Tomasz Kwarciński Mit jaskini czyli skąd się biorą rzeczy? Scenariusz lekcji filozofii dla klas gimnazjalnych Świat, w którym żyjemy zaskakuje nas swoją różnorodnością, zdajemy sobie sprawę z istnienia niezliczonych gatunków rośli i zwierząt, widzimy w sklepach wielość towarów, który każdy może kupić, wreszcie spotykamy na swojej drodze najróżniejszych ludzi. W jaki sposób można najbardziej ogólnie zrozumieć całą tę rzeczywistość? W niniejszej lekcji proponuje się spojrzeć na ten problem oczami Platona, starożytnego filozofa, który w swym micie jaskini tłumaczy czym naprawdę są widziane przez nas rzeczy. Materiał może zostać podzielony na dwie jednostki lekcyjne: lekcja pierwsza punkty 1-3, lekcja druga punkty 4-8. Cele operacyjne Uczeń: słucha oraz czyta tekst filozoficzny ze zrozumieniem; poszukuje interpretacji usłyszanego i przeczytanego tekstu; poszukuje odpowiedzi na fundamentalne pytania Czym są rzeczy?, Dlaczego istnieją rzeczy? ; wykonuje takie czynności manualne, jak: rysowanie, wycinanie; Środki dydaktyczne karty pracy dla ucznia (załącznik nr 1) arkusze bloku rysunkowego, bloku technicznego, flamastry, kredki, farbki, nożyczki, latarka lub świeczka przedmioty znane z codziennego życia, np.: książka, jabłko, piórnik, dzbanek
2 Przebieg zajęć 1. Nauczyciel rozdaje uczniom tekst opisujący wygląd platońskiej jaskini (karta pracy A), a następnie odczytuje go na głos. 2. Nauczyciel rozdaje uczniom przybory potrzebne do rysowania i prosi, aby narysowały scenę opisaną w tekście. 3. Po zakończeniu pracy plastycznej każde dziecko wyjaśnia, co znajduje się na jego rysunku. Nauczyciel konfrontuje prace dzieci z przeczytanym tekstem oraz jego interpretacją (załącznik nr 2). 4. Nauczyciel rozdaje uczniom tekst opisujący widok, jaki się roztacza przed ludźmi przebywającymi w jaskini (karta pracy B), a następnie odczytuje go na głos. 5. Nauczyciel rozdaje uczniom materiały i przybory potrzebne do wycinania i prosi, aby wycieli różne figury geometryczne: kwadraty, prostokąty, trójkąty, koła itp. 6. Uczniowie trzymają wycięte figury oraz inne przedmioty znane z codziennego życia (jabłko, książka, dzbanek itp.) przed światłem latarki lub świeczki i obserwują cienie rzucane przez nie na ścianie. 7. Nauczyciel zwraca uwagę uczniów na różnicę między rzeczywistymi przedmiotami (posiadają wyraźny kształt, ciężar, kolor) a ich cieniami (rozmyte, migotliwe, szare, nie można ich dotknąć). Zadaje również uczniom pytanie, czy łatwo byłoby przekonać ludzi widzących całe życie wyłącznie cienie przedmiotów, że istnieje jakaś inna, prawdziwa rzeczywistość. 8. Nauczyciel interpretuje poszczególne elementy przedstawionej sceny, czyli figury oraz przedmioty rzucające cień, cienie na ścianie, ludzi trzymających figury (załącznik nr 2). Praca domowa Zastanów się, skąd się bierze różnorodność, a zarazem podobieństwo otaczających cię rzeczy. Co sądzisz o propozycji Platona, że świat, który widzimy jest tylko cieniem prawdziwej rzeczywistości? Zadanie może być zrealizowane w formie pisemnego wypracowania.
3 Załącznik nr 1 Karta pracy A Opis jaskini Zobacz! Oto ludzie są niby w podziemnym pomieszczeniu na kształt jaskini. Do groty prowadzi od góry wejście zwrócone ku światłu, szerokie na całą szerokość jaskini. W niej oni siedzą od dziecięcych lat w kajdanach; przykute mają nogi i szyje tak, że trwają na miejscu i patrzą tylko przed siebie; okowy nie pozwalają im obracać głów. Z góry i z daleka pada na nich światło ognia, który się pali za ich plecami, a pomiędzy ogniem i ludźmi przykutymi biegnie górą ścieżka, wzdłuż której widzisz murek zbudowany równolegle do niej, podobnie jak u kuglarzy przed publicznością stoi przepierzenie, nad którym oni pokazują swoje sztuczki. - Widzę - powiada. Platon, Państwo, t. 1, ks. 7, s. 220.
4 Karta pracy B Widok z jaskini - Więc zobacz, jak wzdłuż tego murku ludzie noszą różnorodne wytwory, które sterczą ponad murek; i posągi, i inne zwierzęta z kamienia i z drzewa, i wykonane rozmaicie i oczywiście jedni z tych, co je noszą, wydają głosy, a drudzy milczą. - Dziwny obraz opisujesz i kajdaniarzy osobliwych. - Podobnych do nas - powiedziałem. Bo przede wszystkim czy myślisz, że tacy ludzie mogliby z siebie samych i z siebie nawzajem widzieć cokolwiek innego oprócz cieni, które ogień rzuca na przeciwległą ścianę jaskini? - Jakimże sposobem? - powiada - gdyby całe życie nie mógł żaden głową poruszyć? - A jeżeli idzie o te rzeczy obnoszone wzdłuż muru? Czy nie to samo? - No, cóż. - Więc gdyby mogli rozmawiać jeden z drugim, to jak sądzisz, czy nie byliby przekonani, że nazwami określają to, co mają przed sobą, to co widzą? - Koniecznie. - No, cóż? A gdyby w tym więzieniu jeszcze i echo szło od im przeciwległej ściany, to, ile razy by się odezwał ktoś z przechodzących, wtedy jak myślisz? Czy oni by sądzili, że to się odzywa ktoś inny, a nie ten cień, który się przesuwa? - Na Zeusa, nie myślę inaczej - powiada. - Więc w ogóle - dodałem - ci ludzie tam nie co innego braliby za prawdę, jak tylko cienie pewnych wytworów. - Bezwarunkowo i nieuchronnie - powiada. Platon, Państwo, t. 1, ks. 7, s. 220-222.
5 Załącznik nr 2 Interpretacja platońskiego mitu jaskini Platoński mit jaskini posiada bardzo wiele interpretacji, stanowi on bowiem streszczenie najważniejszych wątków filozofii Platona (ontologii, stopni poznania, koncepcji mistyki, teologii, koncepcji polityki). Prezentujemy tutaj uproszczoną interpretację platońskiej ontologii (teorii bytu, czyli najogólniejszego sposobu widzenia świata). Jaskinia świat, w którym żyją zwyczajni ludzie, świat złudzeń. Świat poza jaskinią świat realny, prawdziwy, do którego mają dostęp wybrane jednostki, którym udało się wyrwać ze świata cieni przebywając długą drogę kształcenia i odkrywania prawdy. Ludzie przykuci w jaskini zwyczajni, niewykształceni filozoficznie ludzie, którzy nie znają prawdy i dlatego biorą pozór (cienie) za rzeczywistość. Filozofia jest tutaj rozumiana jako umiłowanie mądrości i poszukiwanie prawdy. Przedmioty rzucające cień posiadają wyraźny kształt, ciężar, kolor, można ich dotknąć. Cienie rzeczy zmysłowe pozory rzeczy (wytworów), tak jak są one odbierane przez ludzkie zmysły. Cienie są szare, rozmyte, migotliwe, nie można ich dotknąć. Murek ostra granica oddzielająca świat cieni, pozorów, który widzą więźniowie od świata rzeczywistego, znajdującego się poza jaskinią. Bibliografia Platon, Państwo, t. 1, tłum. W. Witwicki, Wyd. Antyk, Kęty 1997. Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. 2, tłum. E. I. Zieliński, RW KUL, Lublin 1997, s. 347-354. Tatarkiewicz W., Historia filozofii, PWN, Warszawa 1997, s. 86-104.