Ogółem Państwa nr 1 nr 2 nr 3 nr 4 nr 5a nr 5b nr 6 Wspólnotowe mln ECU w % Hiszpania 26 300 2 1 474 369 446 664-2 781 34 449 22,6 415 Portugalia 13 980 - - - - - - 1 061 15 041 9,9 UE15 93 972 15 12 2 246 6 155 6 860 697 14 018 152 238 100,0 352 938 Lata 2000 2006 1 (mln Euro w cenach z roku 1999) Cel 1 Cel 2 FIUR Ogółem Państwa Cel 3 (bez celu nr 1)

Zmiany na rynkach pracy w regionach państw Półwyspu Iberyjskiego 31 Ogółem W tym wsparcie przejściowe b. celu nr 1 Ogółem W tym wsparcie przejściowe b. celu nr 2 i 5b Mln Euro Hiszpania 38 096 352 2 651 98 2140 200 43 087 23,5 Portugalia 19 029 2 905 0 0 0 0 19 029 10,4 UE15 135 954 8 411 22 454 2 721 24 224 1 106 183 738 100, 0 Lata 2007 2013 (mln Euro, ceny bieżące) Państwa Cel: Konwergencja Fundusz Kohezji Konwergencja Pomoc przejściowa phasingout" Cel: Europejska współpraca terytorialna Mln Euro Ogółem Cel: Konkurencyjność i zatrudnienie w regionach Pomoc Konkurencyjność phasing- przejściowa in" Hiszpania 3 543 21 054 1 583 3 522 4 955 559 35 217 10,1 Portugalia 3 060 17 133 280 490 448 99 21 511 6,2 UE27 69 578 199 322 13 955 43 556 11 409 8 723 347 100,0 410 1 Bez Inicjatyw Wspólnotowych oraz akcji innowacyjnych Źródło: Commission of the European Communities, European Cohesion Report, Brussels/Luxembourg 1996, Commission of the European Communities, Twelfth annual report on the Structural Funds (2000), Brussels 2001, European Commission, Factsheet October 2006, Directorate-General for Regional Policy, Luxembourg 2006, obliczenia własne. Podobnie jak ma to miejsce w całej Unii Europejskiej, tak i w Hiszpanii od lat utrzymują się bardzo głębokie dysproporcje w rozmiarach bezrobocia pomiędzy poszczególnymi wspólnotami autonomicznymi. W silnie uprzemysłowionych regionach północnej Hiszpanii, takich jak Aragonia czy Nawarra, korzystających z bliskości granicy francuskiej, stopa bezrobocia nie przekracza 6%, podczas gdy w rolniczych regionach południowej Hiszpanii - Andaluzji i Ekstremadurze - wskaźnik ten osiąga wartość 13% (Tab. 3). % w % Mapa 1. Hiszpania i Portugalia regiony poziomu NUTS 2 Galicja Asturia Kantabria Kraj Basków Nawarra La Rioja Norte Kastylia i Leon Aragonia Katalonia Acores Lizbona Centro Ekstremadura Madryt Kastylia La Mancha Walencja Baleary Alentejo Madeira Algarve Andaluzja Murcja

32 Jakub Piecuch Tak wysoki poziom bezrobocia w Andaluzji i Ekstremadurze wynika z konieczności restrukturyzacji rolnictwa, w którym w roku 1986 pracowało w obu regionach, ponad 20% zatrudnionych. Ta sytuacja pociągnęła za sobą także dalsze konsekwencje w postaci niskiego poziomu gospodarczego obu wspólnot autonomicznych i braku poważniejszych możliwości tworzenia pozarolniczych miejsc pracy. W okresie najtrudniejszym dla hiszpańskiego rynku pracy, w połowie lat 90, bezrobocie w Andaluzji przekroczyło 34%, natomiast w przypadku Ekstremadury osiągnęło poziom 32% zasobu siły roboczej. W regionach, w których poziom bezrobocia jest najniższy Nawarra (5,3%), Aragonia (5,5%), La Rioja (6,2%), Kantabria (6,6%), Katalonia (6,6%) oraz Kraj Basków (7% zasobu siły roboczej) można dostrzec bliską zależność pomiędzy znaczącym wzrostem gospodarczym, który pozwolił przekroczyć średni poziom PKB per capita dla całego ugrupowania, a spadkiem bezrobocia (Tab. 3). Należy jednak dodać, iż to właśnie regiony północno - wschodniej Hiszpanii należały do dobrze rozwiniętych już w momencie integracji ze strukturami Unii Europejskiej. Stąd też w dużo łagodniejszy sposób udało się dokonać w nich restrukturyzacji ciężkiego przemysłu, od którego jeszcze w latach 80 regiony te były silnie uzależnione. Ważnym czynnikiem stymulującym rozwój ekonomiczny i pozytywne przemiany dokonujące się na rynku pracy było sąsiedztwo Francji obok Niemiec największego członka Unii Europejskiej. Tablica 3. Wskaźniki dotyczące rynku pracy w hiszpańskich regionach w latach 1999 2006. Wyszczególnienie aktywności zawodowej Bezrobocia ogółem St. bezrobocia wśród osób w wieku 15-24 lata Długotrwałe bezrobocie 1999 2006 1999 2006 1999 2006 1999 2006 HISZPANIA 51,9 58,3 15,7 8,5 29,4 17,9 45,6 25,6 Andaluzja 50,2 55,3 26,5 12,7 42,3 21,7 43,2 29,4 Aragonia 49,7 56,6 9,3 5,5 18,3 12,4 41,3 19,2 Asturia 44,1 49,9 17,9 9,3 43,8 22,8 58,4 34,5 Baleary 56,6 64,1 8,2 6,5 16,5 13,4 32,3 12,2 Ekstremadura 49,2 51,6 25,1 13,4 39,7 24,4 34,6 31,4 Galicja 49,8 53,6 16,2 8,5 30,9 18,0 53,0 30,8 Kantabria 46,2 55,3 15,4 6,6 33,2 17,0 57,2 27,8 Kastylia i Leon 47,8 53,1 15,3 8,1 33,2 17,0 48,7 28,7 Kastylia La Mancha 48,5 55,0 15,0 8,8 26,2 17,0 39,3 26,2 Katalonia 55,8 62,2 10,8 6,6 20,7 14,7 48,8 22,6 Kraj Basków 52,6 58,1 13,9 7,0 29,0 20,8 51,5 30,9 La Rioja 49,3 59,5 8,1 6,2 19,0 15,6 52,0 21,7 Madryt 54,8 63,6 13,0 6,4 25,7 14,6 51,6 20,7 Murcja 51,7 59,0 13,9 7,9 25,7 17,0 37,7 19,1 Nawarra 53,2 60,7 8,2 5,3 14,6 14,1 41,9 19,4 W. Kanaryjskie 54,0 61,0 14,3 11,7 28,6 23,7 40,8 24,2 Walencja 52,7 59,6 13,8 8,4 25,8 17,7 39,2 20,8 Źródło: Instituto Nacional de Estadística (2007), Anuario Estadístico de España 2006, Madrid, European Commission, Second report on economic and social cohesion. Unity, solidarity, diversity for Europe, its people and its territory, Luxembourg, 2001, EUROSTAT, obliczenia własne. Nie tylko poziom bezrobocia stanowi istotne źródło informacji o charakterze zmian, jakie mają miejsce na rynku pracy w analizowanym regionie. Także struktura zatrudnienia

Zmiany na rynkach pracy w regionach państw Półwyspu Iberyjskiego 33 może stanowić istotne źródło informacji dotyczących zarówno sytuacji społeczno ekonomicznej, dynamiki, jak i kierunku zmian, w którym podąża dany region. Już w latach poprzedzających integrację Hiszpanii ze strukturami unijnymi, widoczna stała się w tym kraju tendencja do zmiany w poziomie zatrudnienia w poszczególnych sektorach gospodarki. Proces ten uległ zdecydowanemu nasileniu w wyniku konieczności dostosowania gospodarki hiszpańskiej do warunków wysokiej konkurencyjności gospodarek państw Unii Europejskiej. Największe zmiany dotyczyły spadku zatrudnienia w rolnictwie (Tab. 4). W przypadku niektórych wspólnot autonomicznych, ukierunkowanych w okresie przedakcesyjnym na produkcję rolniczą, zmiany te były bardzo znaczące. I tak w Galicji zatrudnienie w rolnictwie zmniejszyło się o 32,5 punktu procentowego z ponad 42% w 1986 roku do 9,5% zatrudnionych w 2006 roku. Wzrosło jednocześnie zatrudnienie w usługach z 35% do ponad 60%. Ponad trzykrotnie zmniejszyło się zatrudnienie w rolnictwie w Kastylii La Mancha i Kastylii i Leon (w roku 1986 pracujący w rolnictwie stanowili 27%, podczas gdy w 2006 już tylko ok. 8%). Znaczący udział zatrudnionych w usługach dotyczył przede wszystkim tych regionów, które były ukierunkowane na rozwój turystyki Wysp Kanaryjskich oraz Balearów. Wzrost zatrudnienia w sektorze usług, ze względu na rozwój instytucji administracyjnych, stał się także udziałem regionu stołecznego Madrytu. Udział zatrudnionych w sektorze usług w tych regionach przekroczył w roku 2006 poziom 75%. Tablica 4. Zatrudnienie w poszczególnych sektorach w hiszpańskich regionach pomiędzy rokiem 1995 a 2006 (w %) Wyszczególnienie Rolnictwo Przemysł Budownictwo Usługi 1995 2006 1995 2006 1995 2006 1995 2006 Hiszpania 8,1 4,8 18,9 16,7 9,1 12,9 64,0 65,7 Andaluzja 10,6 8,2 12,0 10,2 9,3 15,2 68,1 66,4 Aragonia 11,4 6,5 21,3 21,3 7,5 10,3 59,8 62,0 Asturia 12,3 5,6 20,6 18,4 8,7 11,5 58,4 64,5 Baleary 2,1 1,8 10,5 8,4 9,7 14,5 77,7 75,3 Ekstremadura 15,4 12,2 8,8 11,1 13,5 14,6 62,3 62,2 Galicja 23,2 9,5 15,1 18,4 9,6 11,9 52,1 60,2 Kantabria 9,6 4,2 19,0 17,4 10,3 14,1 61,1 64,3 Kastylia i Leon 13,1 8,1 17,0 17,8 10,3 13,1 59,6 61,1 Kastylia-la Mancha 13,0 7,3 19,0 19,2 11,2 16,3 56,8 57,1 Katalonia 3,5 2,6 26,2 23,1 8,1 12,0 62,2 62,4 Kraj Basków 2,6 1,5 28,2 24,5 7,8 8,5 61,4 65,5 La Rioja 11,6 6,7 29,8 27,2 6,0 10,6 52,7 55,4 Madryt 0,9 1,0 15,6 11,6 8,6 10,9 74,8 76,5 Murcja 11,5 9,9 18,2 15,4 8,4 16,7 61,9 58,0 Nawarra 6,7 4,7 30,1 25,5 7,7 10,9 55,5 58,9 W. Kanaryjskie 8,2 3,4 7,4 7,0 9,6 14,1 74,8 75,6 Walencja 6,7 2,9 24,3 21,0 9,4 13,9 59,7 62,2 Źródło: European Commission, Third report on economic and social cohesion: A new partnership for cohesion. Convergence, competitiveness, cooperation, Luxembourg, 2004, Anuario Estadístico de España 2006, Instituto Nacional de Estadística, Madrid 2007, EUROSTAT, obliczenia własne. Poziom zatrudnienia w przemyśle i budownictwie nie uległ większym wahaniom. W regionach o historycznych tradycjach przemysłowych utrzymuje się ono na poziomie ponad 35% ogółu zatrudnionych. W większości przypadków udział zatrudnionych w przemyśle i

34 Jakub Piecuch budownictwie nieznacznie wzrósł w ciągu ostatnich 10 lat i jedynie w przypadku Kraju Basków, Madrytu i Nawarry nieznacznie się obniżył. Największe zmiany zauważalne są w Galicji, Kastylii La Mancha i Murcji gdzie zatrudnienie w analizowanych sektorach wzrosło o ponad 5 punktów procentowych. Sytuacja rynku pracy w regionach Portugalii W przypadku Portugalii problemy związane z efektywnym funkcjonowaniem rynku pracy do niedawna nie były duże, gdyż stopa bezrobocia kształtowała się na poziomie niższym niż średnia dla całej Wspólnoty. Lecz dzisiaj sytuacja nie należy już do korzystnych (Tab. 5). O ile, bowiem sam poziom bezrobocia nadal nie jest bardzo wysoki, to niepokojący może być kierunek dokonujących się zmian. Z roku na rok systematycznie zwiększa się ilość osób pozbawionych zatrudnienia. W momencie integracji Portugalii ze strukturami unijnymi bezrobocie w tym kraju wynosiło blisko 9% zasobu siły roboczej. Kolejne lata przyniosły poprawę sytuacji na rynku pracy i wzrost zatrudnienia (Direcção-General de Desenvolvimiento Regional, 2000). W roku 2001 stopa bezrobocia osiągnęła swój najniższy poziom i wyniosła 4% aktywnych zawodowo. Jednak odkładane wciąż reformy ekonomiczne oraz spowolnienie tempa rozwoju gospodarczego w obrębie Unii Europejskiej spowodowało, iż kolejny rok przyniósł wzrost bezrobocia. Pomiędzy rokiem 2001, a 2006 stopa bezrobocia wzrosła o 3,7 punktu procentowego, co więcej dane za pierwszy kwartał 2007 wskazują na dalszy spadek ilości miejsc pracy, a tym samym stopa bezrobocia może przekroczyć 8% zasobu siły roboczej. Tablica 5. Wskaźniki dotyczące rynku pracy w portugalskich regionach w latach 1999 2006 Wyszczególnienie aktywności zawodowej bezrobocie ogółem Bezrobocie wśród osób w wieku 15-24 lata Długotrwałe Bezrobocie (w %) 1999 2006 1999 2006 1999 2006 1999 2006 PORTUGALIA 60,6 62,5 4,5 7,7 9,1 16,1 39,3 51,7 Norte 62,0 63,2 4,6 8,9 7,7 15,9 43,7 55,5 Centro 63,8 66,6 2,5 5,5 6,6 14,6 39,2 45,1 Lizbona 59,7 60,2 6,1 8,5 13,3 18,3 36,3 54,6 Alentejo 51,9 57,5 6,5 9,2 11,8 20,4 34,6 40,1 Algarve 57,1 59,9 4,8 5,5 11,5 15,7 36,8 46,6 Açores 53,6 57,2 b.d. 3,8 7,7 10,5 41,8 37,2 Madera 58,1 61,5 b.d. 5,4 6,4 9,1 41,5 47,8 Źródło: Retrato Territorial de Portugal 2005, Instituto Nacional de Estatística, Lisboa 2007, obliczenia własne. Narastające problemy na rynku pracy zauważalne są w każdym portugalskim regionie. W każdym z nich ostatnie lata przynoszą nie tylko wzrost stopy bezrobocia, ale zwiększa się także grupa osób młodych, które nie mogą znaleźć zatrudnienia. W przypadku regionów Norte, czy Centro ilość osób w wieku do 24 roku życia, które poszukują zatrudnienia wzrosła pomiędzy rokiem 1999 a 2006 ponad dwukrotnie. Należy także wskazać na negatywne zmiany dotyczące wzrostu liczby osób długotrwale bezrobotnych (Direcção-General de Desenvolvimiento Regional, 2000). W przypadku regionów Norte i Lizbony osoby te stanowią ponad połowę wszystkich osób poszukujących pracy.

Zmiany na rynkach pracy w regionach państw Półwyspu Iberyjskiego 35 Tablica 6. Zatrudnienie w poszczególnych sektorach w portugalskich regionach pomiędzy rokiem 1995 a 2006 (w %) Przemysł i budownictwo Rolnictwo Wyszczególnienie Usługi 1995 2006 1995 2006 1995 2006 Portugalia 12,2 11,5 22,5 30,8 56,6 57,7 Norte 12,7 11,9 32,5 39,9 45,4 48,2 Centro 20,2 22,0 24,2 30,7 47,7 47,4 Lizbona 1,4 1,2 14,1 21,9 75,8 76,9 Alentejo 22,1 11,9 16,9 26,9 54,4 61,2 Algarve 15,6 6,4 7,1 20,3 69,3 73,3 Açores 24,6 12,4 11,1 25,5 55,4 62,1 Madera 19,5 9,9 13,3 27,0 53,9 63,1 Źródło: EUROSTAT, Retrato Territorial de Portugal 2005, Instituto Nacional de Estatística, Lisboa 2007, obliczenia własne. Podobnie jak miało to miejsce w Hiszpanii, tak i w przypadku Portugalii bardzo wyraźne są zmiany w strukturze zatrudnienia. Także i tu zmniejsza się zatrudnienie w rolnictwie, rośnie natomiast w przemyśle i budownictwie oraz usługach (Tab. 6). Tym niemniej w dużej części portugalskich regionów zatrudnienie w pierwszym sektorze jest nadal wysokie. Rolnictwo odgrywa zdecydowanie najważniejszą rolę w Centro, gdzie bezpośrednio w pierwszym sektorze pracuje obecnie ponad 22% zatrudnionych. Drugim, obok Centro, regionem z największą ilością pracujących w rolnictwie, jest Açores (12,4%). Natomiast jedynie niewielka część zatrudnionych pracuje w tym sektorze w Lizbonie (1%). W regionie stołecznym zdecydowanie dominuje sektor usług, w którym zatrudnionych jest blisko 77% pracujących. Warto zauważyć, iż w zdecydowanej większości portugalskich regionów spada zatrudnienie w rolnictwie. Jedynie w regionie Centro na przestrzeni ostatnich 10 lat zatrudnienie w pierwszym sektorze nieznacznie wzrosło. W Açores, regionie gdzie do niedawna w rolnictwie pracowało w rolnictwie najwięcej osób, nastąpił znaczący spadek zatrudnienia w tym sektorze. Wnioski Ewolucja sytuacji na rynku pracy w regionach państw Unii Europejskiej, które w trakcie ostatnich lat uzyskiwały największą pomoc finansową, stanowi przedmiot zainteresowania w Polsce ze względu na umiarkowane sukcesy w tworzeniu nowych miejsc pracy. Pomimo pozytywnych przemian ekonomicznych i pozyskiwania środków strukturalnych tempo zmniejszania się bezrobocia w naszym kraju jest niewielkie, dlatego warto przyjrzeć się sytuacji w innych krajach. Jak wskazują przykłady dwóch analizowanych krajów Półwyspu Iberyjskiego Hiszpanii oraz Portugalii pierwsze lata po integracji ze strukturami Unii Europejskiej są zawsze trudne. Tym niemniej konieczne działania, zmierzające do tworzenia nowych miejsc pracy lub utrzymania dotychczasowych, wspierane są zwiększeniem dostępnej pomocy finansowej. Fundusze strukturalne UE służące wyrównywaniu różnic ekonomicznych, społecznych oraz przestrzennych pomiędzy regionami pomagają w walce z bezrobociem. Ich korzystny wpływ na rozwój regionów słabiej rozwiniętych można obserwować już dziś. Dotyczy to przede wszystkim regionów hiszpańskich. Bezrobocie w hiszpańskich wspólnotach autonomicznych przez lata było najwyższe wśród państw UE, gdyż od moment integracji do połowy lat 90 systematycznie rosło. Przyczyną redukcji miejsc pracy była ko-

36 Jakub Piecuch nieczność dostosowania gospodarki hiszpańskiej do warunków funkcjonowania na niezwykle wymagającym rynku wspólnotowym. Zmieniała się także struktura zatrudnienia, gdyż nastąpił spadek ilości miejsc pracy w pierwszym sektorze. Ponieważ o poziomie i dynamice rozwoju nie decyduje rolnictwo, ale głównie sektor usług i przemysł, zmiana profilu działalności gospodarczej w hiszpańskich wspólnotach autonomicznych na rzecz sektora usług pozwoliła na przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego i przyniosła sukces na rynku pracy. Zdecydowanie inaczej wygląda sytuacja w Portugalii. Niewielkie przemiany strukturalne powodują, iż wzrost gospodarczy następuje znacznie wolniej niż w Hiszpanii, a w rezultacie zatrudnienie w poszczególnych regionach nie tylko nie rośnie, a wręcz odwrotnie systematycznie zwiększa się liczba osób, które nie mogą znaleźć pracy. O tak dużych problemach decyduje przede wszystkim znaczący przerost zatrudnienia w rolnictwie w porównaniu do sektora usług, czy przemysłu. Tradycyjna struktura gospodarki uniemożliwia przyspieszenie tempa rozwoju gospodarczego i tworzenia nowych miejsc pracy. Niskie tempo rozwoju ekonomicznego i narastające problemy na rynku pracy powodują, iż Portugalia, jest pierwszym krajem starej Unii wyprzedzonym w rozwoju gospodarczym przez nowych członków Wspólnoty Czechy, Cypr i Słowenię. Istotnym czynnikiem wpływającym na poziom rozwoju ekonomicznego, i w rezultacie na sytuacje na rynku pracy w Portugalii, mógł być sam punkt wyjścia procesu integracji z UE. Hiszpania od początku posiadała regiony dobrze uprzemysłowione, zlokalizowane w północno wschodniej części kraju, zaś cały obszar państwa portugalskiego był zdecydowanie rolniczy. Można sądzić, że to właśnie wyżej rozwinięte, uprzemysłowione regiony stanowiły dźwignię przemian strukturalnych całej Hiszpanii, gdy tymczasem w regionach portugalskich brak tego czynnika sprzyjał stagnacji i narastającym z roku na rok problemom całego kraju. Kolejny okres planistyczny 2007-2013 przyniesie odpowiedź na pytanie, czy pomoc strukturalna Unii Europejskiej pozwoli na dokonanie takich przemian na polskim rynku pracy, które na wzór hiszpański, pozwolą na znakomite wyniki w walce z bezrobociem. Czy raczej sytuacja przypominać będzie tą, która ma miejsce w Portugalii, gdzie panuje stagnacja gospodarcza, zmiany w strukturze zatrudnienia są nieznaczne, a bezrobocie systematycznie rośnie. BIBLIOGRAFIA 1. Direcção-General de Desenvolvimiento Regional (2000), Community Support Framework III, Portugal 2000 2006, Lisboa. 2. European Commission (1998), Sixth periodic Report on the Social and Economic Situation and Development Regions in the European Union, Brussels/Luxembourg. 3. European Commission (2001), Second report on economic and social cohesion. Unity, solidarity, diversity for Europe, its people and its territory, Luxembourg. 4. European Commission (2003), 50 years of figures on Europe. Data 1951 2001, Luxembourg. 5. European Commission (2004), Third report on economic and social cohesion: A new partnership for cohesion. Convergence, competitiveness, cooperation, Luxembourg. 6. European Commission (2005), European Economy. Economic forecasts, Spring 2005, nr 2. 7. European Commission (2005), Working together for growth and jobs. A new start for the Lisbon Strategy, COM (2005) 24, Brussels. 8. European Commission (2006), Factsheet October 2006, Directorate-General for Regional Policy, Luxembourg. 9. European Communities (2007) Europe in figures Eurostat yearbook 2006-07, Luxembourg

Zmiany na rynkach pracy w regionach państw Półwyspu Iberyjskiego 37 10. Instituto Nacional de Estadística (2007), Anuario Estadístico de España 2006, Madrid. 11. Instituto Nacional de Estatística (2007), Retrato Territorial de Portugal 2005, Lisboa. 12. Strategia lizbońska droga do sukcesu zjednoczonej Europy (maj 2002), UKIE, Warszawa. 13. The World Bank (2002), Labor, Employment, and Social Policies in the EU Enlargement Process. Changing Perspectives and Policy Options, Washington D.C.