Narodowy Bank Polski. Doświadczenia Estonii z procesu zamiany waluty krajowej na euro

Narodowy Bank Polski Doświadczenia Estonii z procesu zamiany waluty krajowej na euro Warszawa, maj 2011 1

Spis treści Spis tabel, ramek i wykresów... 4 Wprowadzenie... 6 1. Estonia aspekty makroekonomiczne... 8 1.1 Estonia mała, otwarta i liberalna gospodarka... 8 1.2 Opis sytuacji fiskalnej Estonii przed kryzysem finansowym... 12 1.3 Analiza gospodarki Estonii pod kątem spełnienia kryteriów konwergencji z Maastricht.. 15 1.4 Wpływ wprowadzenia euro na poziom cen. Inflacja rzeczywista a inflacja postrzegana. 19 1.5 Skutki wprowadzenia euro w Estonii dla EBC oraz pozostałych państw pozostających poza strefą euro... 21 2. Aspekty prawne przystąpienia Estonii do strefy euro...22 2.1 Przepisy pierwotnego prawa wspólnotowego... 22 2.2 Przepisy pochodnego prawa wspólnotowego... 22 2.3 Przepisy prawa krajowego... 27 2.4 Opinie Europejskiego Banku Centralnego do projektów wspólnotowych i krajowych aktów prawnych dotyczących przystąpienia Estonii do strefy euro... 30 3. Praktyczne aspekty wprowadzenia euro do obiegu...32 3.1 Przygotowania do wprowadzenia euro... 32 3.1.1 Narodowy plan wprowadzenia euro i struktury koordynacyjne... 32 3.1.2 Działania logistyczne... 33 3.2 Przebieg wprowadzania euro do obiegu... 36 3.2.1 Scenariusz wprowadzania euro... 36 3.2.2 Kanały i tempo wprowadzania euro... 36 3.2.3 Wycofywanie koron estońskich z obiegu... 37 3.3 Ocena Komisji Europejskiej dotycząca przygotowań oraz procesu wprowadzania euro do obiegu... 38 2

4. Kampania informacyjna i ochrona konsumentów...40 4.1 Kampania informacyjna na temat wprowadzenia euro w Estonii... 40 4.3.1 Organizacja działań komunikacyjnych... 40 4.3.2 Założenia strategii... 41 4.1.3 Przebieg kampanii informacyjnej... 45 4.2 Ochrona konsumentów przed nadużyciami cenowymi... 47 Zasady zaokrąglania cen... 47 Obowiązek podwójnego przedstawienia cen w koronach estońskich i euro... 47 Monitorowanie przestrzegania obowiązku podwójnego podawania cen i kontrola cen.. 48 4.3 Kształtowanie się opinii publicznej w zakresie postrzegania euro... 49 Podsumowanie i wnioski...54 Bibliografia...58 3

Spis tabel, ramek i wykresów Tabela 1: Tabela 2: Tabela 3: Tabela 4: Szacunki salda strukturalnego Estonii w kolejnych prognozach Komisji Europejskiej. 13 Zestawienie wskaźników konwergencji nominalnej dla Estonii w latach 2008 2010..17 Dochody sektora finansów publicznych wg kategorii w latach 2007 2009 oraz zmiany pomiędzy poszczególnymi latami..18 Wydatki sektora finansów publicznych wg kategorii w latach 2007 2009 oraz zmiany pomiędzy poszczególnymi latami.. 18 Ramka 1: Dostosowania fiskalne w Estonii w reakcji na kryzys i w związku z koniecznością wypełnienia kryterium fiskalnego. 17 Wykres 1: Wykres 2: Wykres 3: Wykres 4: Wykres 5: Wykres 6: Wykres 7: Wykres 8: PKB per capita Estonii na tle państw członkowskich Unii Europejskiej w 2009 r.......8 Stopień otwartości Estonii na tle poszczególnych gospodarek Unii Europejskiej w 2010 r.....10 Stopa wzrostu PKB w Estonii w latach 1996 2010 na tle średniego tempa wzrostu gospodarczego Unii Europejskiej oraz strefy euro... 11 Stopa inflacji HICP w Estonii w latach 1997 2010 na tle średniej UE oraz strefy euro.. 12 Saldo sektora instytucji rządowych i samorządowych w latach 2003 2010 Estonii, Litwy, Łotwy i Polski oraz średni deficyt w strefie euro...13 Dochody i wydatki sektora instytucji rządowych i samorządowych Estonii w latach 2003 2010....13 Saldo strukturalne sektora finansów publicznych Estonii, Litwy, Łotwy, Polski oraz średnie saldo w strefie euro w latach 2003 2010 (w % PKB) wg danych z EC Autumn Economic Forecast 2010...13 Deficyt rachunku obrotów bieżących Estonii w latach 2004 2010 15 4

Wykres 9: 12 miesięczna średnia stopa inflacji HICP w Estonii w okresie maj 2004 marzec 2011 r...16 Wykres 10: Inflacja rzeczywista i inflacja postrzegana w Estonii w okresie styczeń 1999 kwiecień 2011 r.....20 Wykres 11: Poparcie dla wprowadzenia euro w Estonii...50 Wykres 12: Opinia Estończyków nt. wpływu wprowadzenia euro na ceny....51 Wykres 13: Obawy mieszkańców Estonii związane z wprowadzeniem euro.....51 Wykres 14: Odczuwany poziom poinformowania na temat euro..52 5

Wprowadzenie W dniu 13 lipca 2010 r. Rada Unii Europejskiej ds. Gospodarczych i Finansowych (Rada ECOFIN) przyjęła decyzję uchylającą derogację wobec Estonii i tym samym dała zielone światło dla rozszerzenia strefy euro, od 1 stycznia 2011 r., o kolejne, siedemnaste państwo członkowskie. Wraz z przyjęciem ww. decyzji, Rada ECOFIN wprowadziła zmiany do wcześniejszych rozporządzeń 1, ustalając kurs wymiany między euro a koroną estońską (na poziomie 15,6466 EEK za 1 EUR) oraz wskazując na scenariusz przyjęcia nowej waluty przez Estonię. Decyzję o uchyleniu derogacji poprzedziło przedstawienie w dniu 12 maja 2010 r. przez Komisję Europejską (KE) i Europejski Bank Centralny (EBC) Raportów o konwergencji. Po raz pierwszy również, zgodnie z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE), przed podjęciem decyzji o zniesieniu derogacji kwalifikowana większość członków Rady reprezentujących państwa strefy euro wydała zalecenie dotyczące wprowadzenia nowej waluty przez Estonię. Zalecenie zostało przyjęte w dniu 8 czerwca 2010 r. przy okazji posiedzenia Rady ECOFIN. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie pierwszych doświadczeń Estonii związanych z zamianą korony estońskiej na euro. W opracowaniu skoncentrowano się na aspektach ekonomicznych, prawnych i praktycznych tego procesu, a także przedstawiono wyniki badania opinii publicznej oraz poddano analizie prowadzone w Estonii działania informacyjne. Opracowanie stanowi kontynuację cyklu analiz poświęconych procesowi wprowadzania nowej waluty w państwach członkowskich UE 2. W pierwszej części omówiono makroekonomiczne aspekty wprowadzenia euro w Estonii. Przedstawiono w niej w szczególności charakterystykę gospodarki estońskiej, a także opisano sytuację fiskalną Estonii przed kryzysem finansowym. W dalszej części rozdziału analizie poddano gospodarkę estońską pod kątem wypełnienia kryteriów z Maastricht. W tym kontekście omówiono m.in. dostosowania fiskalne w reakcji na kryzys oraz w związku z koniecznością wypełnienia kryterium fiskalnego. Poruszono ponadto kwestię wpływu wprowadzenia euro na poziom cen, w tym odniesiono się do zagadnienia inflacji rzeczywistej i postrzeganej. Rozdział podsumowuje krótka analiza skutków wprowadzenia euro w Estonii dla EBC oraz państw pozostających poza strefą euro. 1 tj. odpowiednio do Rozporządzenia Rady nr 2866/98 z dnia 31 grudnia 1998 r. w sprawie kursów wymiany między euro a walutami państw członkowskich przyjmujących euro oraz do załącznika do Rozporządzenia Rady nr 974/98 z dnia 3 maja 1998 r. w sprawie wprowadzenia euro (więcej informacji patrz: Rozdział 2 niniejszego opracowania). 2 Patrz: Glibowska M., Szcześ M., Pawełczyk B., Żogała M., Przebieg procesu wprowadzania banknotów i monet euro w państwach Unii Gospodarczej i Walutowej, NBP, 2003 r.; Ciszak T., Górska A., Jakubiec S., Siemaszko M., Pierwsze doświadczenia Słowenii związane z zamianą tolara na euro, Materiały i Studia, Zeszyt nr 224, Warszawa, styczeń 2008 r.; Górska A., Siemaszko M., Szymczyk Ł., Wyganowska H., Doświadczenia Cypru i Malty związane z zamianą walut krajowych na euro, Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej. Projekty badawcze część II, s. 141, NBP, Warszawa 2009; Górska A., Lip W., Siemaszko M., Prawne i praktyczne aspekty przygotowań Słowacji do zamiany waluty krajowej na euro, Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej. Projekty badawcze część II, s. 86, NBP, Warszawa 2009; Górska A., Lip W., Siemaszko M., Szymczyk Ł., Doświadczenia Słowacji związane z zamianą waluty krajowej na euro (materiał niepublikowany). 6

W drugiej części opracowania przedstawiono prawne aspekty przystąpienia Estonii do strefy euro. Omówiono w niej w szczególności te przepisy TFUE, które stanowią podstawę dla przyjęcia nowej waluty oraz regulacje prawa pochodnego UE, uchwalone w związku z rozszerzeniem strefy euro o kolejne państwo. Analizie poddano także wybrane przepisy prawa estońskiego dotyczące wprowadzania wspólnej waluty oraz najważniejsze opinie EBC wydane w trakcie konsultowania projektów ww. regulacji. Trzeci rozdział opracowania został poświęcony praktycznym i logistycznym aspektom wprowadzenia euro. Przedstawiono w nim, w szczególności, działania przygotowawcze do tej operacji, w tym organizację całego procesu oraz informacje dotyczące zaopatrywania podmiotów w nową walutę. W dalszej części rozdziału skoncentrowano się na przebiegu zamiany walut w Estonii, tj. na scenariuszu i tempie wprowadzania euro, a także wycofywaniu koron estońskich z obiegu. W opracowaniu omówiono ponadto najważniejsze rekomendacje oraz ocenę Komisji Europejskiej odnoszące się do procesu wprowadzenia banknotów i monet euro przez Estonię. W czwartym rozdziale przedstawiono założenia strategii komunikacyjnej i przebieg prowadzonej w Estonii kampanii informacyjnej na temat euro. Przedstawiono również najważniejsze wyniki badań opinii publicznej. W rozdziale omówiono ponadto działania podjęte przez władze Estonii mające na celu wzmocnienie zaufania społeczeństwa do nowej waluty oraz ochronę przed nieuzasadnionymi podwyżkami cen. Opracowanie zamyka podsumowanie dotychczasowych doświadczeń Estonii związanych z wprowadzeniem euro wraz z próbą przedstawienia najważniejszych wniosków wypływających z tych doświadczeń, również w kontekście prowadzonych obecnie w Polsce prac nad przygotowaniem Narodowego Planu Wprowadzenia Euro. 7

1. Estonia aspekty makroekonomiczne 1.1 Estonia mała, otwarta i liberalna gospodarka Estonia jest jednym z najmniejszych państw europejskich. Jej powierzchnia (45 000 km 2 ) jest prawie 7 krotnie mniejsza od powierzchni Polski (312 679 km 2 ) 3. Estonię zamieszkuje 1,3 mln obywateli. Stanowi to 0,3% populacji Unii Europejskiej oraz 0,4% populacji strefy euro 4. Charakterystycznym jest fakt, że prawie jedna trzecia obywateli (31,4% wg stanu na 1 stycznia 2010 r.) nie jest narodowości estońskiej. Wśród nich największą grupę tworzą Rosjanie. Narodowość tą deklaruje co czwarty obywatel Estonii. Estonia jest również bardzo małą gospodarką pod względem wielkości produkcji. W 2010 r. PKB Estonii stanowił 0,12% PKB całej Unii Europejskiej oraz 0,16% PKB strefy euro (dane Eurostatu). Pod względem wielkości produkcji Estonia jest po Malcie drugą najmniejszą gospodarką europejskiego wspólnego obszaru walutowego. Estonia jest gospodarką o niższym niż pozostałe państwa członkowskie strefy euro poziomie rozwoju gospodarczego, mierzonego PKB per capita. W 2010 r. PKB per capita Estonii wyniósł 10 800 euro, co stanowiło 44% średniego PKB per capita krajów UE (por. wykres 1). Wykres 1. PKB per capita Estonii na tle państw członkowskich Unii Europejskiej w 2009 r. 5 (euro) 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 Luksemburg Dania Irlandia Holandia Austria Finlandia Belgia Szwecja Francja Niemcy Wielka Brytania Włochy Hiszpania Cypr Grecja Słowenia Portugalia Malta Czechy Słowacja Estonia Węgry Łotwa Polska Litwa Rumunia Bułgaria Źródło: Eurostat. 3 http://europa.eu/abc/european_countries/eu_members/estonia/index_pl.htm 4 Dane Eurostatu, stan na 1 stycznia 2010 r. 5 Do porównania estońskiego PKB per capita na tle poszczególnych państw członkowskich Unii Europejskiej wykorzystano dane z 2009 r., z powodu niepełnych pojedynczych danych w bazie Eurostat za rok 2010. 8

Należy jednak podkreślić szybkie tempo rozwoju gospodarczego obserwowane w Estonii w ostatnich latach przed kryzysem. W ciągu 10 lat (1999 2008) PKB per capita Estonii wzrósł z poziomu 22% do poziomu 48% średniego PKB per capita w Unii Europejskiej. Szybkiemu rozwojowi estońskiej gospodarki sprzyja dobre otoczenie biznesu. Estonia należy do najbardziej liberalnych gospodarek świata. W rankingu wolności gospodarczej, prowadzonym przez Heritage Foundation i The Wall Street Journal, zajęła w 2010 r. 16 miejsce na 179 klasyfikowanych państw świata, mieszcząc się w kategorii w zasadzie wolny (dla porównania Polska zajmuje 71 miejsce). Estonia charakteryzuje się najwyższym stopniem wolności gospodarczej ze wszystkich krajów postsocjalistycznych. Przez kilka lat należała do grona dziesięciu krajów o najwyższym wskaźniku wolności gospodarczej, a w 2002 r. zajęła, najwyższe jak do tej pory, 5 miejsce. Estonia jest krajem o liberalnym reżimie handlowym, przejrzystym prawie i pozytywnym nastawieniu władz do biznesu. Obowiązuje jedna stawka podatku dochodowego w wysokości 21%. Jednolita stawka podatkowa wprowadzona została w Estonii jako pierwszym w Europie kraju już w 1994 r. Silnie propagowana jest przedsiębiorczość, od reinwestowanego dochodu firmy nie muszą płacić podatku. Także w przypadku VAT obowiązuje jedna stawka 20%. W rankingu firmy doradczej PricewaterhouseCoopers, informującym, jaką część pensji brutto obywateli UE przeznaczono na podatek dochodowy i składki na ubezpieczenie społeczne w 2010 r., Estonia zajęła pierwsze miejsce (80% pensji brutto zostaje w kieszeni podatnika). Estonia zajmuje także jedno z czołowych miejsc na świecie pod względem łatwości prowadzenia biznesu. W rankingu Doing Business 2010, oceniającym ułatwienia związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, notowana jest na 17 miejscu na świecie, na 6 miejscu wśród krajów Unii Europejskiej. Gospodarka estońska charakteryzuje się wysokim, na tle państw członkowskich Unii Europejskiej, stopniem otwartości (por. wykres 2). Relacja wielkości eksportu i importu do PKB w 2010 r. wyniosła 150%, znacznie powyżej średniej wartości dla Unii Europejskiej (80%). 9

Wykres 2. Stopień otwartości Estonii na tle poszczególnych gospodarek Unii Europejskiej w 2010 r.* (w %) 350 300 250 200 150 100 50 0 UE27 Strefa euro Luksembourg Irlandia Malta Węgry Słowacja Belgia Czechy Estonia Holandia Litwa Słowenia Bułgaria Łotwa Austria Dania Szwecja Cypr Niemcy Polska Rumunia Finlandia Portugalia Wielka Brytania Włochy Hiszpania Francja Grecja * Liczony jako relacja wartości eksportu i importu do PKB. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu. Gospodarka Estonii jest silnie uzależniona od popytu zagranicznego. Eksport Estonii stanowi prawie 80% wartości produkcji w tym kraju. Tym samym jakiekolwiek zawirowania w gospodarce europejskiej, w szczególności problemy głównych partnerów handlowych 6 przekładają się bardzo silnie na stan gospodarki estońskiej. Potwierdzają to doświadczenia ostatniego kryzysu gospodarczego. Przed kryzysem gospodarka Estonii rozwijała się bardzo szybko (por. wykres 3). W latach 1996 2008 można było zaobserwować wysokie, nie tylko na tle państw członkowskich strefy euro, ale również na tle pozostałych nowych państw członkowskich, tempo wzrostu gospodarczego. Przeciętnie w latach 2000 2007 średnie tempo wzrostu gospodarczego w Estonii kształtowało się na poziomie 8,4% (dla porównania w analogicznym okresie średnie tempo wzrostu gospodarczego w strefie euro wyniosło 2,1%, dla całej Unii Europejskiej 2,4%). Kryzys gospodarczy przełożył się na silny spadek produkcji w Estonii. Już w 2008 r. tempo wzrostu gospodarczego było ujemne, produkcja spadła o 5,1%. W 2009 r. Estonia należała (wraz z Litwą i Łotwą) do gospodarek o najwyższym spadku PKB wśród wszystkich gospodarek europejskich. W stosunku do roku poprzedniego PKB Estonii zmniejszył się o 13,9%. Obserwowane w 2010 r. ożywienie w gospodarce europejskiej bardzo szybko przełożyło się na tę gospodarkę. W 2010 r. tempo wzrostu gospodarczego w Estonii wyniosło 3,1%. 6 Główni partnerzy eksportowy Estonii w 2010 r. to Finlandia (blisko 20% eksportu), Szwecja (13%) Łotwa i Rosja (ok. 10%) i Niemcy (ok. 6 %). 10

Wykres 3. Stopa wzrostu PKB w Estonii w latach 1996 2010 na tle średniego tempa wzrostu gospodarczego Unii Europejskiej oraz strefy euro (w %) 15,0 10,0 5,0 0,0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010-5,0-10,0-15,0 UE-27 strefa euro Estonia Źródło: Eurostat. Silny spadek produkcji w latach 2008 2009 przełożył się na bardzo silny spadek zatrudnienia i wzrost bezrobocia. Priorytetem polityki rynku pracy w Estonii jest rozwój gospodarki, ochrona prawna pracowników oraz wpływ związków zawodowych odgrywają więc raczej niewielką rolę w porównaniu do warunków istniejących w Europie. Estoński rynek pracy jest dość elastyczny na tle rynków pracy pozostałych państw członkowskich UE. Jednakże Estonia, podobnie jak i Łotwa oraz Litwa, została silnie dotknięta głęboką recesją, wywołaną światowym kryzysem gospodarczym. Litwa, Łotwa i Estonia odnotowały od 2008 r. najwyższy w Europie przyrost bezrobocia. Stopa bezrobocia w Estonii, która w 2007 r. kształtowała się na poziomie 4,7% wzrosła w okresie kryzysu do poziomu 16,9% w 2010 r. Tym samym w 2010 r. Estonia (wraz z Hiszpanią, Litwą i Łotwa) należała do gospodarek o najwyższej stopie bezrobocia. Wysokie tempo wzrostu gospodarczego w okresie przed kryzysem miało istotny wpływ się na procesy inflacyjne. Po znaczącym obniżeniu stopy inflacji w II połowie lat dziewięćdziesiątych (z 9,3% w 1997 r. do 3,1% w 1999 r.), w latach 1999 2006 kształtowała się ona na relatywnie niskim, jak na kraj o tak szybkim wzroście gospodarczym, poziomie (poniżej 6%, por. wykres 4). Silne ożywienie gospodarcze (przeciętna stopa wzrostu PKB w latach 2005 2006 wynosiła ok. 10%) przełożyło się na wzrost presji inflacyjnej. Od 2006 r. tempo wzrostu cen wyraźnie przyśpieszyło, a w 2008 r. stopa inflacji wyniosła ponad 10%. Bardzo silny spadek produkcji w latach 2008 2009 przełożył się na silny spadek tempa wzrostu cen. W 2009 r. stopa inflacji HICP w Estonii wyniosła 0,2%. 11

Wykres 4. Stopa inflacji HICP w Estonii w latach 1997 2010 na tle średniej UE oraz strefy euro (w %) Źródło: Eurostat. Oceniając poziom inflacji w Estonii przed wejściem do strefy euro należy pamiętać o szczególnych uwarunkowaniach tej małej i otwartej gospodarki. Niemalże od początku odzyskania niepodległości kraj ten odwołuje się do mechanizmu izby walutowej (currency board), który de facto pozbawia władze walutowe tego kraju możliwości prowadzenia autonomicznej polityki pieniężnej. Korona estońska powiązana została najpierw z niemiecką marką, a następnie, od 1 stycznia 1999 r., z euro. O ile mechanizm ten świetnie zdał egzamin na początku transformacji, tak w okresie wzmożonego napływu kapitału (zwłaszcza po wejściu do Unii Europejskiej), ten sam mechanizm de facto wystawiał gospodarkę tego kraju na silną presję inflacyjną. Długofalowe odwoływanie się do mechanizmu izby walutowej w Estonii było możliwe za sprawą prowadzenia bardzo roztropnej polityki fiskalnej. Ponadto funkcjonuje w Estonii niepisana umowa, która mówi, że w okresie wzrostu gospodarczego nie ma przyzwolenia na deficyt budżetowy. 1.2 Opis sytuacji fiskalnej Estonii przed kryzysem finansowym W okresie ostatnich kilkunastu lat poprzedzających wybuch światowego kryzysu finansowego Estonia była jednym z najszybciej rozwijających się krajów europejskich. Taka sytuacja, głównie dzięki wysokiej dynamice dochodów podatkowych, sprzyjała utrzymywaniu względnie korzystnej relacji salda budżetowego do PKB. Istotnie, nadwyżki budżetowe Estonii przed kryzysem były wyższe niż w (również szybko rozwijających się) gospodarkach Litwy i Łotwy (por. wykres 5). Przewaga nad średnim saldem w strefie euro czy w Polsce była jeszcze wyższa. Nadwyżki budżetowe w Estonii były w dużej mierze możliwe do osiągnięcia dzięki powstrzymaniu narastania wydatków publicznych. W przeciwieństwie do Litwy i Łotwy, ich udział w PKB obniżał się w okresie 2002 2006. 12

Wykres 5. Saldo sektora instytucji rządowych i samorządowych w latach 2003 2010 Estonii, Litwy, Łotwy i Polski oraz średni deficyt w strefie euro (w % PKB) Wykres 6. Dochody i wydatki sektora instytucji rządowych i samorządowych Estonii w latach 2003 2010 (w % PKB) Źródło: Eurostat. Korzystne warunki cykliczne stwarzają jednak presję na podnoszenie wydatków, które mają na ogół charakter strukturalny i pogarszają saldo sektora rządowego i samorządowego w ujęciu strukturalnym. Wzrost wydatków był rzeczywiście wysoki, przy czym dopiero od 2005 r. dynamika wzrostu wydatków była wyższa od tempa wzrostu PKB (por. wykres 6). Jednocześnie obniżane były podatki, co w sumie przełożyło się na pogarszanie salda strukturalnego. Pomimo tych zjawisk, deficyt strukturalny w Estonii był zdecydowanie niższy niż w Łotwie i Litwie, dzięki czemu ograniczone było niezrównoważone tempo wzrostu gospodarczego. Wykres 7. Saldo strukturalne* sektora finansów publicznych Estonii, Litwy, Łotwy, Polski oraz średnie saldo w strefie euro w latach 2003 2010 (w % PKB) wg danych z EC Autumn Economic Forecast 2010 Tabela 1. Szacunki salda strukturalnego Estonii w kolejnych prognozach Komisji Europejskiej (% PKB) *saldo skorygowane cyklicznie i uwzględniające zdarzenia jednorazowe. Źródło: AMECO, Eurostat (dane pobrane w kwietniu 2011 r.). Rok szacowany/prognozowany data prognozy 2005 2006 2007 2008 2009 2005 1,0 0,6 0,4 2006 2,3 2,2 1,4 1,5 2007 1,7 2,7 2,4 1,9 1,5 2008 0,4 0,7 0,4 1,7 1,0 2009 0,3 0,2 0,7 4,2 0,1 2010 0,2 0,3 0,9 3,8 1,7 Źródło: European Economic Forecast, Autumn, kolejne wydania 2005 2010 13

W świetle aktualnych danych (z kwietnia 2011 r.) Estonia utrzymywała dodatnie saldo strukturalne do 2005 r. W latach 2006 2007 saldo strukturalne nie przekraczało deficytu na poziomie 1%, a w 2008 r. po raz pierwszy nastąpiło istotne pogorszenie ( 3,8% PKB). Od 2009 r., w związku z działaniami konsolidacyjnymi Estonia ponownie osiągnęła nadwyżkę salda strukturalnego odpowiednio 1,7% PKB i 1,5% PKB w 2009 i 2010 r. W Estonii ujemny poziom salda strukturalnego odnotowano jedynie przy wystąpieniu dwóch kryzysów: obecnego kryzysu gospodarczego ( 2,9% w 2008 r., 1,8% w 2009 r.) oraz podczas kryzysu rosyjskiego (ujemna wartość w latach 1998 2001). Należy podkreślić, że szacunki salda strukturalnego Estonii w kolejnych latach podlegały bardzo głębokim rewizjom (por. tabela 1). Np. jesienią 2007 r. KE szacowała, że saldo strukturalne w 2006 r. było dodatnie i wynosiło 2,7% PKB, podczas gdy w 2010 r. szacowany był już na ten rok deficyt na poziomie 0,3% PKB. Biorąc pod uwagę skalę błędów szacunku aktualnych sald strukturalnych, Estonia jawi się mimo wszystko jako kraj prowadzący najbardziej zrównoważoną politykę fiskalną wśród nowych państw członkowskich UE. Skutkiem takiej polityki fiskalnej było utrzymywanie niskiego poziomu długu publicznego zarówno w okresie przedkryzysowym, jak i w latach 2009 2010. Pozostaje to w widocznym kontraście do sytuacji większości państw UE, a zwłaszcza Litwy i Łotwy. O ile dług Łotwy wzrósł w latach 2007 2010 z 9 do 45% PKB, dług Litwy z 17 do 37% PKB, to w przypadku Estonii relacja długu publicznego do PKB wzrosła zaledwie z 4 do 8% PKB, przy czym łączne aktywa finansowe państwa przekraczały w 2010 r. wartość długu publicznego. Niemniej jednak, przykład pozostałych dwóch republik nadbałtyckich pokazuje, że dopuszczenie do narastania baniek finansowych i do nadmiernie niezrównoważonej stopy wzrostu PKB może dosyć szybko zaowocować szybką akumulacją długu publicznego. Problemem nie tylko Estonii, ale i Łotwy oraz Litwy były utrzymujące się przed kryzysem deficyty na rachunku obrotów bieżących. Lata 2004 2008 charakteryzowały się znacznymi deficytami na rachunku obrotów bieżących co wynikało z sekwencji powiązanych ze sobą czynników. Jednym z istotnych było przystąpienie tych gospodarek w 2004 r. do Unii Europejskiej oraz usztywnienie walut krajowych. Pozytywne wyniki gospodarcze w połączeniu z oczekiwaniami szybkiej akcesji do strefy euro przy wyeliminowanym ryzyku kursowym doprowadziły do szybkiego przyrostu kredytu dla sektora prywatnego. Silny wzrost cen, boom na runku nieruchomości a w konsekwencji wzrost importu przyczyniły się do powiększającego się deficytu na rachunku obrotów bieżących. Pogłębiające się deficyty na rachunku obrotów bieżących były finansowane pożyczkami z zagranicy. Zadłużenie w sektorze prywatnym postępowało głównie za sprawą gwałtownego rozwoju rynku nieruchomości. Kredyty hipoteczne w walutach obcych (głównie euro, ale również szwajcarski frank, dolar i funt szterling) były udzielane w dużej części przez banki skandynawskie. Począwszy od początku 2009 r. na skutek wywołanego kryzysem zmniejszenia dostępności źródeł finansowania i załamania na rynku nieruchomości nastąpiło znaczne obniżenie popytu wewnętrznego i silny spadek importu, powodując powstanie nadwyżki na rachunku obrotów bieżących (por. wykres 8). 14

Wykres 8. Deficyt rachunku obrotów bieżących Estonii w latach 2004 2010 (% PKB) 10,00 5,00 0,00-5,00-10,00-15,00-20,00-25,00 2004Q1 2004Q3 2005Q1 2005Q3 2006Q1 2006Q3 2007Q1 2007Q3 2008Q1 2008Q3 2009Q1 2009Q3 2010Q1 2010Q3 Źródło: Eurostat. Wyżej opisanym procesom towarzyszył bardzo silny spadek PKB i wzrost bezrobocia połączony z dużą redukcją jednostkowych kosztów pracy czyli klasyczne składniki tego, co w literaturze określane jest mianem wewnętrznej dewaluacji. Tak silne dostosowania gospodarcze w Estonii mogły się odbyć tylko za sprawą silnego poparcia społecznego dla prowadzonej polityki gospodarczej. Wyżej wspomniane poparcie społeczne bierze się najprawdopodobniej z dumy narodowej oraz pamięci wczesnych lat 90. ubiegłego stulecia, kiedy jeszcze większe wyrzeczenia gospodarcze Estończyków były niezbędne, aby zapewnić stabilny byt powstałego po ponad 50 letniej przerwie nowego państwa z silną i prężną gospodarką. Bolesne, ale za to konstruktywne doświadczenie Estończyków podczas ostatniego kryzysu mogłyby stanowić przykład dla innych państw strefy euro, gdzie znacznie mniejsze dostosowania gospodarcze wywoływały znacznie większe niezadowolenie społeczne (każące wątpić w pozytywny wynik przeprowadzanych tam reform). 1.3 Analiza gospodarki Estonii pod kątem spełnienia kryteriów konwergencji z Maastricht W 1992 r., rok po odzyskaniu niepodległości, Estonia wprowadziła własną walutę estońską koronę. Od początku stosowano mechanizm kursowy określany jako izba walutowa. Korona estońska powiązana została najpierw z niemiecką marką, a następnie, od 1 stycznia 1999 r., z euro. Od 28 czerwca 2004 r. korona estońska została włączona do mechanizmu ERMII, a Estonia zadeklarowała dalsze stosowanie reżimu izby walutowej. Nastąpiło to wcześnie, gdyż początkowo wejście do strefy euro planowane było na 1 stycznia 2007 r. Niestety problemy z wypełnieniem kryterium stabilności cen spowodowały, że ostatecznie Estonia przystąpiła do strefy euro cztery lata później. Opublikowane 12 maja 2010 r. Raporty o konwergencji KE i EBC dały Estonii zielone światło na wprowadzenie euro. 15

Oceniając kryterium stabilności cen Komisja Europejska i Europejski Bank Centralny wskazały, że w okresie objętym oceną (kwiecień 2009 marzec 2010 r.) średnia 12 miesięczna stopa inflacji HICP wyniosła 0,7% i była wyraźnie niższa od wartości referencyjnej dla kryterium stabilności cen (1%). Analizując jednakże 12 miesięczną stopę inflacji HICP w Estonii w dłuższym okresie EBC (2010) podkreślił, że była ona bardzo zmienna (por. wykres 9). W latach 2007 2008 wraz z bardzo szybkim tempem wzrostu gospodarczego, któremu towarzyszył silny wzrost wynagrodzeń w gospodarce estońskiej, nastąpił szybki wzrost cen. 12 miesięczna stopa inflacji HICP silnie wzrosła, osiągając wartość 10,6% w 2008 r. Silny spadek produkcji w 2009 r. przełożył się na silny spadek tempa wzrostu cen, osiągając w pierwszej połowie 2010 r. wartości ujemne. Tym samym EBC w Raporcie o konwergencji (2010) wskazał, że utrzymanie inflacji na niskim poziomie w Estonii będzie stanowić poważne wyzwanie z uwagi na ograniczone w ramach unii monetarnej pole manewru w polityce pieniężnej, tym samym wyraził obawy co do trwałości konwergencji inflacji w tym kraju (EBC 2010). Wykres 9. 12 miesięczna średnia stopa inflacji HICP w Estonii w okresie maj 2004 marzec 2011 r. (w %) 12 10 8 6 4 2 0-2 maj-04 wrz-04 sty-05 maj-05 wrz-05 sty-06 maj-06 wrz-06 sty-07 maj-07 wrz-07 sty-08 maj-08 wrz-08 sty-09 maj-09 wrz-09 sty-10 maj-10 wrz-10 sty-11 Źródło: Eurostat. wartość referencyjna Estonia Jeżeli chodzi o kryterium kursu walutowego EBC w Raporcie o konwergencji (2010) potwierdził, że podczas dwuletniego okresu referencyjnego, zakończonego 23 kwietnia 2010 r., kurs korony estońskiej nie ulegał znaczącym wahaniom w stosunku do ustalonego parytetu centralnego wynoszącego 15,6466 koron za euro, ani nie podlegał poważnym napięciom, co wynikało z niezmiennej polityki kursowej w systemie izby walutowej. Estonia nie zdewaluowała z własnej inicjatywy centralnego kursu swojej waluty wobec euro w ERMII. Jedynie zmiany krótkookresowych stóp procentowych wskazywały na przejściowy wzrost związanego z kryzysem finansowym postrzeganego ryzyka kraju, sytuacja ta ustabilizowała się jednak na przełomie lat 2009 i 2010. Także poziom rezerw walutowych utrzymywał się w analizowanym okresie na bezpiecznym poziomie. 16

Pozytywna była również ocena stopnia spełnienia kryterium fiskalnego. W roku referencyjnym (2009) deficyt budżetowy w Estonii wyniósł 1,7% PKB czyli wyraźnie poniżej wartości referencyjnej. Wskaźnik długu publicznego brutto do PKB wyniósł 7,2% PKB, czyli był znacznie niższy od wartości referencyjnej (60%). Jednocześnie EBC stwierdził, że w 2010 r. wskaźnik deficytu budżetowego ma według prognozy Komisji Europejskiej wzrosnąć do 2,4% PKB, zaś wskaźnik długu publicznego do 9,6%. Ponadto, spośród innych czynników fiskalnych, wskaźnik deficytu budżetowego w latach 2008 2009 nie był wyższy niż wskaźnik inwestycji publicznych do PKB (EBC 2010). Tabela 2. Zestawienie wskaźników konwergencji nominalnej dla Estonii w latach 2008 2010 2008 2009 2010 Kryterium stabilności cen 12 miesięczna średnia stopa inflacji 10,6 0,2 0,7 Kryterium fiskalne Deficyt / nadwyżka budżetowa 2,7 1,7 2,4 Dług publiczny 4,6 7,2 9,6 Nałożona procedura nadmiernego Nie Nie Nie deficytu Kryterium kursowe Uczestnictwo w ERM II Tak Tak Tak Źródło: Raport o konwergencji, EBC, 2010. Ze względu na fakt, iż w Estonii nie istnieje rozwinięty rynek obligacji w koronach estońskich, a poziom długu publicznego jest niski, dla Estonii nie jest dostępna zharmonizowana długoterminowa stopa procentowa, co utrudniało ocenę trwałości konwergencji. Dlatego też przeprowadzona została kompleksowa analiza rynków finansowych w Estonii biorąc pod uwagę wielkość spreadów wyprowadzaną bezpośrednio ze statystyk monetarnych i finansowych, ratingi kraju i inne istotne wskaźniki (EBC 2010). EBC w Raporcie o konwergencji podkreślił, że wnioski z tak przeprowadzonej, całościowej oceny sytuacji na rynkach finansowych w Estonii były mieszane (EBC 2010). Z wielu wskaźników wynikało, że uczestnicy rynku mieli znaczne obawy co do trwałości konwergencji w Estonii, szczególnie w szczytowym okresie kryzysu światowego. Jednakże od jesieni 2009 r. nastąpiło złagodzenie presji rynkowej, na co wpłynęły: obniżenie globalnej niechęci do podejmowania ryzyka, rozwój sytuacji budżetowej oraz ocena przez uczestników rynku perspektyw przyjęcia przez Estonię wspólnej waluty (EBC 2010). Ramka 1. Dostosowania fiskalne w Estonii w reakcji na kryzys i w związku z koniecznością wypełnienia kryterium fiskalnego Skutki światowego kryzysu finansowego nigdzie w Europie nie były tak dotkliwe dla poziomu produkcji, jak w republikach bałtyckich. W porównaniu z 2007 r., w 2009 r. PKB Łotwy był niższy o 21%, Estonii o 18%, a Litwy o ponad 12% (pomimo wzrostu gospodarczego w 2008 r.). W 2008 r. recesja wywołała istotne zmniejszenie dochodów budżetowych w Estonii, w tym przede wszystkim podatków pośrednich (realnie o 14%, por. tabela 3), co spowodowało 17

zmniejszenie relacji tych dochodów do PKB o 1,25 pkt proc. PKB. Łącznie dochody sektora finansów publicznych spadły realnie o 4,85%. Tabela 3. Dochody sektora finansów publicznych wg kategorii w latach 2007 2009 oraz zmiany pomiędzy poszczególnymi latami (w % PKB) Zmiana realna 2007 2008 2009 2008/2007 2009/2008 VAT i akcyza 13,34% 12,09% 14,88% 13,95% 5,98% PIT i CIT 7,56% 7,93% 7,54% 0,44% 18,14% Ubezpieczenia społ. 10,74% 12,09% 13,29% 4,96% 3,58% Pozostałe dochody 5,30% 4,91% 7,70% 8,14% 29,18% Razem dochody 36,94% 37,02% 43,41% 4,85% 0,96% Źródło: Eurostat, obliczenia własne. Silniejsze czynniki pogorszenia sytuacji fiskalnej Estonii w okresie kryzysu leżały jednak po stronie wydatkowej budżetu (por. tabela 4). Wydatki w 2008 r. wzrosły w ujęciu realnym o ponad 10%, w czym największy udział miały rosnące wydatki społeczne. Warto pamiętać, że np. stopa bezrobocia w Estonii wzrosła z 4,7% w 2007 r. do 13,8% w 2009 r. W konsekwencji relacja wydatków społecznych do PKB wzrosła w omawianym okresie z 10 do 16%. W 2008 r. można już było także zaobserwować wyhamowanie aktywności inwestycyjnej sektora publicznego. Tabela 4. Wydatki sektora finansów publicznych wg kategorii w latach 2007 2009 oraz zmiany pomiędzy poszczególnymi latami (w % PKB) Zmiana realna 2007 2008 2009 2008/2007 2009/2008 Wynagrodzenia 9,65% 11,36% 12,79% 11,83% 3,07% Wydatki społeczne 10,01% 12,22% 15,94% 15,97% 12,24% Nakłady inwestycyjne 4,91% 5,28% 4,81% 2,05% 21,51% Konsumpcja pośrednia 6,29% 7,07% 7,67% 6,86% 6,67% Pozostałe wydatki 3,55% 3,93% 3,96% 5,23% 13,29% Razem wydatki 34,39% 39,87% 45,17% 10,05% 2,46% Źródło: Eurostat, obliczenia własne. Względnie korzystna pozycja fiskalna, z jaką Estonia wkraczała w światowy kryzys finansowy, mogła okazać się niewystarczająca do wypełnienia kryterium fiskalnego w części dotyczącej deficytu sektora rządowego i samorządowego, bez uruchomienia działań dyskrecjonalnych. Już w trakcie 2008 r. dokonano zmian w budżecie, które polegały m.in. na: ograniczeniu zwolnień z VAT, zniesieniu odliczenia od dochodu składek na związki zawodowe oraz odsetek od kredytów studenckich, zniesieniu zwolnienia podatkowego za pierwsze dziecko. W budżecie na 2009 r. dokonano zdecydowanie szerzej zakrojonych działań, umożliwiających uzyskanie pozytywnej oceny Komisji Europejskiej i akcesję do strefy euro w 2011 r. Działania 18

te zostały przeprowadzone po obu stronach budżetu, chociaż w dużej mierze opierały się na zahamowaniu spadających dochodów (por. wykres 5). W tym celu w 2009 r.: podniesiono stawki podatku VAT (podstawową i zredukowaną) o 2 pkt proc., podniesiono akcyzę na gaz i paliwa, zmniejszono udział samorządów lokalnych w PIT, podniesiono składki na ubezpieczenie od bezrobocia, zawieszono przekazywanie środków do drugiego filara ubezpieczeń emerytalnych. W rezultacie powyższych działań dochody, mimo spadku PKB o 13,9%, wzrosły realnie o prawie 1%, co (przy spadającym PKB) spowodowało wzrostu relacji dochodów sektora do PKB z 37 PKB do 43,4% PKB (por. tabela 2, wykres 5). W 2009 r. silnie ograniczone zostały też wydatki (realnie o 2,5%), przy czym głównie były to wydatki inwestycyjne (spadek aż o 22%). W związku z bardzo szybko pogarszającą się sytuacją na rynku pracy wydatki społeczne wzrosły o 12,2%. Ograniczone zostały też wydatki na płace w sektorze publicznym, a także świadczenia z systemu ubezpieczeń zdrowotnych. Porównując zmiany w obszarze finansów publicznych w trzech republikach bałtyckich można zauważyć, że w porównaniu do Litwy i Łotwy wydatki w 2008 r. wzrosły silniej w Estonii, lecz tempo wzrostu relacji wydatków do PKB w 2009 r. było tam nieco słabsze niż w Litwie i Łotwie. Istotną różnicą jest jednak gwałtowny wzrost dochodów budżetowych w 2009 r., czym należy wyjaśnić znacznie niższy deficyt budżetowy Estonii w porównaniu do Litwy i Łotwy w tym roku. Podsumowując, w najtrudniejszym dla budżetu 2008 r., deficyt sektora rządowego i samorządowego Estonii wyniósł 2,9% PKB, w 2009 r. 1,8% PKB, a w 2010 r. Estonia osiągnęła już niewielką nadwyżkę 0,1% PKB. Tym samym Estonia jako jedna z trzech państw UE (obok Luksemburga i Szwecji) nie została objęta procedurą nadmiernego deficytu, a w 2010 r. uzyskała pozytywną ocenę Komisji Europejskiej, która uznała sytuację finansów publicznych tego kraju za trwale zrównoważoną. Należy podkreślić również, że Estonia konsekwentnie odnotowywała najmniejszy spośród wszystkich krajów Unii Europejskiej poziom długu publicznego w 2009 r. wyniósł on zaledwie 7,2% PKB. Estonia nie ma więc podstawowego problemu wielu krajów strefy euro, jakim jest nadmierne zadłużenie. 1.4 Wpływ wprowadzenia euro na poziom cen. Inflacja rzeczywista a inflacja postrzegana Przewidywania EBC co do trwałości spełnienia kryterium stabilności cen okazały się słuszne. Jeszcze przed przyjęciem euro, w grudniu 2010 r. 12 miesięczna średnia stopa inflacji HICP w Estonii była wyższa niż wartość referencyjna i od tej pory cały czas ją przekracza. W grudniu 2010 r. inflacja HICP w ujęciu rocznym wyniosła 5,4%, natomiast w styczniu 2011 r. 5,1% (wartość referencyjna wynosiła odpowiednio 2,43% i 1,97%). Silny wzrost cen rozpoczął się w II połowie 2010 r. stopa inflacji HICP w ujęciu rocznym w sierpniu 2010 r. 19

osiągnęła poziom 2,8%, we wrześniu 3,8% a w październiku 4,5% i była w dużej mierze spowodowana wzrostem cen surowców i żywności na świecie. Wskaźniki inflacji w ujęciu miesięcznym po wprowadzeniu euro kształtowały się następująco: w styczniu 2011 r. 0,0%, w lutym 0,7%, w marcu 0,8%. Według szacunków estońskiego urzędu statystycznego wpływ wprowadzenia euro (zmiany wywołane zaokrągleniami cen) na poziom cen wyniósł w styczniu 2011 r. od 0,2% do +0,2%. Oznacza to, że wpływ procesu wprowadzenia europejskiej waluty na inflację w Estonii był porównywalny z poziomem notowanym w Słowenii, na Malcie, Cyprze i na Słowacji. Należy jednak pamiętać, że Estonia wchodziła do strefy euro w momencie silnego wzrostu cen w gospodarce światowej, a co za tym idzie również presji krajowej, inaczej niż np. Słowacja, która przystępowała do strefy euro w okresie, kiedy w Europie odnotowywano ujemne tempo wzrostu cen. W związku z wysokim poziomem inflacji w Estonii w momencie przyjmowania euro również poziom inflacji postrzeganej był znaczący (por. wykres 10). Wykres 10. Inflacja rzeczywista i inflacja postrzegana w Estonii w okresie styczeń 1999 kwiecień 2011 r. (w %) 10,0 100,0 8,0 80,0 6,0 60,0 4,0 40,0 2,0 20,0 0,0-2,0 01-02- 09 09 03-04- 09 09 05-06- 07-09 09 09 08-09- 09 09 10-11- 09 09 12-01- 09 10 02-03- 10 10 04-05- 10 10 06-07- 10 10 08-09- 10-10 10 10 11-12- 10 10 01-02- 11 11 03-04- 11 11 0,0-20,0-4,0-40,0 HICP (lewa oś) inflacja postrzegana (prawa oś) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat i European Business and Consumer Survey Results April 2011 Można zauważyć, że do połowy 2009 r. inflacja postrzegana w Estonii podążała za zmianami inflacji rzeczywistej. Od II połowy 2010 r. inflacja postrzegana zaczęła jednak rosnąć szybciej. Z uwagi na rosnący wskaźnik HICP trudno jest wskazać jednoznacznie, że wzrost inflacji postrzeganej jest spowodowany wprowadzeniem euro. W badaniach opinii publicznej (Flash Eurobarometer) w styczniu 2011 r. aż 55% Estończyków wskazało, że euro przyczyni się do wzrostu cen. Dla porównania na Słowacji w styczniu 2009 r. wzrost cen spowodowany wprowadzeniem euro wskazało jedynie 19% badanych (należy jednakże zauważyć, że wówczas poziom inflacji HICP był na poziomie 0,2%). 20

1.5 Skutki wprowadzenia euro w Estonii dla EBC oraz pozostałych państw pozostających poza strefą euro Analizując skutki przyjęcia euro przez Estonię można dostrzec złożoność procesu integracji kraju o znacznie niższym PKB per capita z obszarem walutowym o znacznie wyższym poziomie rozwoju. Z jednej strony mamy do czynienia z gotowością społeczną Estończyków do ponoszenia ogromnych wyrzeczeń z tytułu przeprowadzania wewnętrznej dewaluacji. Z drugiej strony logika procesu doganiania oraz struktura gospodarki tego kraju pozwalają na wyjście z tezą, w myśl której Estonia może być poddawana silnym wahaniom koniunktury gospodarczej i które będą miały wpływ na pozostałe wskaźniki gospodarcze. Obserwowany wzrost gospodarczy prowadzi do silnego wzrostu inflacji znacznie powyżej celu inflacyjnego EBC i który może generować niepokój ze strony EBC. Tym bardziej, że Estonia już w trakcie pierwszego roku członkostwa w strefie euro może stracić zdolność do trwałego spełniania kryterium stabilności cen. 21

2. Aspekty prawne przystąpienia Estonii do strefy euro 2.1 Przepisy pierwotnego prawa wspólnotowego Kwestie rozszerzenia strefy euro regulują dwa akty pierwotnego prawa wspólnotowego: Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz Statut Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego (Statut). Normy regulujące powyższą kwestię mają charakter uniwersalny i dość ogólny tak, aby uniknąć nowelizacji istniejącego porządku prawnego w związku z przystąpieniem kolejnego państwa do strefy euro. Podstawa prawna przystąpienia państwa członkowskiego do strefy euro zawarta została w art. 140 ust. 2 i 3 TFUE. Przepisy te regulują procedurę zniesienia derogacji. W stosunku do stanu prawnego obowiązującego pod rządami Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (art. 122 ust. 2), obecnie w procesie zniesienia derogacji wzmocniona została rola państw należących do strefy euro. Członkowie reprezentujący te państwa, kwalifikowaną większością głosów, przyjmują rekomendację dla danego państwa, kierowane do Rady w formie zalecenia. Biorąc je pod uwagę, Rada dokonuje uchylenia derogacji podobnie jak pod rządami Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską na wniosek Komisji Europejskiej, po konsultacjach z Parlamentem Europejskim i dyskusji w Radzie Europejskiej (art. 140 ust. 2 TFUE). Przepisy mówiące o określeniu kursu, po jakim euro zastępuje walutę danego państwa członkowskiego nie uległy zmianie, tj. Rada stanowi jednomyślnie głosami państw członkowskich, których walutą jest euro oraz danego państwa członkowskiego, na wniosek Komisji Europejskiej i po konsultacjach z Europejskim Bankiem Centralnym (art. 140 ust. 3). Przywołany art. 140 ust. 3 TFUE jest podstawą prawną uchwalenia przez Radę przepisów pochodnych, tj. rozporządzeń i decyzji regulujących szczegółowo kwestie przystąpienia danego państwa do strefy euro 7. Drugi akt pierwotnego prawa wspólnotowego Statut zawiera dwa artykuły o charakterze wykonawczym adresowane do banku centralnego państwa przystępującego do strefy euro. Artykuł 30 ust. 1 Statutu odnosi się do kwestii związanych z transferem środków rezerw dewizowych do Europejskiego Banku Centralnego (EBC) przez krajowe banki centralne (kbc) przystępujące do strefy euro. Natomiast artykuł 49 Statutu dotyczy odroczonej wpłaty do kapitału, rezerw i zasobów EBC, która powinna być dokonana przez dany kbc. Ponadto uregulowano w nim sposób wyliczenia kwoty środków rezerw dewizowych, których przekazanie do EBC zostało nałożone mocą art. 30 ust. 1 Statutu. 2.2 Przepisy pochodnego prawa wspólnotowego Procedura zniesienia derogacji w stosunku do Estonii rozpoczęła się 12 lipca 2010 r. W tym dniu Komisja Europejska przyjęła wniosek w sprawie decyzji Rady (zgodnie z art. 140 ust. 2 TFUE), w którym stwierdzono, że Estonia spełnia warunki konieczne do przyjęcia euro, i w którym proponuje się uchylenie w stosunku do niej derogacji z dniem 1 stycznia 2011 r. 7 Akty prawa pochodnego odnoszące się do Estonii zostały omówione w pkt 2.2. 22

Dzień później uchwalona została przez Radę stosowna decyzja oraz dokonano nowelizacji dwóch rozporządzeń Rady (regulacje te umożliwiają wprowadzenie i funkcjonowanie euro na płaszczyźnie pochodnego prawa wspólnotowego i wymagają wprowadzenia stosownych zmian każdorazowo, gdy następuje rozszerzenie strefy euro). Decyzja Rady (2010/416/UE) z dnia 13 lipca 2010 r. zgodnie z art. 140 ust. 2 Traktatu w sprawie przyjęcia przez Estonię euro w dniu 1 stycznia 2011 r. 8 Wydając powyższą decyzję, Rada uwzględniła ocenę prawną przepisów prawa krajowego Estonii, przygotowaną przez Europejski Bank Centralny i Komisję Europejską w raportach o konwergencji z maja 2010 r. Na ich podstawie Rada stwierdziła, że przepisy prawa krajowego Estonii (w tym statut krajowego banku centralnego) są zgodne z art. 130 i 131 TFUE oraz ze Statutem oraz że spełnione zostały kryteria konwergencji wymienione w czterech tiret art. 140 ust. 1 TFUE i dodatkowe czynniki konieczne do przyjęcia euro. Osiągnięcie takiej zgodności było warunkiem, które Estonia musiała spełnić, aby przyjąć wspólną walutę. W preambule decyzji wskazano etapy tworzenia UGW, począwszy od 1 stycznia 1999 r. do 1 stycznia 2009 r. ostatniego rozszerzenia strefy euro o Słowację. Przywołane również zostały kryteria prawne i ekonomiczne, które muszą zostać spełnione, aby możliwe było zniesienie derogacji. Treść decyzji zawiera trzy artykuły, z czego art. 1 jest kluczowy, bowiem określa termin uchylenia derogacji w stosunku do Estonii ze skutkiem od dnia 1 stycznia 2011 r. Rozporządzenie Rady (UE) nr 670/2010 z dnia 13 lipca 2010 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 974/98 w odniesieniu do wprowadzenia euro w Estonii 9 Podstawą prawną uchwalenia ww. rozporządzenia jest art. 140 ust. 3 TFUE, umożliwiający Radzie podjęcie decyzji o innych środkach niezbędnych do wprowadzenia euro w państwie członkowskim, w stosunku do którego uchylono derogację. Przywołane w tytule rozporządzenie nr 974/98 reguluje wprowadzenie euro w pierwszej grupie państw członkowskich należących do strefy euro oraz w Grecji. Rozporządzenie to zostało zmodyfikowane w 2005 r. rozporządzeniem (WE) nr 2169/2005, w celu przygotowania przyszłych rozszerzeń strefy euro, a następnie było zmieniane przed przyjęciem euro przez kolejne państwa członkowskie, tj. rozporządzeniem (WE) nr 1647/2006, w celu uwzględnienia Słowenii (która przyjęła euro 1 stycznia 2007 r.); rozporządzeniem (WE) nr 835/2007, w celu uwzględnienia Cypru i rozporządzeniem (WE) nr 836/2007, w celu uwzględnienia Malty (które przyjęły euro 1 stycznia 2008 r.) oraz rozporządzeniem (WE) nr 693/2008, w celu uwzględnienia Słowacji (która przyjęła euro 1 stycznia 2009 r.). Aby Estonia mogła zostać uwzględniona w treści rozporządzenia (WE) nr 974/98, również konieczne było dodanie stosownego odniesienia. W tabeli zamieszczonej w załączniku do rozporządzenia z 1998 r., wymienione są państwa członkowskie strefy euro oraz informacje na temat daty przyjęcia przez nie wspólnej waluty, daty wprowadzenia euro do obiegu gotówkowego (ang. cash changeover date) i informacje, czy dane państwo będzie korzystało z okresu stopniowego wycofywania waluty krajowej (ang. phasing out period). Zgodnie z art. 1 rozporządzenia nr 8 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 196 z 28.07.2010 r. 9 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 196 z 28.07.2010 r. 23

670/2010, dzień 1 stycznia 2011 r. jest w Estonii datą przyjęcia euro i datą wymiany pieniądza gotówkowego. Tym samym w Estonii został zastosowany tzw. scenariusz big bang 10, czyli przyjęcie euro, jako waluty, z jednoczesnym wprowadzeniem do obiegu banknotów i monet euro jako prawnego środka. 11 Rozporządzenie Rady (WE) nr 671/2010 z dnia 13 lipca 2010 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 2866/98 w odniesieniu do kursu wymiany na euro dla Estonii 12 Rozporządzenie zostało wydane na podstawie art. 140 ust. 3 TFUE, upoważniającego Radę UE działającą na wniosek Komisji Europejskiej, po uwzględnieniu opinii EBC 13 do określenia kursu wymiany waluty krajowej państwa przystępującego do strefy euro na walutę euro. Nowelizacja rozporządzenia Rady 2866/98 z dnia 31 grudnia 1998 r., określającego tzw. nieodwołalne kursy wymiany między euro i walutami krajowymi pierwszych państw członkowskich przystępujących do strefy euro przeprowadzana jest za każdym razem, gdy do strefy euro przystępuje kolejne państwo członkowskie 14, dlatego zmieniono je także w związku z przystąpieniem Estonii. Rozporządzenie zmieniające wprowadza zapisy dotyczące kursu wymiany korony estońskiej (na podstawie decyzji Rady nr 2010/416/UE z dnia 13 lipca 2010 r. w sprawie przyjęcia przez Estonię euro w dniu 1 stycznia 2011 r.). Kurs wymiany został ustalony na: 15,6466 EEK za 1 EUR. Rozporządzenie zmieniające weszło w życie z dniem przystąpienia Estonii do strefy euro. # W związku z przystąpieniem Estonii do strefy euro, EBC uchwalił również akty prawne o charakterze technicznym, w głównej mierze adresowane do banku centralnego Estonii (Banku Estonii 15 ), wydawane każdorazowo gdy przystępuje kolejne państwo do Eurosystemu (opisane w porządku chronologicznym). 10 Scenariusz big bang został wprowadzony jako jeden z możliwych scenariuszy wprowadzania euro rozporządzeniem Rady (WE) nr 2169/2005 z dnia 21 grudnia 2005 r. zmieniającym rozporządzenie (WE) nr 974/98 w sprawie wprowadzenia euro (Dz. U. L 346/1, z dnia 29.12.2005 r.). 11 Patrz: rozdział 3 Praktyczne aspekty wprowadzenia euro do obiegu. 12 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 196 z 28.07.2011 r. 13 Opinia EBC z 5 lipca 2010 r. wydana na wniosek Rady w sprawie projektu rozporządzenia Rady zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 974/98 w zakresie wprowadzenia euro w Estonii oraz w sprawie projektu rozporządzenia Rady zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 2866/98 w zakresie kursu wymiany euro w odniesieniu do Estonii (CON/2010/52), Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej C 190/1, z 14.07.2010 r. (dostępna również na stronie EBC). 14 Dotychczasowe zmiany rozporządzenia nr 2866/98: rozporządzenie Rady wydane po podjęciu decyzji Rady o przystąpieniu Grecji do strefy euro (1478/2000/WE z 19 czerwca 2000 r.), rozporządzenie Rady po podjęciu decyzji Rady znoszącej derogację w stosunku do Słowenii (1086/2006/WE z 11 lipca 2006 r.), rozporządzenie Rady po podjęciu decyzji Rady znoszącej derogację w stosunku do Cypru (2007/503/WE z 10 lipca 2007 r.) i Malty (2007/504/WE z 10 lipca 2007 r.), rozporządzenie Rady po podjęciu decyzji Rady znoszącej derogację w stosunku do Słowacji (694/2008/WE z 8 lipca 2008 r.). 15 est. Eesti Pank. 24

Zalecenie EBC z dnia 8 października 2010 r. udzielane Radzie Europejskiej w sprawie zewnętrznych audytorów Eesti Pank (EBC/2010/16) 16 Zgodnie z art. 27 ust. 1 Statutu 17 o kontroli rachunków, EBC wydał zalecenie rekomendujące wyznaczenie zewnętrznego audytora dla Banku Estonii. Zalecenia EBC rekomendujące daną firmę audytorską kierowane są wyłącznie do państw członkowskich strefy euro i mają one charakter czasowy. W przypadku Banku Estonii, EBC zalecił wyznaczenie firmy AS Deloitte Audit Eesti na lata obrachunkowe 2011 2015. Decyzja EBC nr ECB/2010/18 z dnia 26 października 2010 r. dotycząca przepisów przejściowych w zakresie stosowania stóp rezerw obowiązkowych przez Europejski Bank Centralny po wprowadzeniu euro w Estonii 18 Decyzja została wydana z uwzględnieniem m.in. art. 19 ust. 1 Statutu dotyczącego rezerwy obowiązkowej oraz rozporządzenia Rady (WE) nr 2531/98 z dnia 23 listopada 1998 r. dotyczącego stosowania stóp rezerw obowiązkowych przez Europejski Bank Centralny 19 i rozporządzenia (WE) nr 1745/2003 (EBC/2003/9) z dnia 12 września 2003 r. dotyczącego stosowania rezerw obowiązkowych 20. Wprowadzenie przez Estonię waluty euro oznacza de facto, że instytucje kredytowe oraz oddziały instytucji kredytowych mające tam siedzibę są odtąd zobowiązane do utrzymywania rezerw i tym samym zostają włączone do systemu rezerw obowiązkowych EBC. Uchwalenie ww. decyzji zawierającej przepisy przejściowe w tym zakresie ma celu zapewnienia tym podmiotom płynnej integracji z Eurosystemem i ustrzeżenie ich przed nieproporcjonalnie wysokimi obciążeniami finansowymi. Przepisy decyzji są adresowane do instytucji mających siedzibę w Estonii oraz w innych państwach strefy euro. Określają one przejściowe okresy utrzymywania rezerw, podstawy ich naliczania (zgodnie z zasadami sprawozdawczości EBC w zakresie statystyki pieniężnej i bankowej) oraz szczegółowe harmonogramy działań podejmowanych przez instytucje kredytowe i Bank Estonii. 16 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 282 z 19.10.2010 r. 17 Art. 27.1. Statutu: Kontrola rachunków. Rachunki EBC i rachunki krajowych banków centralnych są kontrolowane przez niezależnych rewidentów z zewnątrz wyznaczonych na zalecenie Rady Prezesów i zatwierdzonych przez Radę. Rewidenci księgowi mają wszelkie pełnomocnictwa do badania wszystkich ksiąg i rachunków EBC i krajowych banków centralnych oraz do otrzymywania wszystkich informacji na temat ich operacji. 18 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 285 z 30.10.2010 r. 19 Dziennik Urzędowy L 318 z 27.11.1998 r., zmienione rozporządzeniem (WE) nr 134/2002, Dziennik Urzędowy L 24 z 26.01.2002 r. 20 Dziennik Urzędowy L 250 z 2.10.2003 r. 25