Sprawozdanie z działalności Okręgowego Inspektoratu Pracy w Rzeszowie w roku 2009 Rzeszów, luty 2010
SPIS TREŚCI I. WPROWADZENIE 3 1. Podstawy prawne, zakres działania i uprawnienia PIP 3 2. Program działania PIP na rok 2009 6 II. DZIAŁANOŚĆ KONTROLNO NADZORCZA 10 III. WYNIKI DZIAŁAŃ KONTROLNYCH 22 1. Wynagrodzenia za pracę i inne świadczenia wynikające ze stosunku pracy 22 2. Przestrzeganie przepisów o czasie pracy 24 3. Kontrole związane z badaniem skarg 27 4. Kontrole legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej 31 5. Badanie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy 40 6. Przestrzeganie przepisów dotyczących zatrudniania osób niepełnosprawnych 50 7. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy na budowach 52 IV. PREWENCJA I PROMOCJA OCHRONY PRACY 65 V. WSPÓŁDZIAŁANIE NA RZECZ OCHRONY PRACY 85 VI. PODSUMOWANIE I WNIOSKI 94 2
I. WPROWADZENIE 1. Podstawy prawne, zakres działania i uprawnienia PIP Państwowa Inspekcja Pracy jest podległym Sejmowi organem nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów dotyczących legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej. Zakres jej zadań, uprawnień i organizację wewnętrzną określa obowiązująca od dnia 1.07.2007r. ustawa z dnia 13.04.2007r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz.U. Nr 89, poz. 589) oraz statut stanowiący załącznik do zarządzenia Marszałka Sejmu z dnia 27.08.2007r. w sprawie nadania statutu Państwowej Inspekcji Pracy (MP Nr 58, poz. 657 z późn. zm.). Nadzór nad instytucją sprawuje Rada Ochrony Pracy powołana przez Marszałka Sejmu. Państwową Inspekcją Pracy kieruje Główny Inspektor Pracy przy pomocy zastępców i okręgowych inspektorów pracy. Okręgowy Inspektorat Pracy w Rzeszowie obejmuje zakresem swojej właściwości terytorialnej obszar województwa podkarpackiego. W jego ramach funkcjonują trzy oddziały: w Krośnie, Przemyślu i Tarnobrzegu. Do zadań Państwowej Inspekcji Pracy należy w szczególności: nadzór i kontrola przestrzegania prawa pracy (w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów dotyczących stosunku pracy, wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń ze stosunku pracy, czasu pracy, urlopów, uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem, zatrudniania młodocianych i osób niepełnosprawnych), a także zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy oraz osobom wykonującym na własny rachunek działalność gospodarczą w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę lub przedsiębiorcę nie będącego pracodawcą, na rzecz którego taka praca jest świadczona, Sprawozdanie z działalności OIP w Rzeszowie w roku 2009 3
kontrola przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przy projektowaniu budowy, przebudowy i modernizacji zakładów pracy oraz stanowiących ich wyposażenie maszyn i innych urządzeń technicznych oraz technologii, kontrola legalności zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, wykonywania działalności oraz kontrola informowania powiatowych urzędów pracy przez bezrobotnych o podjęciu zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności, opłacania składek na Fundusz Pracy, prowadzenia agencji zatrudnienia zgodnie z warunkami określonymi w przepisach o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, kontrola legalności zatrudnienia, innej pracy zarobkowej oraz wykonywania pracy przez cudzoziemców, uczestnictwo w przejmowaniu do eksploatacji wybudowanych lub przebudowanych obiektów budowlanych albo ich części w zakresie ustalonym w odrębnych przepisach, kontrola wyrobów wprowadzonych do obrotu, podlegających ocenie zgodności, w zakresie spełniania przez nie zasadniczych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, określonych w odrębnych przepisach, nadzór nad spełnianiem przez pracodawców obowiązków w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH), badanie i analizowanie przyczyn wypadków przy pracy i chorób zawodowych, kontrola stosowania środków zapobiegających tym wypadkom i chorobom, na zasadach określonych w przepisach prawa pracy, inicjowanie przedsięwzięć w sprawach ochrony pracy w rolnictwie indywidualnym, współdziałanie z organami ochrony środowiska w zakresie kontroli przestrzegania przez pracodawców przepisów o przeciwdziałaniu zagrożeniom dla środowiska, kontrola przestrzegania wymagań bhp, o których mowa w ustawie z dnia 22.06.2001r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz.U. z 2007r. Nr 36, poz. 233 ze zmianami), opiniowanie projektów aktów prawnych z zakresu prawa pracy oraz inicjowanie prac legislacyjnych w tej dziedzinie, wnoszenie powództw (a za zgodą zainteresowanej osoby - uczestniczenie w postępowaniu przed sądem pracy) o ustalenie istnienia stosunku pracy, jeżeli łączą- 4 Sprawozdanie z działalności OIP w Rzeszowie w roku 2009
cy strony stosunek prawny, wbrew zawartej między nimi umowie, ma cechy stosunku pracy, ściganie wykroczeń przeciwko prawom pracownika, określonych w kodeksie pracy, a także innych wykroczeń związanych z wykonywaniem pracy zarobkowej oraz udział w postępowaniu w tych sprawach przed sądami w charakterze oskarżyciela publicznego. Od dnia 5 maja 2005r. do zadań PIP należy również współpraca z urzędami państw członkowskich Unii Europejskiej, odpowiedzialnymi za nadzorowanie warunków pracy i zatrudnienia pracowników skierowanych do wykonywania pracy na ich terytorium na określony czas przez pracodawcę mającego siedzibę w państwie będącym członkiem Unii Europejskiej. W celu realizacji zadań organy PIP zostały wyposażone w szczególności w uprawnienie przeprowadzania czynności kontrolnych wobec podmiotów, na rzecz których jest wykonywana praca przez osoby fizyczne - bez względu na podstawę świadczenia tej pracy oraz stosowania środków prawnych w przypadku stwierdzenia naruszeń przepisów prawa pracy lub przepisów dotyczących legalności zatrudnienia, tj.: nakazów usunięcia stwierdzonych uchybień w ustalonym terminie w przypadku, gdy naruszenie dotyczy przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, nakazów wstrzymania prac lub działalności, gdy naruszenie powoduje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników lub innych osób wykonujących te prace lub prowadzących działalność, nakazów skierowania do innych prac pracowników lub innych osób dopuszczonych do pracy wbrew obowiązującym przepisom przy pracach wzbronionych, szkodliwych lub niebezpiecznych albo pracowników lub innych osób dopuszczonych do pracy przy pracach niebezpiecznych, jeżeli pracownicy ci lub osoby nie posiadają odpowiednich kwalifikacji, nakazów wstrzymania eksploatacji maszyn i urządzeń w sytuacji, gdy ich eksploatacja powoduje bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi, zakazów wykonywania pracy lub prowadzenia działalności w miejscach, w których stan warunków pracy stanowi bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi, Sprawozdanie z działalności OIP w Rzeszowie w roku 2009 5
nakazów zaprzestania prowadzenia działalności bądź działalności określonego rodzaju w przypadku stwierdzenia, że stan bezpieczeństwa i higieny pracy zagraża życiu lub zdrowiu pracowników lub osób fizycznych wykonujących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym osób wykonujących na własny rachunek działalność gospodarczą, nakazów wypłaty należnego wynagrodzenia za pracę, a także innego świadczenia przysługującego pracownikowi, wystąpień o usunięcie innych stwierdzonych naruszeń prawa, nakładania grzywien w drodze mandatów karnych (w maksymalnej wysokości do 2 tys. zł; jeżeli ukarany co najmniej dwukrotnie za wykroczenie przeciwko prawom pracownika popełnia w ciągu dwóch lat od dnia ostatniego ukarania takie wykroczenie, właściwy organ Państwowej Inspekcji Pracy może w postępowaniu mandatowym nałożyć grzywnę w wysokości do 5.000 zł) i kierowania do sądów wniosków o ukaranie. Państwowa Inspekcja Pracy przy realizacji swoich zadań współdziała ze związkami zawodowymi, organizacjami pracodawców, organami samorządu załogi, radami pracowników, społeczną inspekcją pracy oraz z organami administracji państwowej, a w szczególności z organami nadzoru i kontroli nad warunkami pracy, Policją, Strażą Graniczną, Służbą Celną, urzędami skarbowymi i Zakładem Ubezpieczeń Społecznych, a także organami samorządu terytorialnego. 2. Program działania PIP na rok 2009 Zgodnie z ustawą o Państwowej Inspekcji Pracy podstawowe zadania urzędu mają charakter kontrolno nadzorczy i prewencyjny. Skoncentrowane są przede wszystkim na branżach i zakładach pracy, w których występuje zdiagnozowany wcześniej zły stan warunków pracy. Ponadto podejmowane są działania monitorujące ukierunkowane na zbadanie sytuacji w wybranych obszarach, ustalenie skali i rodzaju występujących problemów oraz zaplanowanie i podjęcie działań zapobiegawczych. Między innymi z powyższych względów oprócz programów jednorocznych opracowywane są wieloletnie programy działania. 6 Sprawozdanie z działalności OIP w Rzeszowie w roku 2009
W 2009r. realizowany był III etap programu zaplanowanego na lata 2007 2009, obejmujący kompleksowe działania o charakterze kontrolnym: przestrzeganie przepisów dotyczących wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy, przestrzeganie przepisów o czasie pracy, kontrole przestrzegania wymagań minimalnych w odniesieniu do maszyn i urządzeń technicznych, bezpieczeństwo pracy w zakładach charakteryzujących się największym nasileniem zagrożeń zawodowych (wzmożony nadzór). Program działań jednorocznych realizowany w 2009r. obejmował następujące tematy: w zakresie bezpieczeństwa pracy: przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy podczas usuwania wyrobów zawierających azbest z obiektów budowlanych i przemysłowych, szkolenie w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, ocena ryzyka zawodowego, kontrole robót wykonywanych w miejscach ogólnodostępnych (zagrożenia o charakterze publicznym), realizacja zadań służby bhp, przestrzeganie przepisów ustawy o produktach biobójczych, przestrzeganie przez pracodawców wymagań związanych z bezpieczeństwem przewozu drogowego towarów niebezpiecznych, przestrzeganie w zakładach opieki zdrowotnej przepisów bhp związanych z występowaniem w miejscu pracy szkodliwych czynników biologicznych i chemicznych, bezpieczeństwo pracy w samochodowych warsztatach mechanicznych i lakierniczych, działania nadzorczo prewencyjne w budownictwie w zakresie bhp na placach budów i przy budowie i remoncie dróg i autostrad, bezpieczeństwo pracy przy pozyskiwaniu drewna i innych pracach w leśnictwie, Sprawozdanie z działalności OIP w Rzeszowie w roku 2009 7
w zakresie prawa pracy: przestrzeganie przepisów o urlopach wypoczynkowych, w zakresie zarówno bezpieczeństwa pracy jak i prawa pracy: przestrzeganie przepisów prawa pracy, w tym bhp, w placówkach handlu detalicznego. Znaczącą część zadań inspekcji stanowiły działania wynikające bezpośrednio z zapisów ustawowych. Były to np. zadania związane z: badaniem okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (corocznie inspektorzy badają wszystkie zgłoszone wypadki śmiertelne, ciężkie oraz zbiorowe, a także część lekkich), uczestnictwem w przejmowaniu do eksploatacji nowo wybudowanych lub przebudowanych zakładów pracy, kontrolami legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej obywateli polskich i cudzoziemców oraz przestrzeganiem przez agencje zatrudnienia przepisów ustawy o promocji zatrudnienia, przestrzeganiem przepisów dotyczących osób niepełnosprawnych, uprawnieniami pracowników związanymi z rodzicielstwem, ochroną pracy młodocianych, kontrolami spełniania wymagań zasadniczych przez producentów i dostawców wyrobów, realizowaniem zadań tzw. instytucji łącznikowej. Działania kontrolne polegały również na sprawdzaniu wykonania przez pracodawców środków prawnych, a zwłaszcza decyzji wydanych w czasie poprzedniej kontroli. Jest to ważne nie tylko ze względu na objęcie decyzji Państwowej Inspekcji Pracy przepisami o egzekucji administracyjnej, ale także stanowi istotny element skuteczności i efektywności działań kontrolnych. Szczególne znaczenie ma działalność inspekcji pracy związana z badaniem zgłaszanych skarg pracowniczych, oceną prawidłowości informacji - składanych do ZUS przez pracodawców - zawierających dane dla ustalenia składek na ubezpieczenie wypadkowe, wydawaniem i cofaniem przez inspektora pracy zezwoleń na wykonanie pracy lub innego zajęcia zarobkowego przez dziecko do ukończenia 16 roku 8 Sprawozdanie z działalności OIP w Rzeszowie w roku 2009
życia na rzecz podmiotu prowadzącego działalność kulturalną, artystyczną, sportową lub reklamową. Inną ważną formą działania inspekcji pracy jest prowadzenie poradnictwa prawnego, technicznego oraz dotyczącego legalności zatrudnienia, świadczonego bezpłatnie. Okręgowy Inspektorat Pracy w Rzeszowie w 2009r. realizował także tzw. temat własny - przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przy pozyskiwaniu i przetwórstwie surowca skalnego metodą wybuchową i odkrywkową. 9
II. DZIAŁALNOŚĆ KONTROLNO NADZORCZA Na terenie województwa podkarpackiego działa 144.999 podmiotów gospodarki narodowej (w liczbie tej nie ujęto osób prowadzących indywidualne gospodarstwa rolne). Struktura podmiotów w podziale wg sekcji PKD przestawia się następująco: Wyszczególnienie Stan na 31.12.2009r. Ogółem, w tym: 144.999 Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo 3.550 Rybactwo 25 Przemysł, w tym: 14.762 Górnictwo i kopalnictwo 140 Przetwórstwo przemysłowe 14.393 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę 229 Budownictwo 16.930 Handel i naprawy 45.436 Hotele i restauracje 4.080 Transport, gospodarka magazynowa i łączność 10.478 Pośrednictwo finansowe 4.554 Obsługa nieruchomości i firm 18.412 Administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe ubezpieczenia 1.918 społeczne i zdrowotne Edukacja 5.169 Ochrona zdrowia i pomoc społeczna 7.466 Działalność usługowa, komunalna, społeczna i indywidualna, pozostała 12.217 Wg liczby pracujących podział przedstawia się następująco: 0 9 pracujących 136.913, 10 49 pracujących 6.657, 50 249 pracujących 1.224, 250 i więcej pracujących 205. Dokonując analizy powyższych danych można stwierdzić, że na terenie województwa podkarpackiego przeważają zakłady małe zatrudniające do 9 pracowników (w tej grupie osoby prowadzące działalność gospodarczą jednoosobowo), działające w branży handlowej. 10
W roku 2009 inspektorzy pracy przeprowadzili 4.900 kontroli w 3.884 podmiotach, w tym u 3.629 pracodawców. Ponowne kontrole wynikały zwłaszcza z konieczności sprawdzenia wykonania wydanych wcześniej decyzji i wniosków. W kontrolowanych zakładach pracowało 221.469 osób, w tym na podstawie umów o pracę 203.249 osób, na podstawie umów cywilnoprawnych 13.676 osób oraz 1.480 podmiotów samozatrudniających się. Prawie połowa pracodawców objętych kontrolami (49%) nie zatrudniała więcej niż 9 pracowników, 33% zatrudniało od 10 do 49 pracowników, 13% zatrudniało od 50 do 249 pracowników, natomiast 5% skontrolowanych firm to zakłady duże, zatrudniające co najmniej 250 pracowników. W związku ze stwierdzonymi podczas kontroli naruszeniami prawa inspektorzy pracy wydali 26.128 decyzji (pisemnych, ustnych i wpisanych do dziennika budowy). 495 decyzji nakazywało natychmiastowe wstrzymanie prac, a 549 wstrzymanie eksploatacji maszyn w związku ze stwierdzeniem bezpośredniego zagrożenia dla życia bądź zdrowia ludzi. Wydano także 381 decyzji nakazujących skierowanie do innych prac 909 osób zatrudnionych wbrew obowiązującym przepisom przy pracach wzbronionych, szkodliwych lub niebezpiecznych oraz 83 decyzje zakazujące wykonywania pracy lub prowadzenia działalności w miejscach, w których stan warunków pracy stanowił bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi. Oprócz decyzji dotyczących stanu bhp inspektorzy pracy wydali również 486 decyzji nakazujących wypłatę wynagrodzeń lub innych świadczeń ze stosunku pracy. Decyzje te dotyczyły wypłaty należności dla 6.292 pracowników na łączną kwotę ponad 7 mln złotych. Zrealizowanych zostało - do momentu opracowania niniejszego sprawozdania 23.860 decyzji pisemnych i ustnych. 3.389 pracowników otrzymało należne świadczenia pieniężne na kwotę ogółem ponad 3 mln zł. W okresie sprawozdawczym z powodu niewykonania przez 77 pracodawców nałożonych na nich obowiązków wynikających z nakazów inspektorzy pracy skierowali 81 upomnień dotyczących 293 decyzji (63 upomnienia dotyczące 227 decyzji w zakresie bhp i 18 upomnień dotyczących 66 decyzji płatniczych). Sześćdziesięciu pięciu pracodawców wykonało 228 decyzji, stwierdzono wygaśnięcie 12 decyzji, przedłużono termin realizacji 5 decyzji, 4 decyzje płatnicze są w trakcie realizacji, trzech pracodawców ogłosiło upadłość. 11
Zaplanowano rekontrole lub wszczęto postępowanie egzekucyjne w sprawie pozostałych decyzji. W związku z dalszym nierealizowaniem decyzji przez niektórych pracodawców w 2009r. wszczęto 10 postępowań egzekucyjnych. W celu przymuszenia do wykonania obowiązków wynikających z nakazów nałożono w sumie 12 grzywien na 11 pracodawców w łącznej kwocie 120.000 zł (w tym 2 grzywny dotyczyły sprawy wszczętej w roku 2008 u jednego pracodawcy). Czterech pracodawców wykonało 10 decyzji bhp. Wobec nich grzywny zostały umorzone. Żaden z pracodawców nie zapłacił dobrowolnie grzywny w celu przymuszenia, dlatego sprawy zostały przekazane do właściwych urzędów skarbowych celem przymusowej egzekucji. Do urzędów skarbowych skierowano 15 tytułów wykonawczych na łączną kwotę 70.546,40 zł (grzywny w celu przymuszenia, opłaty za wydanie postanowienia o nałożeniu grzywny oraz koszty upomnień). W 2009r. do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Rzeszowie wniesiono 10 skarg na decyzje Okręgowego Inspektora Pracy w Rzeszowie. Pięć skarg zostało przez sąd oddalonych, pięć nie zostało jeszcze rozpatrzonych. W 2009r. rozpatrzono też jedną skargę z roku 2008 - zaskarżona decyzja Okręgowego Inspektora Pracy została uchylona. W okresie sprawozdawczym inspektorzy pracy skierowali 3.017 wystąpień zawierających 19.932 wnioski. Zrealizowanie 16.718 wniosków zawartych w wystąpieniach wykazuje dużą skuteczność tego środka prawnego (pracodawcy wykonali 83% wniosków). Stwierdziwszy fakt popełnienia wykroczenia przeciwko prawom pracownika inspektorzy pracy korzystali z przysługujących im uprawnień nakładania na sprawców grzywien w formie mandatów karnych (w sprawie 3.703 wykroczeń), kierowania do sądów wniosków o ukaranie (w przypadku 906 wykroczeń) oraz stosowania środków oddziaływania wychowawczego (odnośnie 629 wykroczeń). 12
W 2009r. inspektorzy pracy nałożyli 1084 mandaty karne na łączną kwotę 1.261.450 zł (średnia grzywna 1.163 zł). Mandaty nadal stanowią najczęstszy rodzaj sankcji zostały one zastosowane w ok. 70% postępowań w sprawach o wykroczenia. Spowodowane jest to większą w ocenie inspektorów pracy skutecznością postępowania mandatowego. Nie bez znaczenia jest również prosta procedura jego stosowania. W związku z ujawnionymi wykroczeniami inspektorzy pracy skierowali do sądów grodzkich 297 wniosków o ukaranie. Sądy wydały rozstrzygnięcia w 195 sprawach, przy czym w 188 orzekły karę grzywny (w tym 157 w formie wyroków nakazowych). Na uwagę zasługuje fakt, iż większość rozstrzygnięć (80,5%) zapadła w postępowaniu nakazowym. Jest to najszybsza forma rozpatrywania spraw przez sądy. Łączna kwota orzeczonych przez sądy kar grzywny wyniosła 319.410 zł (w tym najwyższa orzeczona - 6.000 zł). W 2009r. sąd wydał jedno orzeczenie o uznaniu obwinionego za winnego popełnionych wykroczeń oraz odstąpił od wymierzenia kary, dwóch obwinionych uniewinniono, a 2 postępowania zostały umorzone. W sprawie 629 wykroczeń (12%) inspektorzy pracy zastosowali środki oddziaływania wychowawczego w postaci ostrzeżeń lub pouczeń, a dotyczyły one w szczególności nieprawidłowości, które powstały bądź to z winy nieumyślnej, bądź pomyłki i które zostały natychmiast usunięte. Kontrolujący brali także pod uwagę warunki osobiste oraz sytuację majątkową sprawców. Uznawali, że ostrzeżenie spełni swoje cele w zakresie prewencji szczególnej i spowoduje, że osoby te nie popełnią podobnych wykroczeń w przyszłości. W ramach współdziałania z organami prokuratury inspektorzy pracy skierowali w 2009r. 48 zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. Do chwili opracowania niniejszego sprawozdania prokuratorzy wszczęli 39 postępowań, z których 13 zakończyło się skierowaniem do sądów aktów oskarżenia. W większości przypadków podstawą prawną zawiadomień był art. 225 2 kk (udaremnienie lub utrudnienie czynności kontrolnych), art. 218 1 kk (złośliwe lub uporczywe naruszanie praw pracowniczych) lub art. 220 1 kk (narażenie pracowników na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu). 13
Zakończyło się 6 postępowań i zapadły w nich wyroki karne. Pięć wyroków się uprawomocniło czterech obwinionych otrzymało kary pozbawienia wolności w zawieszeniu, a jeden karę grzywny. Duża liczba zawiadomień dotyczących udaremnienia lub utrudnienia przeprowadzenia czynności kontrolnych przez inspektorów pracy (22 czyny) wyraźnie świadczy o tym, że pracodawcy mają świadomość popełniania wykroczeń przeciwko prawom pracowników, a udaremniając lub utrudniając kontrolę chcą uniknąć odpowiedzialności. Nie mają jednak wiedzy, że w ten sposób popełniają przestępstwo. Na zaistnienie przestępstw art.218 kk (11 czynów) ma wpływ wciąż trudna sytuacja materialna zakładów pracy, która w konsekwencji powoduje problemy z terminową wypłatą wynagrodzeń czy też innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy. Przestępstwa z art. 220 kk (7 czynów) wynikają natomiast z niedopełniania przez pracodawców obowiązków zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, tolerowania eksploatacji maszyn nie posiadających wymaganych urządzeń ochronnych niebezpiecznych stref pracy, a także braku uprawnień do obsługi urządzeń, co w efekcie jest częstą przyczyną wypadków przy pracy. Inspektorzy pracy wnieśli powództwa o ustalenie istnienia stosunku pracy na rzecz 15 osób, w tym: na rzecz 14 osób, które świadczyły pracę na podstawie umów zlecenia, na rzecz jednej osoby, która wykonywała pracę bez potwierdzenia umowy o pracę na piśmie. W okresie objętym sprawozdaniem zapadło 10 prawomocnych wyroków (w tym 3 ugody), w których sądy ustaliły istnienie stosunku pracy. Inspektorzy decydując się na wniesienie powództwa mają przede wszystkim na uwadze, że łączący strony stosunek prawny ma cechy stosunku pracy. Inicjatywa wystąpienia z powództwem wychodzi najczęściej od inspektora, gdyż osoby zatrudnione na podstawie umów cywilnoprawnych w obawie o utratę pracy i możliwości zarobkowania rzadko decydują się na wystąpienie z indywidualnym powództwem. Natomiast, gdy takie powództwo wnoszone jest przez inspektora pracy na rzecz większej liczby osób, wyrażają oni zgodę na ustalenie istnienia stosunku pracy przed sądem. 14
W 2009r. udzielono zainteresowanym 37.978 porad prawnych i 3.388 porad technicznych. Po porady zgłaszali się pracownicy, byli pracownicy oraz członkowie ich rodzin (55%), a także pracodawcy (36%). Ponadto porad udzielono m.in. związkom zawodowym, stronom umów cywilnoprawnych oraz społecznym inspektorom pracy. Spośród ogólnej liczby porad 98% zostało udzielonych ustnie, a pozostałe na piśmie lub drogą elektroniczną. Liczba udzielonych porad, która w roku sprawozdawczym przekroczyła 41 tys., świadczy o ogromnym zainteresowaniu tą formą działalności informacyjnej Państwowej Inspekcji Pracy. 15
Najczęściej zadawano pytania nt. nawiązywania i rozwiązywania stosunków pracy, wynagrodzeń za pracę, czasu pracy oraz urlopów. Pojawiały się pytania w sprawie świadectw pracy, a zwłaszcza ich wypełniania, prostowania i terminu wydawania, jak również pytania nt. udostępniania danych osobowych. Jak co roku duża liczba pytań dotyczyła ochrony wynagrodzenia za pracę, w tym dokonywania potrąceń, należności z tytułu podróży służbowych, odpraw pieniężnych z tytułu zwolnienia z przyczyn nie dotyczących pracowników, odpraw emerytalnych i rentowych, zasad udzielania czasu wolnego w zamian za czas przepracowany w godzinach nadliczbowych, prawidłowego obliczania nominalnego czasu pracy w okresie rozliczeniowym, czasu pracy kierowców. Niezmiennie od lat duży odsetek stanowiły także pytania nt. urlopów wypoczynkowych, w szczególności o zasady obliczania okresu zatrudnienia, od którego zależy prawo do urlopu i jego wymiar. Pytano również o kwestie dotyczące ochrony pracy kobiet w ciąży (w tym urlopów macierzyńskich i wychowawczych) oraz urlopu ojcowskiego. Tematyka porad technicznych obejmowała m.in. następujące zagadnienia: sposoby zabezpieczania pracowników przed upadkami z wysokości, wymagane uprawnienia kwalifikacyjne przy obsłudze maszyn i urządzeń technicznych, warunki techniczne, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i stanowiska pracy, w tym m.in. palarnie i pomieszczenia higienicznosanitarne, zasadnicze wymagania dla wyrobów, dostosowanie maszyn dla minimalnych wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy, badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia (częstotliwość ich przeprowadzania i rejestr pomiarów), szkolenia pracowników i pracodawców z zakresie bhp, przyjmowanie do eksploatacji nowo wybudowanych lub przebudowanych zakładów pracy. Porady techniczne w zakresie wypadków przy pracy dotyczyły głównie: zasad ustalania okoliczności i przyczyn wypadków, uznania zdarzenia za wypadek przy pracy, kwalifikacji wypadków ciężkich, wypłat jednorazowych odszkodowań, trybów odwoławczych od ustaleń zespołu powypadkowego. W roku sprawozdawczym wpłynęło do OIP 19 wniosków o rejestrację układów zbiorowych pracy, 140 wniosków o rejestrację protokołów dodatkowych oraz 53 wnioski o wpis informacji (w tym m.in.: 9 - o rozwiązanie układu w trybie porozumienia stron, 14 - o zmianę nazwy pracodawcy/organizacji związkowej, 14 - o zawie- 16
szenie stosowania układu, 3 o wstąpienie związku zawodowego w prawa strony układu, 4 - o odstąpienie od stosowania układu, 5 - o wypowiedzenie układu). Odmówiono rozpatrzenia 39 wniosków, w tym: 6 wniosków o rejestrację układu, 19 wniosków o rejestrację protokołów dodatkowych, 14 wniosków o wpis informacji. Przyczyną odmów były braki formalne, tj. w szczególności wnioski nie zawierały wszystkich wymaganych informacji lub do wniosków nie były dołączane dokumenty potwierdzające właściwą reprezentację związków zawodowych. W 2009r. zarejestrowano po raz pierwszy 3 zakładowe układy zbiorowe pracy, a 10 po rozwiązaniu uprzednio obowiązujących układów. Spośród zarejestrowanych w 2009r. 13 zakładowych układów zbiorowych pracy: wszystkie przewidywały odprawy emerytalne i rentowe korzystniejsze niż ustalone w powszechnie obowiązujących przepisach, 11 przewidywało prawa do nagród jubileuszowych, 5 korzystniejsze niż ustalone w kodeksie pracy zasady wynagradzania za pracę w godzinach nadliczbowych oraz w niedziele i święta, 7 za pracę w porze nocnej. W 2009r. do OIP w Rzeszowie zgłoszonych zostało 16 sporów zbiorowych pracy. Organizacje związkowe zgłosiły pracodawcom łącznie 39 żądań, z których 17 dotyczyło warunków pracy, 15 - warunków płacy, jedno praw i wolności związkowych, a pozostałych 6 nie odpowiadało definicji sporu zbiorowego. O zawarciu porozumień kończących spór zbiorowy powiadomiło OIP 8 firm, w 5 trwają nadal rokowania, jeden zakład pracy został zlikwidowany, w jednym związek zawodowy odstąpiły od sporu, w jednym dyrektor sam ustąpił z zajmowanego stanowiska. Podobnie jak w latach poprzednich największą grupę postulatów stanowiły żądania dotyczące warunków płacy i pracy, nie odnotowano żądań dotyczących świadczeń socjalnych. Związki zawodowe występowały często z żądaniami podwyżek płac, których z reguły pracodawca nie był w stanie spełnić. W wielu przypadkach, po wysłuchaniu argumentacji pracodawcy, związki zawodowe rozumiejąc sytuację ekonomiczną zakładu godziły się na podwyżki niższe niż postulowane. Na podstawie analizy żądań będących przedmiotem sporów nasuwa się spostrzeżenie, iż w wielu przypadkach postępowanie dyrekcji zakładów pracy spotyka się ze zrozumieniem związków zawodowych i załogi, o czym może świadczyć na przykład fakt zmniejszenia się liczby żądań płacowych na rzecz postulatów dotyczą- 17
cych warunków pracy. Z treści żądań wynika dbałość o interes zakładu pracy jako całości oraz troska przede wszystkim o zabezpieczenie miejsc pracy i lepsze warunki pracy na przyszłość. W roku 2009 do Okręgowego Inspektoratu Pracy w Rzeszowie wpłynęło 8 wniosków o wydanie zezwolenia na wykonywanie pracy lub innych zajęć zarobkowych przez dziecko do ukończenia przez nie 16 roku życia. Inspektor pracy po przeprowadzeniu kontroli u wnioskodawców i stwierdzeniu, że nie istnieją uwarunkowania, które uniemożliwiłyby wydanie decyzji w sprawie zezwolenia na wykonywanie pracy lub innych zajęć zarobkowych przez dziecko, wydał 8 pozytywnych decyzji w trybie art. 304 5 Kp. W związku ze skierowanymi do Okręgowego Inspektoratu Pracy zawiadomieniami o zakończeniu budowy obiektu budowlanego i zamiarze przystąpienia do jego użytkowania objęto kontrolami 646 obiektów, w których przewidziano miejsca pracy. Były to głównie obiekty handlowo usługowe (271), użyteczności publicznej (szkoły, przedszkola, żłobki i zakłady opieki zdrowotnej 145) oraz produkcyjne i magazynowe (137). Większość (55%) stanowiły obiekty nowo wybudowane, pozostałe zostały przebudowane, zmodernizowane lub przystosowane do nowych potrzeb. Jak wynika z przeprowadzonych kontroli najwięcej nieprawidłowości podobnie jak w latach poprzednich dotyczyło okien, drzwi, schodów i pochylni (42% ogółu uchybień związanych ze stanem technicznym kontrolowanych obiektów i pomieszczeń pracy). Często ujawniano również niewłaściwą wymianę powietrza w pomieszczeniach pracy i pomieszczeniach higieniczno sanitarnych oraz niezapewnienie ogrzewania i oświetlenia. Inspektorzy pracy korzystając z kompetencji do zajmowania stanowiska w sprawie zgodności wykonania obiektu budowlanego z projektem budowlanym (art. 56 ust. 1 ustawy prawo budowlane) zgłosili 29 sprzeciwów oraz 450 uwag dotyczących obiektów, w których stwierdzono odstępstwa od projektów budowlanych, naruszające przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy. Jak wynika z uzyskanych informacji do momentu opracowania sprawozdania 25 obiektów, w stosunku do których 18
wniesiono sprzeciwy, po usunięciu nieprawidłowości zostało dopuszczonych do użytkowania. W toku kontroli inspektorzy pracy stwierdzili ponadto: 5 przypadków wykonania obiektów budowlanych wg projektów nie zaopiniowanych przez rzeczoznawców ds. bhp lub zaopiniowanych przez rzeczoznawcę ds. bhp nie posiadającego uprawnień w wymaganej grupie projektowej (wystosowano zawiadomienia do organów wydających pozwolenia na budowę), 17 nieprawidłowych opinii rzeczoznawców ds. bhp (skierowano do rzeczoznawców pisma, w których poinformowano o zauważonych nieprawidłowościach, wnioskując o wnikliwsze i rzetelniejsze opiniowanie projektów), 6 przypadków użytkowania obiektów bez wymaganego pozwolenia (zawiadomiono organy wydające pozwolenia na użytkowanie obiektów). W ocenie inspektorów pracy na skalę stwierdzonych nieprawidłowości rzutują błędy projektowe (powstałe na etapie opracowywania projektu budowlanego), które nie są eliminowane przez rzeczoznawców ds. bhp (brak lub nieprawidłowe opinie). Znaczną grupę stanowią błędy popełniane przez wykonawców oraz inspektorów nadzoru (nieprawidłowe sprawowanie kontroli zgodności realizacji obiektu budowlanego z projektem budowlanym). Istotną przyczyną niezgodności wybudowanych obiektów z projektami budowlanymi są odstępstwa od projektu, wymuszane na wykonawcach przez inwestorów. Ogólne przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy określają wymagania dla pomieszczeń pracy również w zakresie oświetlenia oraz usytuowania ich względem otaczającego terenu. W związku z wnioskami uzasadnionymi względami technologicznymi w sprawie odstępstw od wymogów przepisów Okręgowy Inspektor Pracy wydał 11 pozytywnych opinii na zastosowanie w pomieszczeniach pracy oświetlenia wyłącznie elektrycznego oraz 73 pozytywne opinie na usytuowanie pomieszczeń pracy poniżej poziomu otaczającego terenu. 19
W 2009r. inspektorzy pracy kontynuowali sprawdzanie poprawności informacji składanych przez płatników do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w celu ustalenia składki na ubezpieczenie wypadkowe (formularza ZUS IWA), w szczególności danych o liczbie osób zatrudnionych w warunkach zagrożenia oraz poszkodowanych w wypadkach przy pracy. Informacje te sprawdzono w trakcie 266 kontroli pracodawców objętych powyższym obowiązkiem (tj. u pracodawców, którzy byli zgłoszeni do ubezpieczenia wypadkowego nieprzerwanie przez cały 2008 rok oraz zgłosili do tego ubezpieczenia co najmniej 10 osób). W czasie kontroli stwierdzono, że w 13 formularzach ZUS IWA podano błędne informacje (zawierały ogółem 14 nieprawidłowości). Zgodnie z art. 35 ustawy z dnia 30.10.2002r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199, poz. 1673 z późn. zm.) inspektorzy przesłali do ZUS pisma informujące o stwierdzonych uchybieniach, podając jednocześnie prawidłowe dane. Pracodawcy nieprawidłowo podawali przede wszystkim liczby poszkodowanych w wypadkach przy pracy, w tym poszkodowanych w wypadkach śmiertelnych i ciężkich. Zgodnie art. 36 ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych inspektor pracy uprawniony jest do wystąpienia z wnioskiem do właściwej jednostki organizacyjnej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o podwyższenie płatnikowi składek o 100% stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe, ustalanej na najbliższy rok składkowy, w związku ze stwierdzeniem rażącego naruszenia przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy w czasie dwóch kolejnych kontroli. W 2009r. skierowano do ZUS 11 wniosków w tej sprawie, a ich podstawami były negatywne oceny stanu bezpieczeństwa i higieny pracy u pracodawców, przy czym naruszenia przepisów miały charakter rażący i powtarzalny. Właściwy organ ZUS podwyższył 10 płatnikom składkę na ubezpieczenie wypadkowe o 100%, w tym dwóm - na okres od 1.04.2009r. do 31.03.2010r., natomiast ośmiu od 1.04.2010r. do 31.03.2011r. Dwóch pracodawców odwołało się od decyzji ZUS do sądu. Nie zapadły jeszcze rozstrzygnięcia w tych sprawach. W jednym przypadku właściwy organ ZUS nie wydał jeszcze stosownej decyzji. 20
Państwowa Inspekcja Pracy jako tzw. instytucja łącznikowa współpracuje z urzędami państw członkowskich Unii Europejskiej odpowiedzialnymi za nadzór nad warunkami pracy i zatrudnianie pracowników. Współpraca polega na: a) udzielaniu informacji o warunkach zatrudnienia pracowników skierowanych do wykonywania pracy na terytorium państwa członkowskiego Unii Europejskiej na określony czas, przez pracodawcę mającego siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, b) informowaniu o stwierdzonych wykroczeniach przeciwko prawom pracowników skierowanych do wykonywania pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na określony czas przez pracodawcę mającego siedzibę w państwie będącym członkiem Unii Europejskiej. W 2009r. przeprowadzono 2 kontrole na wniosek Federalnej Publicznej Służby Zatrudnienia, Pracy i Dialogu Społecznego w Belgii. Badaniem objęto zagadnienia wypłaty wynagrodzeń oraz odprowadzenia składek na ubezpieczenie społeczne dla pracowników skierowanych przez dwóch pracodawców z Podkarpacia do pracy za granicą. 21
III. WYNIKI DZIAŁAŃ KONTROLNYCH W rozdziale tym zostanie dokonana analiza wybranych, charakterystycznych dla Okręgu zagadnień, które były badane podczas kontroli prowadzonych w roku 2009. 1. Wynagrodzenia za pracę i inne świadczenia wynikające ze stosunku pracy Systematycznie podczas kontroli w zakresie prawnej ochrony pracy inspektorzy pracy zwracali uwagę na przestrzeganie przepisów dotyczących wypłat wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy. Jest to od kilku lat priorytet działalności Państwowej Inspekcji Pracy - z uwagi na znaczną skalę nieprawidłowości, jak i społeczne konsekwencje niewypełnienia przez pracodawców jednej z podstawowych gwarancji kodeksu pracy. Nieprawidłowości dotyczące przestrzegania przepisów o wynagrodzeniach inspektorzy pracy ujawnili w co czwartej kontroli z zakresu prawa pracy. Inspektorzy pracy przeprowadzili 750 kontroli u 700 pracodawców. W skontrolowanych zakładach zatrudnionych było 51.937 pracowników. Liczba zakładów, Rodzaj nieprawidłowości w których Liczba stwierdzono pracowników nieprawidłowości Należna kwota Niewypłacenie wynagrodzenia 101 5.236 5.874.787,820 Nieterminowe wypłacanie wynagrodzeń 175 6.396 - Obniżenie wynagrodzenia za pracę 48 333 179.533,94 w tym: - wypłacenie wynagrodzenia w wysokości niższej niż obowiązująca kwota minimalnego wynagrodzenia - wypłacenie wynagrodzenia w kwocie niższej niż to wynika z umowy o pracę Niewypłacenie lub obniżenie wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych 17 13 28 267 26.842,75 140.624,56 235 3.527 767.233,52 22
Niewypłacenie lub obniżenie dodatkowego wynagrodzenia za pracę w porze nocnej 54 461 71.585,79 Niewypłacenie lub obniżenie dodatkowego wynagrodzenia rocznego 2 97 293.516,59 Niewypłacenie lub obniżenie wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy 16 271 91.776,13 Niewypłacenie lub obniżenie ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop 155 261 85.399,68 Niewypłacenie lub obniżenie ekwiwalentu za używanie odzieży własnej 35 803 65.658,67 Niewypłacenie lub obniżenie ekwiwalentu za pranie i naprawę odzieży roboczej 96 1.247 66.719,35 Niewypłacenie lub obniżenie należności z tytułu podróży służbowych 15 368 136.623,44 Niewypłacenie odprawy pieniężnej 25 171 555.645,46 Inspektorzy pracy: - wydali 486 decyzji na łączną kwotę 7.096.286,98 zł, - skierowali 1.737 wniosków zawartych w wystąpieniach, - ukarali grzywnami w formie mandatów 289 osób winnych naruszenia praw pracowników do wynagrodzenia (łączna kwota grzywien wyniosła 351.950 zł), - skierowali do sądów grodzkich 77 wniosków o ukaranie, - zastosowali 55 środków wychowawczych. Ogólna kwota należności niewypłaconych w roku 2009 wyniosła ponad 8 mln 400 tys. złotych (w roku 2008 ponad 14 mln). Mimo wzrostu liczby przeprowadzonych kontroli inspektorzy pracy ujawnili mniejszą liczbę uchybień. Pozwala to na wysunięcie wniosku, że zwiększyła się liczba kontroli, w trakcie których inspektorzy pracy nie wykryli żadnych nieprawidłowości dotyczących świadczeń pieniężnych. Niewątpliwie jest to skutkiem większej świadomości pracowników, którzy znając swoje prawa domagają się ich poszanowania, a w przypadku dalszego łamania ich praw przez pracodawców starają się dochodzić roszczeń przed sądami pracy. Na pewno również sami pracodawcy mają większą świadomość swoich obowiązków w tym zakresie, mają też lepszą wiedzę nt. obowiązujących przepisów. Inspektorzy pracy jako przyczyny niewypłacania świadczeń wskazują najczęściej brak środków finansowych, stosowanie niewłaściwej metody obliczeń, czy wadliwy regulamin, rzadko natomiast - brak znajomości przez pracodawców przepisów stanowiących, że określone świadczenia pracownikom przysługują. Naszym zdaniem - daje się zauważyć i zasługuje na pozytywną ocenę działalność profilaktyczna PIP w tym zakresie. Zarówno pracownicy jak i pracodawcy uzupełniają swoją wiedzę korzystając z licznych publikacji PIP, zarówno na łamach prasy codziennej, regionalnych rozgłośni radiowych i lokalnych programów telewizyjnych. 23
Pewnymi obawami napawa rosnąca kwota zadłużenia pracodawców wobec pracowników (do czasu opracowania niniejszego sprawozdania zostało zrealizowanych 84% decyzji i 77% wniosków) oraz obniżająca się efektywność egzekwowania świadczeń. Przyczynił się do tego niewątpliwe kryzys gospodarczy i nawet ciągły monitoring ze strony inspektorów pracy dotyczący zakładów, które zalegają z płatnościami pracowniczymi, nie przynosi wymiernych efektów. 2. Przestrzeganie przepisów o czasie pracy Nieprzestrzeganie przepisów o czasie pracy inspektorzy pracy ujawnili w co trzeciej kontroli z zakresu prawa pracy. Wynika to po pierwsze z małej wiedzy służb odpowiedzialnych w tych zakładach za tematykę czasu pracy, a po drugie niewątpliwie większe jest zaangażowanie pracodawców w ekonomiczną stronę prowadzonej działalności. Zagadnienia takie jak prawidłowe prowadzenie dokumentacji czasu pracy i jego rozliczanie schodzą na plan dalszy. Szczególnie dużo uchybień inspektorzy stwierdzali w małych zakładach, w których sami pracodawcy zajmowali się dokumentacją pracowniczą. Osoby te nie miały wystarczającej wiedzy nt. przepisów o czasie pracy i nie stać ich było na zlecenie zadań wyspecjalizowanym służbom. Problemy te praktycznie nie występowały w dużych zakładach, w których funkcjonowały komórki kadrowe, niemniej jeśli chodzi o umiejętność prawidłowego planowania oraz rozliczania czasu pracy pracowników to - bez względu na wielkość przedsiębiorcy ujawniano podobne nieprawidłowości. Zatrudnianie pracowników po raz kolejny w niezakończonej dobie pracowniczej i występowanie w związku z tym godzin nadliczbowych wynikających z przekroczenia dobowej normy czasu pracy oraz nierekompensowanie pracy w dniu wolnym wynikającym z zasady przeciętnie pięciodniowego tygodnia czasu pracy innym dniem wolnym w okresie rozliczeniowym generowało naruszenia przepisów o wypłacie wynagrodzeń za pracę w godzinach nadliczbowych i w porze nocnej. Materia czasu pracy, choć trudna, jest szczególnie istotna, bowiem prawo pracownika do odpoczynku i wynagrodzenia za pracę, w tym również ponadwymiarową, to gwarancja kodeksowa i podstawowa zasada prawa pracy. Z tego powodu inspektorzy pracy 24
nadal będą z całą stanowczością egzekwować przestrzeganie tych przepisów i wyciągać szczególnie dolegliwe konsekwencje wobec osób dopuszczających się naruszeń tych praw pracowniczych. Niezapewnienie bowiem pracownikom należytego odpoczynku może prowadzić do przemęczenia, spadku koncentracji, a w konsekwencji - do wypadku przy pracy. tabeli. Najczęściej stwierdzane nieprawidłowości zostały przedstawione w poniższej Inspektorzy pracy przeprowadzili 1.122 kontrole u 1.093 pracodawców. W skontrolowanych zakładach zatrudnionych było 49.113 pracowników. Liczba zakładów, Rodzaj nieprawidłowości w których stwierdzono nieprawi- pracowników Liczba dłowości Zatrudnianie pracowników w czasie przekraczającym ustalony wymiar 103 1.205 Nieprowadzenie lub nierzetelne prowadzenie ewidencji czasu pracy 519 10.661 Zatrudnianie powyżej przeciętnie 5 dni w tygodniu w przyjętym okresie rozliczeniowym 155 1.886 Niezapewnienie dnia wolnego w zmian za pracę w dniu wolnym z tytułu pięciodniowego tygodnia pracy 83 743 Zatrudnianie pracowników z naruszeniem przepisów o odpoczynku dobowym i tygodniowym 78 824 Nieokreślenie systemów, rozkładów i okresów rozliczeniowych czasu pracy 511 3.972 Nieustalenie w umowie o pracę pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy liczby godzin pracy ponad określony w umowie wymiar czasu pracy, za które przysługuje 322 578 dodatek do wynagrodzenia Inspektorzy pracy: - skierowali 3.050 wniosków zawartych w wystąpieniach, - ukarali grzywnami w formie mandatów 242 osoby winne naruszenia praw pracowniczych (łączna kwota grzywien wyniosła 280.250 zł), - skierowali do sądów grodzkich 36 wniosków o ukaranie, - zastosowali 28 środków wychowawczych. W roku 2009 badano szczegółowo przestrzeganie przepisów o czasie pracy kierowców. Przeprowadzono 49 kontroli tej tematyki u 48 pracodawców; nieprawidłowości stwierdzono aż w 47 zakładach. Inspektorzy pracy skontrolowali 25.195 dni pracy kierowców, którzy obsługiwali 532 pojazdy. 25
Główne uchybienia to: nieprowadzenie bądź nierzetelne prowadzenie ewidencji czasu pracy kierowców, nieokazanie przez pracodawcę do kontroli wykresówek, bądź okazanie nieprawidłowych, nie zawierających pełnych danych o aktywności kierowcy, nieprawidłowe określenie przez pracodawcę systemu, rozkładu i długości okresu rozliczeniowego czasu pracy, niezapewnienie kierowcy dnia wolnego za pracę wykonywaną w dniu wolnym wynikającym z przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym, przekroczenie dziennego i dwutygodniowego limitu czasu jazdy, przekroczenie czasu prowadzenia pojazdu przez okres dłuższy niż 4,5 godziny bez wymaganej przerwy, skrócenie minimalnego czasu odpoczynku dziennego i tygodniowego. Podsumowując kontrole czasu pracy kierowców można stwierdzić, że wykazały one znaczne naruszenia przepisów w tym zakresie. Stosowane w zakładach programy kadrowe do ewidencjonowania czasu pracy, jak i programy do rozliczania czasu pracy kierowców nie przewidywały możliwości odzwierciedlania godzin rozpoczynania i kończenia pracy w poszczególnych dobach pracowniczych, a tym samym nie umożliwiały prawidłowego rozliczania czasu pracy w godzinach nadliczbowych i w porze nocnej. Niejednokrotnie nierzetelność ewidencji czasu pracy wynikała z błędnego przekonania pracodawcy, że w przypadku przebywania kierowcy w krajowej lub zagranicznej podróży służbowej nie ma on obowiązku ewidencjonowania jego czasu pracy. Bardzo często pracodawcy nie zaliczali kierowcom do czasu pracy liczby godzin lub minut przeznaczonych na wykonywanie obsługi codziennej pojazdu, załadunek/rozładunek, załatwienie formalności administracyjnych związanych z przewożeniem towarów. Ponadto pracodawcy nie przykładali większej wagi do tych dokumentów i np. w sposób automatyczny tworzyli indywidualne karty czasu pracy na podstawie list obecności pracowników, w których znajdowały się jedynie podpisy pracowników w poszczególnych dniach. Indywidualne karty czasu pracy w tych przypadkach były bardzo często rozbieżne z wykresówkami oraz obowiązującymi w zakładzie systemem, rozkładem i okresem rozliczeniowym czasu pracy. Często również sami kierowcy ponosili odpowiedzialność za błędy w rozliczeniu czasu pracy, gdyż np.: nie przestawiali selektora i w związku z tym brak było zapisów na wykresówkach o wykonywaniu przez nich innej pracy zaliczanej do czasu 26
pracy kierowcy. Często zdarzało się też, że kierowcy nie oddawali pracodawcy wykresówek świadczących o długości ich czasu pracy w poszczególnych dniach. Pracodawcy podkreślali też, że w przypadku wyjazdu kierowcy za granicę nie mają oni żadnego wpływu na rozpoczęcie i zakończenie czasu prowadzenia pojazdu przez kierowców, wykorzystywanie obowiązkowych przerw i czasu odpoczynku, dlatego też - w ich ocenie - za te nieprawidłowości odpowiedzialność winni ponosić tylko kierowcy. 3. Kontrole związane z badaniem skarg Do Okręgowego Inspektoratu Pracy w Rzeszowie wpłynęły w 2009r. 1.424 skargi i wnioski (w roku 2008 1.423). Z ogólnej liczby skarg - 41% uznano za zasadne lub częściowo zasadne, 24% - za bezzasadne (w tym skargi pozostawione bez rozpoznania i wycofane przez strony), a pozostałe przekazano do załatwienia wg właściwości, pozostawiono bez rozpoznania lub nie zakończono ich badania na dzień opracowania niniejszego sprawozdania. Najwięcej skarg pochodziło od byłych pracowników (47%), co wskazuje jednoznacznie, że dopiero po ustaniu stosunku pracy pracownicy decydują się na ujawnienie nieprawidłowości występujących w zakładzie, tolerując je z obawy przed utratą zatrudnienia. Ponadto skargi kierowali anonimowi nadawcy (23%) i pracownicy (21%). Problematyka skarg (najczęściej ujmowane zagadnienia) zostały przedstawione na poniższym wykresie: 27
Największa liczba problemów poruszanych w skargach dotyczyła podobnie jak w latach ubiegłych wynagrodzeń za pracę i innych świadczeń ze stosunku pracy (ok. 32%), głównie takich zagadnień jak niewypłacanie lub nieterminowe wypłacanie wynagrodzeń za pracę i dodatków za pracę w godzinach nadliczbowych. Zaniedbania pracodawców dotyczyły również wypłat innych świadczeń pracowniczych, np. ekwiwalentu za niewykorzystany urlop wypoczynkowy. Kolejnym tematem skarg były naruszenia przepisów i zasad bezpieczeństwa pracy (22% problemów), w szczególności nieprawidłowości w zakresie szkoleń bhp pracowników oraz profilaktycznych badań lekarskich. Informowano również o uchybieniach dotyczących maszyn i urządzeń, a także o niewłaściwym wyposażeniu stanowisk pracy czy braku zaplecza higienicznosanitarnego. Pracodawcy tłumaczyli swe zaniedbania trudnościami finansowymi, natomiast kontrole wykazały, że nieprawidłowości wynikały z lekceważącego podejścia do uregulowań prawnych w tym zakresie czy też złych nawyków. Istotną grupę stanowiły uchybienia z zakresu stosunku pracy (20% ogółu), m.in. niepotwierdzanie pracownikom na piśmie rodzaju i warunków umowy pracy, nieprawidłowe prowadzenie akt osobowych, niewydawanie świadectw pracy lub wydawanie świadectw o nieprawidłowej treści, niezgodna z przepisami prawa treść regulaminów pracy. Przykłady te świadczą o świadomym lekceważeniu przepisów prawa pracy przez pracodawców. 28
Skarżący sygnalizowali również nieprawidłowości dotyczące czasu pracy (11% ogółu), m.in. zatrudnianie powyżej przeciętnie pięciu dni w tygodniu w przyjętym okresie rozliczeniowym, niezapewnianie dnia wolnego w zamian za pracę w dniu wolnym od pracy z tytułu pięciodniowego tygodnia pracy, zatrudnianie z naruszeniem przepisów o odpoczynku dobowym i tygodniowym. Tematyka czasu pracy jest dość skomplikowanym zagadnieniem prawa pracy, niemniej inspektorzy pracy stwierdzali nie tylko uchybienia wynikające z braku wiedzy, ale także świadome naruszenia, takie jak planowanie pracy w godzinach nadliczbowych, czy też nierzetelne prowadzenie ewidencji czasu pracy. Informowano także o niezgłaszaniu do ubezpieczenia społecznego oraz nieopłacanie składek z tego tytułu (ok. 6% zgłoszonych problemów), o nieprzestrzeganiu przepisów urlopowych (3% problemów) odmowach udzielania urlopów przez dłuższy okres, a w konsekwencji wymuszaniu na pracownikach czasowej rezygnacji z prawa do odpoczynku. Odrębną grupę stanowią skargi dotyczące równego traktowania w zatrudnieniu i mobbingu. Skarżący się na działania dyskryminujące podawali najczęściej w sposób bardzo ogólny, że chodzi im o nierówne traktowanie w wynagrodzeniu, nierówne traktowanie w zatrudnieniu, czy też nierówne traktowanie w dostępie do awansu. Wskazując zaś zarzut stosowania mobbingu podnosili, iż są poniżani, upokarzani, szykanowani i ośmieszani oraz wyzywani przez przełożonych. Żaden z zarzutów przedstawianych przez skarżących dotyczący występowania zjawisk mobbingu i dyskryminacji nie znalazł jednak potwierdzenia podczas czynności kontrolnych przeprowadzonych przez inspektorów pracy. Wynika to z braku w dokumentacji jakichkolwiek dowodów mogących świadczyć o niewłaściwym zachowaniu pracodawcy wobec skarżących, jak również braku możliwości stwierdzenia przez inspektora takich działań z powodu żądania przez skarżących zachowania pełnej anonimowości. W okresie sprawozdawczym do Okręgowego Inspektoratu Pracy w Rzeszowie wpłynęło 30 skarg i wniosków (2% ogółu) pochodzących od organizacji związkowych. Głownie dotyczyły one nieprzestrzegania przepisów prawa pracy w zakresie wynagrodzeń za pracę, czasu pracy, warunków pracy i dyskryminacji pracowników. W stosunku do roku 2008 liczba skarg i wniosków spadła o ponad 39%, lecz pomimo 29