1 Prof. Adolf Szołtysek Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach Wydział Zamiejscowy w Myślenicach FILOZOFIA EDUKACJI wykład 1 inaugurujący rok akademicki 2013/2014 na Wydziale Zamiejscowym w Myślenicach 19.10.2013. Wykład składa się z dziewięciu tez, ujętych w trzech grupach tematycznych. Pierwsza grupa tematyczna: PROBLEM CZŁOWIEKA I JEGO EDUKACJI TEZA 1. Rozumienie edukacji zależy od rozumienia człowieka, jako że określona wykładnia edukacji musi być podporządkowana określonej teorii człowieka 2, a na pewno nie doktrynie politycznej czy ideologii, powodujących edukacyjny zamęt. Komentarz. W ciągu wieków zostały sformułowane różne koncepcje człowieka na gruncie filozoficznym, teologicznym, biologicznym i ideologicznym. Czy już wiemy, co to jest człowiek? Pytanie to jest szczególnie dramatyczne na początku XXI wieku, gdyż nastąpiło załamanie się euroatlantyckiego ładu kulturowego, kultury duchowej. Przez wieki mozolnie budowana koncepcja człowieka staje się dzisiaj problematyczna, gdyż w różnych przekrojach dochodzi do dekompozycji człowieka, a tym samym dekompozycji ładu kulturowo-edukacyjnego. TEZA 2. Nazwa wykładu zawiera dwa terminy: filozofia i edukacja, odsłaniające głęboki związek między filozofią a edukacją 3 ; filozofia odsłania w człowieku umysł, osobowość i człowieczeństwo (łac. humanitas), zaś edukacja umożliwia kształtowanie w człowieku umysłowego rozumu i umysłowej woli, człowieczeństwa i osobowości, postaw i zachowań, aksjologii i norm moralnych 4. Komentarz. Edukacja [łac. edúcâre] w sensie etymologicznym 5 zawiera w sobie dwa składniki: (1) pierwotne wydobywanie i rozwijanie tego, co w strukturach wrodzonych mózgu chowane oraz (2) wtórne kształtowanie tego, co wydobywane, w ramach konstytucji umysłu, postaw, zachowań, człowieczeństwa. Kształtowanie osobowości i człowieczeństwa, języka i umysłu, postaw i zachowań, dokonuje się pierwotnie w rodzinie, zaś wtórnie w ramach szkolnych programów nauczania i wychowania. W ciągu wieków zostały sformułowane różne koncepcje filozofii człowieka i filozofii edukacji. Przez wieki przyjmowano, że struktura fizyczna człowieka jest dziedziczona genetycznie, a struktura psychiczna jest warunkowana społecznie, kulturowo i edukacyjnie. Przez wieki nie zauważono istotnego związku zachodzącego między ludzką na- 1 Temat wykładu nawiązuje do monografii: A.E. Szołtysek: Filozofia edukacji. Kształtowanie umysłu. IMPULS Kraków 2013. 2 Tamże, rozdział I: Wykładnia człowieka. 3 Zob. A.E. Szołtysek: Filozofia pedagogiki. Podstawy edukacji: teoria metodyka praktyka. ESSE Katowice 2003. 4 Zob. A.E. Szołtysek: Filozofia wychowania moralnego. Kraków IMPULS 2009. 5 A.E. Szołtysek: Filozofia wychowania. Wyd. A. Marszałek Toruń 1998, rozdz. IV, par. 1.2: Semantyka słowa wychowanie.
2 turą a ludzką kulturą, w tym między mózgiem i umysłem. Kultura nie stanowi przeciwieństwa natury; kultura stanowi dopełnienie natury 6. TEZA 3. Idea człowieka i idea edukacji w kontekście kategorii biologicznego rozwoju człowieka i kategorii kulturowego kształtowania człowieka zakłada, że biologia determinuje ROZWÓJ mózgu, natomiast kultura warunkuje KSZTAŁTOWANIE umysłu 7. Komentarz. Możliwe jest kształtowanie tylko tego, co się rozwija, a rozwijać może się to, co wrodzone. Wszelkie warunki możliwego poznania wyznaczają biologiczne struktury wrodzone, rozwijane dzięki środowisku kulturowo-społecznemu, które indywidualizuje uniwersalne struktury biologiczne. Autorska idea edukacji opisana jest w kontekście BIOLOGICZNEGO ROZWOJU i KULTUROWEGO KSZTAŁTOWANIA człowieka; wszelkie procesy nauczania i wychowania, kształcenia i kształtowania są możliwe w obrębie struktur rozwijających się, pierwotnie mających status genetycznych struktur wrodzonych. TEZA 4. Idea edukacji zakłada istotny związek ludzkich uwarunkowań naturalnych z ludzkimi uwarunkowaniami kulturowymi, co oznacza, że człowieka da się opisać poprzez analizę kategorii biologicznego rozwoju i kategorii kulturowego kształtowania, inaczej, ludzka natura determinuje ROZWÓJ struktur wrodzonych człowieka, natomiast ludzka kultura warunkuje KSZTAŁTOWANIE rozwijających się struktur wrodzonych człowieka, realizowane w ramach edukacji rodzinnej, szkolnej i uniwersyteckiej. Komentarz. W edukacji należy zważać na dwa splecione wątki mocno się warunkujące: prawidłowe rozwijanie się struktur wrodzonych oraz prawidłowe kształtowanie tego, co się rozwija. Od momentu narodzin dzięki środowisku rodzinnemu rozwija się struktura wrodzona języka naturalnego, zakodowanego w mózgu. Pojawienie się siatki pojęć, siatki sądów, siatki wnioskowań jako powiązań między sądami, umożliwia rozwinięcie wrodzonego języka naturalnego do postaci języka etnicznego. Dopiero język umożliwia KSZTAŁTOWANIE UMYSŁU, umysłowego rozumu i umysłowej woli. Od momentu narodzin dziecka kształtowany jest język etniczny, który jednocześnie umożliwia kształtowanie umysłu poprzez nabywanie wiedzy o sobie i środowisku, ale i poprzez formowanie postaw, zachowań, obyczajów. Kształcenie to formowanie umysłu, zaś wykształcenie to umysł uformowany. Szkoła umożliwia powierzchowną lub głęboką znajomość języka, co jest przekładalne na wiedzę płytką lub głęboką. Szkolna edukacja jest efektywna wtedy, gdy uwzględnia rozwój zmysłowo-umysłowy dziecka. W szkole nauczyciel odkrywa w dziecku prawidłowo (lub nieprawidłowo) funkcjonujący zmysł słuchu, zmysł smaku, zmysł powonienia, zmysł wzroku, zmysł dotyku. Odkrywa, że dziecko jest agresywne lub spokojne, opanowane lub nerwowe, odważne lub tchórzliwe. Odkrywa jego zainteresowania, zamiłowania, gusta, talenty i zdolności. Zaś dziecko odkrywa cechy osobowościowe, będące konsekwencją rozwinięcia struktur wrodzonych w określonym środowisku. Wpajanie szkolnej wiedzy abstrakcyjnej z dowolnego przedmiotu bez wskazania podłoża abstrakcji oraz bez wskazania metody dowodzenia lub uzasadnienia abstrakcji (jako twierdzeń) jest wiedzą pustą lub mało efektywną. Druga grupa temat: PROBLEM KRYZYSU ŁADU KULTUROWO-EDUKACYJNEGO 6 A.E. Szołtysek: Filozofia pedagogiki, rozdz. I, par. 1,1: Ludzka kultura jako dopełnienie ludzkiej natury. 7 Zob. A.E. Szołtysek: Filozofia edukacji, rozdz. I, par. 1.4: Atrybuty umysłu.
3 TEZA 5. W XXI wieku da się zauważyć powolne zastępowanie starego i chrześcijańskiego ładu kulturowo-edukacyjnego, nowym i niechrześcijańskim ładem kulturowoedukacyjnym, gdzie przedmiotem ścierania się starego ładu kulturowego z nowym ładem kulturowym jest człowiek, jego pojmowanie i ujmowanie w naukach o człowieku 8. Komentarz. Stary ład kulturowo-edukacyjny wspiera się na: (1) starogreckiej koncepcji człowieka i etyki, (2) rzymskim prawie, (3) chrześcijańskiej kulturze. Stary ład edukacyjny jest neutralizowany i zastępowany nowym ładem edukacyjnym, w którym eksponowane są: postpedagogika, postmodernizm, poprawność polityczna, nowa etyka, zaś w ramach ustroju demokracji liberalnej eksponowane jest obywatelskie społeczeństwo informatyczne. W ramach ścierania się starego ładu kulturowo-edukacyjnego z nowym ładem kulturowo-edukacyjnym da się zauważyć strukturalny kryzys edukacji europejskiej. Dezintegracyjne procesy społeczne powodują tzw. kryzys rodziny i moralności, kryzys oświaty i kultury, a w konsekwencji wzrost przestępczości i agresji. Źródeł nowego ładu należy upatrywać w urzeczywistnianiu się sztandarowych haseł rewolucji francuskiej [1798], rewolucji rosyjskiej [1917] i rewolty kulturowej [1968]. W ramach nowego ładu edukacyjnego jest miejsce dla ideologii socjalistycznej i ideologii liberalistycznej, zaś transformacja jednej w drugą jest jedynie zabiegiem technicznym. Mechanizm ideologizacji edukacji pozostał, lecz nastąpiła zmiana szyldów i personalne przetasowania pozorujące ideologiczną zmianę, czyli przejście z marksizmu na postmodernizm i genderyzm; wszak celem obydwu ideologii jest wyeliminowanie starego ładu kulturowo-edukacyjnego. Nowy ład kulturowo-edukacyjny wprowadza redefinicję kultury i człowieczeństwa, osobowości i zachowań, wartości i norm. Podłożem nowego ładu kulturowego są dwie nawzajem wspierające się ideologie: ideologia postmodernizmu oraz ideologia genderyzmu. TEZA 6. Stawką ścierania się ładów kulturowo-edukacyjnych jest redefinicja człowieka, która pociąga za sobą redefinicję społeczeństwa, co skutkuje redefinicją ustroju politycznego państwa, która pociąga za sobą zamieszki społeczne, wstrząsy polityczne, rewolucje lub wojny. Komentarz. Każda redefinicja człowieka wywołuje głębokie reperkusje moralnoetyczne i kulturowo-społeczne, a nawet rzutuje na redefinicję doktryny politycznej państwa jako konsekwencja politycznych wstrząsów. Przykłady. Redefinicja człowieka greckiego ze względu na szerzące się chrześcijaństwo w Rzymie stała się zarzewiem koncepcji człowieka chrześcijańskiego, radykalnie różnego od pojmowania Greka i Żyda przed narodzeniem Chrystusa. Formuła człowieka chrześcijańskiego wiąże się z powstaniem Imperium Rzymskiego i cywilizacji łacińskiej. Redefinicja człowieka augustiańskiego na człowieka tomistycznego wywołała trzydziestoletnią wojnę religijną w XVII wieku. Redefinicja człowieka katolickiego w obywatela-ateistę stała się zarzewiem Rewolucji Francuskiej w 1789 roku. Redefinicja człowieka prawosławnego w towarzysza-bolszewika jest konsekwencją Rewolucji Rosyjskiej w 1917 roku. Redefinicja człowieka chrześcijańskiego w człowieka uwolnionego od moralno-etycznych nakazów i zakazów proweniencji chrześcijańskiej stała się zarzewiem Rewolty Kulturowej 1968 roku. Ostatnio dokonana redefinicja człowieka wiąże się z konferencją pekińską w 1995 r., na której ogłoszono ideologię równości jako ideologię genderyzmu wraz z definicją trzeciej płci, wbrew logice i naukom przyrodniczym. Moc tej redefinicji 8 Zob. A.E. Szołtysek: Filozofia wychowania moralnego, rozdz. III, par. 4: Chrześcijański a liberalny system kulturowo-edukacyjny.
4 wzrasta w kontekście takich programów antychrześcijańskich, jak postmodernizm, antypedagogika, poprawność polityczna, małżeństwa homoseksualistów, homofonia, rasizm, gender, feminizm, seksizm. Warto zauważyć, że wartości wypracowane przez wieki przyjmują status antywartości, zwalczane i wyśmiewane przez propagandzistów (czyli specjalistów od PR) zatrudnionych w partiach politycznych, mass mediach, oświacie, uniwersytetach i ministerstwach. TEZA 7. Redefinicja człowieka pociąga za sobą strukturalny kryzys wychowania moralnego, zaś rodzina, jako konstytutywny składnik narodów europejskich, ulega strukturalnemu rozpadowi. Komentarz. Przez wieki wypracowana europejska kultura duchowa wchodzi w stadium strukturalnego kryzysu. Rodzina, jako konstytutywny składnik narodów europejskich, ulega strukturalnemu rozpadowi. Zatrważająco rośnie liczba zachowań wskazujących na słabość lub nawet brak hamulców moralnych, co przejawia się w nikłej świadomości zła, złych czynów, złego postępowania, a tym samym słabej rozróżnialności dobra od zła, czynów dobrych od czynów złych, ale i słabej rozróżnialności kłamstwa od prawdy. Obserwacja osób i instytucji mających wpływ na kształtowanie młodego pokolenia wykazuje, że zazwyczaj dziecko znajduje się pod sprzecznymi oddziaływaniami ze strony rodziców, szkoły i mediów, które lansują nawzajem wykluczające się wartości i normy, postawy i zachowania, cele i ideały. Za niepokojące należy uznać nasycanie szkoły różnymi doktrynami oraz psycho- i socjotechnikami, w tym wszechogarniającą tolerancją i asertywnością, które usypiają rozum i wolę, zaciemniają sens ludzkiego życia, zwalniają z odpowiedzialności za innych w imię własnej wygody, świętego spokoju. TEZA 8. Program nowego ładu kulturowo-edukacyjnego obejmuje: 1. relatywizm etyczny, wedle którego wychowanie do wartości moralnych stanowi niedopuszczalną próbę narzucania dzieciom obcego punktu widzenia, co wedle postmodernistycznej ideologii jest manipulacją. Postmodernistyczni psycholodzy, socjolodzy i pedagodzy utrzymują, że w szkole należy się ograniczyć do zademonstrowania uczniom różnych koncepcji etycznych, religijnych czy kulturowych, zaś uczeń sam ma wybrać i zidentyfikować się z określoną koncepcją; 2. obalenie wszelkich autorytetów, w tym autorytetu rodziców. Rodzice jako przewodnicy moralni, wprowadzający dzieci w zawiłości życia przestają być potrzebni. Rodzina oparta na małżeństwie jest neutralizowana różnymi psycho- i socjotechnikami. Preferowane są rodziny kohabitacyjne, nieoparte na małżeństwie, ale i różne formy tzw. rodzin zastępczych. Nie tylko w Europie następuje kodyfikacja rodzin opartych na małżeństwie gejów i małżeństwie lesbijek; 3. relatywizm poznawczy, który głosi, że nie istnieje prawda obiektywna, niczego nie da się poznać obiektywnie, dziecko samo wybiera sobie wizję świata z różnych konkurujących z sobą światopoglądów. Mimo stosowania nowych metod nauczania, komputeryzacji, nowoczesnych laboratoriów, a także zatrudniania lepiej wykształconych nauczycieli, stan wiedzy absolwentów szkół jest niższy niż dawniej, niższa też jest zdolność samodzielnego i twórczego myślenia; 4. skrajny indywidualizm, który sprowadza się do postulatu: rób co dla ciebie jest dobre i wygodne, czyń co chcesz. Istotą wzmiankowanych ideologii jest takie oddziaływanie na młodego człowieka, by tenże czuł się zwolniony z obowiązku przestrzegania nakazów i zakazów, zwyczajów i obyczajów, czyli tradycji. Dzieje się to w ramach europejskiej edukacji promującej tolerancję, asertywność. To zaś prowadzi do: (1) przestępczości nieletnich w takich formach, jak: bandyckie napady dzieci i
5 młodzieży na ulicach, nagminne kradzieże dokonywane przez dzieci i młodzież w szkołach i sklepach, wandalizm, agresywne zachowanie dzieci i młodzieży w szkole i poza nią, malejąca dyscyplina w szkole, napady na wychowawców, szantaże i pobicia nauczycieli, (2) rozkwitu grup przestępczych dzieci i młodzieży, (3) alkoholizmu i narkomanii dziecięcej, (4) wyuzdanego seksu i pornografii lansowanych w mediach, (5) bezsensu ludzkiego życia. Trzecia grupa tematyczna: PROBLEM STUDIÓW EDUKACYJNYCH TEZA 9. Edukacja powinna zakładać unię biologicznego rozwoju i kulturowego kształtowania atrybutów psychiki i umysłu młodego człowieka 9. Komentarz. W szkole podstawowej i wyższej w ramach edukacji przekazuje się wiedzę naukową i wiedzę doktrynalną. Wiedza naukowa jest ujęta w zdaniach oznajmujących w sensie logicznym, często przyjmujących status twierdzeń udowodnionych lub uzasadnionych, zaś zdania podlegają weryfikowalności logicznej, czyli falsyfikacji lub weryfikacji. Z kolei wiedza doktrynalna jest ujęta w zdaniach subiektywnych, odwołujących się do psychologizujących przekonań 10. Psychospołeczne kształtowanie człowieka obejmuje: rozwijanie i kształtowanie zachowania, rozwijanie i kształtowanie motywacji, rozwijanie i kształtowanie osobowości, rozwijanie i kształtowanie języka 11, rozwijanie i kształtowanie myślenia 12, rozwijanie i kształtowanie społeczno-etycznych postaw. Z kolei kształtowanie umysłu obejmuje: kształtowanie myślenia racjonalnego, odwołującego się do struktur logicznomatematycznych, wnioskowania dedukcyjnego i języków formalnych, umiejętne posługiwanie się kryterium oddzielającym prawdę od fałszu, kształtowanie myślenia wolitywnego, sprowadzające się do zagospodarowania wolności indywiduum, kształtowanie myślenia aksjologicznego, stanowiącego manifestację wolności w ramach umysłowej woli, kształtowanie charakteru jako manifestacji względnie stałych sprawności moralnych, wyznaczających taki samorzutny sposób zachowań i ocen oraz dążeń i obowiązków, które gwarantują panowanie człowieka nad rozbieżnością celów, kształtowanie moralne jako formacja osobowości, która gwarantuje przygotowanie młodego człowieka do życia godnego i odpowiedzialnego w rodzinie i narodzie, społeczeństwie i państwie. Kształtowanie moralne jako wychowanie młodego człowieka obejmuje: rozwijanie i kształtowanie wartości i norm moralnych, naśladowanie cnót lub wad, 9 Zob. A.E. Szołtysek: Filozofia edukacji, rozdz. III: Wykładnia kształcenia. 10 Zob. A.E. Szołtysek: O etyce nauczycielstwa. Ruch pedagogiczny Rok LXXXI Warszawa 2010. 11 Zob. A.E. Szołtysek: Metafizyczność języka. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1992. 12 Zob. A.E. Szołtysek: Filozofia myślenia. Ontologiczne, językowe i metodologiczne determinanty myślenia. IMPULS Kraków 2011.
6 dyscyplinowanie, umiejętne posługiwanie się kryterium oddzielającym dobro od zła.