DLA PRZYRODY DLA CZŁOWIEKA Gospodarka wodna nie musi dzielić dr hab. Wiktor Kotowski 1) Centrum Ochrony Mokradeł 2) Zakład Ekologii Roślin i Ochrony Środowiska, Wydział Biologii, Uniwersytet Warszawski
usługi ekosystemowe rzeki (i jej doliny) PODTRZYMUJĄCE REGULACYJNE ZAOPATRZENIOWE KULTUROWE Bioróżnorodność ekosystemów wodnych Bioróżnorodność ekosystemów lądowych Korytarze ekologiczne Regulacja stosunków wodnych Samooczyszczanie wody Obieg pierwiastków Retencja dolinowa Zapobieganie powodziom Regulacja klimatu Tworzenie gleb Żywność (rybactwo) Żywność (rolnictwo) Materiały (drewno, piasek, żwir, trzcina) Energia Przestrzeń Rekreacja, turystyka Wędkarstwo Wrażenia estetyczne Inspiracja artystyczna
Eksploatujemy jedne usługi ekosystemów kosztem innych a chcemy korzystać ze wszystkich Usługi ekosystemowe świadczone przez różne krajobrazy ekosystemów wodnych. Źródło: Poradnik TEEB dla miast. Usługi ekosystemów w gospodarce miejskiej, Fundacja Sendzimira, 2011.
Degradacja środowiska to wyraz konfliktu pomiędzy eksploatacją usług zaopatrzeniowych a zachowaniem pozostałych usług
Liczebność dopływających do Europy larw węgorza Gatunki giną na naszych oczach
Zużycie nawozów azotowych w 2011 r. (tys. ton) Na podst. Rocznika Statystycznego 2014
Zużycie nawozów fosforowych w 2011 r. (tys. ton) Na podst. Rocznika Statystycznego 2014
Gospodarka wodami śródlądowymi może znacząco wpłynąć na stan Bałtyku -> różnorodność biologiczna -> połowy ryb -> rekreacja Zakwit sinic w Bałtyku
Wzrost liczby katastrof pogodowych to łączny efekt zmian klimatycznych i dawnej gospodarki wodnej http://timkovach.com
Konsekwencje są coraz dotkliwsze dla przyrody i dla nas Przekroczone granice odporności biosfery utrata różnorodności biologicznej, zaburzenie cyklu azotowego i zmiany klimatu to najważniejsze globalne zagrożenia Stockholm Resilience Centre
Czy jesteśmy w stanie kontynuować wykładniczy wzrost zużycia zasobów? Jak długo? Jakim kosztem? Popkiewicz, 2013
Potrzeba pilnych działań
Nie wystarczy chronić trzeba naprawiać
Restytucja przyrodnicza Działania wspomagające odtwarzanie się ekosystemu, który uległ degradacji lub zniszczeniu; odbudowa funkcji i struktury ekosystemu Nie musi prowadzić do systemu w pełni naturalnego lub identycznego z historycznym ( renaturyzacja) Strategia ochrony różnorodności biologicznej UE wymaga restytucji 15% zdegradowanych ekosystemów do 2020 r.
Restytucja rzek to m.in. odtwarzanie dolinowej retencji wody zdolności do samooczyszczania wody dynamiki ekosystemów dolin rzecznych zespołów ryb i ich siedlisk ciągłości korytarza ekologicznego piękna krajobrazu odporności ekosystemu na zmiany środowiska
Przykłady współpracy Projekt WWF Domaszków Tarchalice
Projekt Domaszków Tarchalice Pierwszy w Polsce przypadek odsunięcia obwałowań od rzeki Cel: poprawa bezpieczeństwa gminy Wołów dzięki likwidacji nadmiernego zwężenia rzeki wałami; Odtworzenie ok. 600 ha terenów zalewowych i związanych z nimi lasów łęgowych odpornych na zalewy Projekt zainicjowany przez WWF Polska, wspierany przez WWF Niemcy, rozpoczęty w 2004 r. Główni partnerzy: RZGW Wrocław i DZMiUW Wrocław
Projekt Przywrócenie drożności korytarza ekologicznego Doliny Białej Tarnowskiej Przebudowany stopień w Grybowie połączenie udrożnienia rzeki dla wędrówki ryb z zabezpieczeniem nadbrzeża na miejskim odcinku rzeki. Pojedynczy wysoki próg został zastąpiony kaskadą stopni z V-kształtnymi naprzemiennie rozmieszczonymi przelewami. Beneficjent wiodący: RZGW Kraków Partnerzy: Instytut Ochrony Przyrody PAN, WWF Polska Źródło: strona projektu http://www.losos.org.pl/o-projekcie
Tarliska Górnej Raby Stowarzyszenie "Ab Ovo RZGW Kraków odbudowa naturalnego, aluwialnego koryta rzeki i jej dopływów w obszarze działania, odtworzenie i ochrona terenów zalewowych w aspekcie retencji korytowej i zabudowy biologicznej, a pośrednio obniżenie maksymalnych temperatur wody w lecie, limitujących bytowanie charakterystycznej fauny wodnej.
Podręczniki i poradniki
Czy restytucja ekosystemów może zastąpić działania techniczne? Węgierka Przyjazne naturze kształtowanie rzek i potoków praktyczny podręcznik, Polska Zielona Sieć, Wrocław Kraków 2006; http://www.zielonyprocent.pl/rzeki.pdf
Ze względu na uwarunkowania przyrodnicze, prawne i ekonomiczne, dobre praktyki utrzymania rzek średnich, małych i b. małych powinny być maksymalnie zbieżne z celami renaturyzacji i w szczególności uwzględniać następujące działania (dotyczy terenów poza obszarami zurbanizowanymi) Błachuta i in. 2011. Podręcznik dobrych praktyk w gospodarce wodnej na terenach nizinnych wybrane zagadnienia. Biuro Projektów Wodnych Melioracji i Inżynierii Środowiska Biprowodmel Sp. z o.o. Podręcznik opracowano na zlecenie: Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Poznaniu http://archiwumbip.poznan.rdos.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=4562:podrcznik-dobrych-praktyk-w-gospodarce-wodnej-na-terenach-nizinnychwybrane-zagadnienia&catid=44:prezentacje
Wprowadzanie drewna do cieków w celu renaturyzacji Niemcy i Austria
Alaska http://www.fs.fed.us/blogs/national-forests-contribute-alaskas-2013-recordsalmon-harvest
Prace melioracyjne i utrzymaniowe mogą odtwarzać i usprawniać samooczyszczanie rzek Proces zależny przede wszystkim od: długości cieku, ruchów wody, które mają wpływ na ich natlenienie (i natlenienie osadów), zróżnicowania mikrosiedlisk, roślinności na brzegach i w nurcie.
Upowszechnijmy stosowanie koryta dwudzielnego w przypadku cieków na terenach rolniczych zwiększanie pojemności koryta w czasie wezbrań bez wzrostu drenażu gleb w czasie niżówek, utrzymywanie strefy szuwarowej w wyższym korycie pozwala na efektywne przechwytywanie biogenów i denitryfikację (dyrektywa azotanowa); koszenie wspomaga usuwanie biogenów stworzenie stref rozrodu ryb i entomofauny (RDW) http://www.nature.org/ourinitiatives/regions/northamerica/un itedstates/indiana/howwework/two-stage-ditches.xml
Twórzmy sztuczne mokradła u ujścia systemów melioracyjnych (treatment wetlands) Wychwytywanie fosforanów (usuwanie poprzez koszenie biomasy makrofitów) Usuwanie azotanów (denitryfikacja) Ostoje różnorodności biologicznej http://www.geos.ed.ac.uk/research/globalchange/group5b/remediation.html
Mała retencja to np. Restytucja mokradeł Bagienne rolnictwo (łąki podmokłe i bagienne, łąki zalewowe, uprawy trzciny) Odtwarzanie lasów podmokłych Spowolnienie spływu wód poprzez zlewnię Wspomaganie (poprzez retencję) infiltracji do wód gruntowych Efekty znacznie większe niż retencji zbiornikowej
Zaprzestańmy utrzymywać melioracje torfowisk Odmulanie rzeki Jagodzianki na Bagnie Całowanie
Zbiorowiska pokrzywy na osuszonych torfowiskach Bagna Całowanie Fot. W. Kotowski
Obniżenie poziomu wody prowadzi do osiadania i mineralizacji torfu 100 80 60 woda [g] torf [g] 40 20 0 100% 95 45 20 7.5 5 1.25 20% 80% 60% 50% 60% 95% 90% 80% 40% 20% 0% woda [% torfowiska] torf [% torfowiska]
Mursz zawiera 20-50% wody Utrata 98-99,5% wody w porównaniu z torfem w warunkach bagiennych!
Fot.: WK Osuszone torfowiska (0,6% powierzchni lądów) są odpowiedzialne za 6% antropogenicznych emisji CO 2 W skali globalnej osuszone torfowiska emitują ~2 Gt CO 2 rocznie
Wypłukiwanie azotanów i fosforanów z murszu do wód powierzchniowych powoduje eutrofizację wód
Torfowiska powinny być stale mokre w interesie ludzi i przyrody
Nietlickie Bagno po wtórnym nawodnieniu Zastawka na rowie; torfowisko Całowanie
Restytucja torfowisk służy Odtwarzaniu retencji glebowej i dolinowej Odtworzeniu lokalnego obiegu wody Mitygacji globalnych zmian klimatu (powstrzymanie mineralizacji torfu, odtworzenie akumulacji) Odtwarzaniu siedlisk ginących gatunków
Gospodarka wodna musi sprzyjać przyrodzie i gospodarce
Potrzebujemy współpracy przyrodników i meliorantów Warsztaty "Praktyczne aspekty prac utrzymaniowych, Grębiszew, 19-20 maja 2015
Szukajmy prawdziwych przeszkód we wspólnym działaniu tylko wtedy można je będzie usunąć Czy argumenty nie są zastępcze? Często na przeszkodzie stoją: Uwarunkowania prawne? Uwarunkowania administracyjno-organizacyjne? Nawyki? Doraźny zysk kosztem przyszłych strat?
Kompromis to nie zawsze ustępstwo Czasem jest trzecia droga dobra dla obu stron
Wybrane wnioski z warsztatów w Grębiszewie
Potrzeba rozwiązań administracyjnych i prawnych dla tworzenia stref buforowych (ekotonów, koryt dwudzielnych) wzdłuż rowów i rzek Zwolnienie od podatku? Wykupy?
Poprawa ochrony terenów zalewowych przed zabudową Instrumenty prawne wykupu gruntów w pasie zalewowym. Możliwość podwyższania podatków gruntowych na zabudowanych strefach zalewowych.
Uporządkowanie gospodarki wodami opadowymi na powierzchniach uszczelnionych Podatek? Obowiązek retencji?
Więcej środków na prace studyjne i planistyczne Zapewnienie i egzekwowanie (ponoszenie odpowiedzialności) fachowego doradztwa przyrodniczego przy pracach utrzymaniowych.
Kontrola merytorycznej zasadności wykonania prac utrzymaniowych Nadrzędny imperatyw publiczny powinien zwalniać WZMiUW z odpowiedzialności za szkody rolnicze powstałe w wyniku zaniechania utrzymania cieków.
Rzeki to mokradła Do ich mądrego i zrównoważonego użytkowania zobowiązuje nas Konwencja Ramsarska pierwsza międzynarodowa konwencja dotycząca ochrony przyrody i jedyna poświęcona konkretnemu typowi ekosystemów.
Dziękuję za uwagę Chłopiec na koniu w rzece niedaleko miejscowości Passira, Brazylia. Zdjęcie: Helder Santana, zwycięzca konkursu fotograficznego sekretariatu Konwencji Ramsarskiej 2015