Bondyra Probl Hig B, Epidemiol Harton A. 0, Wpływ 8(): preferencji 3-30 smakowych matek na upodobania oraz spożycie mleka i produktów mlecznych... 3 Wpływ preferencji smakowych matek na upodobania oraz spożycie mleka i produktów mlecznych przez dzieci badanie pilotażowe Influence of mothers taste preferences on children s taste preferences in consumption of milk and dairy products a pilot study Beata Bondyra, Anna Harton Katedra Dietetyki, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wprowadzenie. Rodzice i opiekunowie w znacznym stopniu wpływają na kształtowanie preferencji smakowych dzieci, które dzięki obserwowaniu postaw względem żywności łatwiej akceptują nowe smaki. Istotne jest zatem, aby środowisko rodzinne dostarczało prawidłowych wzorców spożywania żywności, w tym mleka i produktów mlecznych. Cel. Ocena zależności między preferencjami smakowymi matek oraz upodobaniami smakowymi i spożyciem mleka i produktów mlecznych przez ich dzieci. Materiały i metody. Badaną grupę stanowiły kobiety mieszkające w Warszawie oraz ich dzieci w wieku przedszkolnym. Do oceny preferencji smakowych matek wykorzystano autorską ankietę, w przypadku dzieci posłużono się kwestionariuszem wywiadu, autorskim albumem produktów mlecznych oraz obrazkową skalą hedoniczną. Poddane ocenie produkty mleczne podzielono na pięć grup asortymentowych mleko, jogurty, serki homogenizowane, napoje fermentowane, w tym maślanki i kefiry oraz sery. Wyniki. Matki wykazywały większą preferencję produktów mlecznych naturalnych, w porównaniu do produktów mlecznych smakowych. Odmienne wyniki zanotowano w przypadku dzieci, które jako lubiane częściej od naturalnych wskazywały produkty mleczne smakowe. Preferencje matek istotnie wpływały na upodobania ich dzieci w odniesieniu do jogurtów z musem owocowym oraz dodatkiem czekoladowym, a także serków homogenizowanych zwykłych. Wnioski. Istnieje zależność między preferencjami smako wymi matek i upodobaniami ich dzieci do wybranych produktów mlecznych, co mogło wpływać na spożycie tych produktów przez dzieci. Introduction. Parents and care givers have a great influence on shaping the taste preferences of children, who by observing attitudes of others toward food more easily accept new flavors. It is therefore important for the family environment to provide correct food consumption patterns, including milk and dairy products. Aim. The evaluation of the relationship between mothers taste preferences and taste preferences and consumption of milk and dairy products by their children. Material & method. The study group consisted of women living in Warsaw and their pre-school children. The author s questionnaire was used to evaluate taste preferences of the mothers. In the case of children, the questionnaire was used for the interview, the author s album of dairy products and the image of the hedonic scale. The assessed dairy products were divided into assortment groups milk, yogurts, homogenized cheeses, fermented beverages including buttermilk and kefir and cheeses. Results. The mothers showed greater preference for natural dairy products as compared to flavored dairy products. Different results were reported for the children who were more likely to select flavored dairy products. The mothers preferences significantly influenced their children s preferences for yoghurts with fruit mousse and chocolate, as well as homogenized cheese. Conclusion. There is a relationship between the taste preferences of mothers and the preferences of their children for selected dairy products, its could influence the consumption of these products by children. Key words: preschool children, milk, dairy products, tasty preferences Słowa kluczowe: dzieci przedszkolne, mleko, produkty mleczne, preferencje smakowe Probl Hig Epidemiol 0, 8(): 3-30 www.phie.pl Nadesłano:.0.0 Zakwalifikowano do druku:.0.0 Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr Beata Bondyra Katedra Dietetyki, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego ul. Nowoursynowska c, 0-8 Warszawa tel. 3 0 3 00, e-mail: beata_bondyra@sggw.pl Wprowadzenie Wiek przedszkolny jest okresem charakteryzującym się intensywnym rozwojem fizycznym i umysłowym dziecka, co jest związane ze zwiększeniem masy ciała i wysokości, wydłużeniem kończyn, wzrostem kośćca i mięśni, a także zwiększeniem ilości komórek nerwowych oraz ich zdolności do pracy. Usprawnieniu ulega praca narządów wewnętrznych oraz układu nerwowego. Istotne znaczenie w tym okresie ma prawidłowo zbilansowana dieta, która zapewni optymalną podaż energii i składników odżywczych. Właściwy sposób odżywiania, w tym prawidłowe na-
3 Probl Hig Epidemiol 0, 8(): 3-30 wyki żywieniowe, są ważnym elementem w prewencji chorób dietozależnych. Warto jednak zauważyć, iż sposób odżywiania jest często zależny od preferencji smakowych. Dlatego istotne jest zadbanie o rozwój właściwych nawyków i wczesne wykluczanie błędów w żywieniu [, ]. W prawidłowo zbilansowanej diecie dziecka nie powinno zabraknąć mleka i produktów mlecznych, które są podstawowym źródłem wapnia oraz pełnowartościowego białka i witamin z grupy B. Zbyt niskie spożycie mleka i produktów mlecznych może powodować niekorzystne konsekwencje zdrowotne, zarówno w wieku dziecięcym, jak i w dorosłości [3, ]. Kluczową rolę w kształtowaniu preferencji smakowych odgrywa środowisko rodzinne, które przekazuje wzorce postępowania i zachowania oraz wpływa na formowanie upodobań żywieniowych kontynuowanych w dorosłym życiu [-]. Wspólne spożywanie posiłków, przyjazna atmosfera oraz obserwowanie postaw członków rodziny względem żywności pomagają dzieciom w poznawaniu nowych produktów i smaków, a przez to w łatwiejszym ich akceptowaniu [, 8]. Cel Ocena zależności między preferencjami smakowymi matek oraz upodobaniami smakowymi i spożyciem mleka i produktów mlecznych przez ich dzieci. Materiały i metody Badaną grupę stanowiło 8 matek oraz ich dzieci ( chłopców i 3 dziewcząt) z najstarszej grupy wiekowej w przedszkolu (- lat). Badanie przeprowadzono w okresie od lutego do kwietnia 0 r. w losowo wybranych przedszkolach publicznych na terenie dzielnicy Mokotów miasta Warszawy. Dyrektorzy wyrazili zgodę na wykonanie badania na terenie placówek, zaś matki na udział w nim. Preferencje smakowe matek i dzieci badano w oparciu o 8 produktów mlecznych przedstawionych w postaci autorskiego albumu zdjęć. Matki samodzielnie wypełniały ankietę, w której określały swoje upodobania smakowe w stosunku do produktów znanych i spożywanych. W przypadku dzieci upodobania smakowe oceniano podczas indywidualnych wywiadów. Wykorzystano obrazkową skalę hedoniczną (ryc. ) zawierającą trzy buźki wyrażające różny stopień lubienia. Wskazania Ryc.. Obrazkowa skala hedoniczna Fig.. Picture hedonic scale badanych matek i dzieci przyporządkowano do jednej z kategorii: lubię (), ani lubię, ani nie lubię (), nie lubię (3) oraz dodatkowo nie jadłem. Dzieci ponadto pytano z czym łączą produkty mleczne w ramach jednego posiłku. Produkty mleczne, w tym spożycie i preferencje, były analizowane w podziale na pięć grup asortymentowych: mleka, jogurty, serki homogenizowane, napoje fermentowane (w tym maślanki i kefiry) oraz sery. Dodatkowo w badaniu zebrano dane socjodemograficzne dotyczące matek (wiek, wykształcenie, sytuacja materialna), które posłużyły do dalszych analiz. W toku przeprowadzonych analiz wykazano, że ww. dane nie różnicowały preferencji smakowych matek i dzieci, dlatego nie zostały one zaprezentowane w niniejszej pracy. Do analizy statystycznej danych wykorzystano program Statistica w wersji 3 z zastosowaniem testu Chi-kwadrat oraz testu t dla prób niezależnych. Przyjęty poziom istotności statystycznej wynosił p=0,0. Wyniki W grupie badanych matek większy procent osób wskazał jako lubiane produkty mleczne naturalne (3-0% wskazań) w porównaniu do smakowych ( 3%). W przypadku serów więcej kobiet preferowało smak tych, które nie zawierają dodatków w postaci substancji emulgujących, topników i substancji smakowo-zapachowych, tj. twaróg, serek twarogowy (do smarowania pieczywa), serek wiejski ziarnisty, ser żółty czy sery pleśniowe (0-% vs. 3-0%) (tab. I). Większość dzieci wykazała preferencje do produktów mlecznych o słodkim smaku, w porównaniu do naturalnych. Spośród serów najwięcej dzieci lubiło ser żółty. Ponad połowa dzieci nigdy nie jadła jogurtu naturalnego, jogurtu naturalnego z dodatkiem owoców, napojów fermentowanych (w tym maślanek i kefirów), serka wiejskiego ziarnistego czy serów pleśniowych (tab. II). Wskazania dzieci dotyczące asortymentu innych produktów, które spożywano wraz z produktami mlecznymi w jednym posiłku przedstawiały się następująco: pieczywo, w tym chleb i bułki (8%), płatki słodkie (8%), kakao (%), płatki kukurydziane (3%), dżem (%), cukier/miód (%), owoce (%), płatki owsiane (%), wędlina (%), warzywa (%) i pieczywo cukiernicze (%). Stwierdzono istnienie zależności między preferencjami smakowymi matek a upodobaniami smakowymi ich dzieci w odniesieniu do wybranych produktów mlecznych (p<0,0). Istotne zależności zamieszczono w tabeli III. Wykazano, że dzieci, których matki wskazywały na lubienie jogurtów z musem owocowym i dodatkiem czekoladowym oraz serków homogenizowanych zwykłych, również wykazywały wobec nich upodobanie.
Bondyra B, Harton A. Wpływ preferencji smakowych matek na upodobania oraz spożycie mleka i produktów mlecznych... 3 Tabela I. Preferencje smakowe matek w odniesieniu do wybranych produktów mlecznych (%) Table I. Mothers taste preferences for milk and dairy products (%) mleko /milk Grupa /Group jogurt /yoghurt serek homogenizowany /homogenized cottage cheese napoje fermentowane /fermented milk drinks sery /cheesees zwykłe /plain Produkty mleczne /Dairy products naturalny /natural naturalny z owocami (samodzielnie przyrządzony) /natural with fruit (self-prepared) owocowy /fruit-flavored z musem owocowym /with fruit mousse z dodatkiem czekoladowym /with chocolate zwykły /plain smakowy /flavored naturalne /natural twarogowe zwykłe /curd cheese twarogowy typu fromage /cream cheese wiejskie ziarniste /cottage cheese podpuszczkowe /hard cheese topione w plastrach /sliced processed cheese topione (do smarowania) /spread processed cheese pleśniowe /blue cheese lubi /likes it 3 3 8 0 0 80 3 3 0 0 Stopień akceptacji (%) /Level of acceptance (%) ani lubi, ani nie lubi /neither likes nor dislikes it 0 3 3 3 8 nie lubi /does not like it 0 8 8 33 3 nie spożywa /never eats it 0 0 3 8 p <0,00 0,00 Tabela II. Preferencje smakowe dzieci w wieku przedszkolnym w odniesieniu do wybranych produktów mlecznych (%) Table II. Preschool children s taste preferences for milk and dairy products (%) mleko /milk Grupa /Group jogurt /yoghurt serek homogenizowany /homogenized cottage cheese napoje fermentowane /fermented milk drinks zwykłe /plain Produkty mleczne /Dairy products naturalny /natural naturalny z owocami (samodzielnie przyrządzony) /natural with fruit (self- prepared) owocowy /fruit-flavored z musem owocowym /with fruit mousse z dodatkiem czekoladowym /with chocolate zwykły /plain smakowy /flavored naturalne /natural sery /cheeses twarogowe zwykłe /curd cheese twarogowy typu fromage /cream cheese wiejskie ziarniste /cottage cheese podpuszczkowe /hard cheese topione w plastrach /sliced processed cheese topione (do smarowania) /spread processed cheese pleśniowe /blue cheese *NS nieistotne statystycznie (p>0,0) /not statistically significant (p>0.0) lubi /likes it 0 33 8 8 8 8 0 3 3 3 Stopień akceptacji (%) /Level of acceptance (%) ani lubi, ani nie lubi /neither likes nor dislikes it 0 3 0 nie lubi /does not like it 3 nie spożywa /never eats it 8 33 8 0 8 8 0 80 p NS* NS Dyskusja Znajomość i spożycie różnych produktów spożywczych wpływa na kształtowanie preferencji smakowych u dzieci, które rozpoczyna się już w okresie prenatalnym i trwa przez kolejne lata. Doświadczenie z różnymi smakami żywności w okresie dzieciństwa wpływa na kształtowanie nawyków żywieniowych powielanych w dorosłości. Ważną rolę w tym procesie odgrywa środowisko rodzinne, którego zadaniem jest przekazanie prawidłowych wzorców i postaw [, ]. Wykazane w badaniu własnym preferencje matek potwierdzają badania Mennelli i wsp., w którym stwierdzono, że dorośli wybierali produkty z mniejszym udziałem sacharozy, w porównaniu do dzieci i młodzieży [0]. Obserwacje innych autorów dowodzą, że słodkie przetwory mleczne są chętnie spożywane przez dzieci w wieku przedszkolnym [,, ]. Taka struktura spożycia produktów mlecznych obserwowana jest także w późniejszym wieku wśród młodzieży oraz studentów [-]. W badaniu Lasatera i wsp.
Probl Hig Epidemiol 0, 8(): 3-30 Tabela III. Preferencje smakowe matek vs. preferencje smakowe dzieci w odniesieniu do wybranych produktów mlecznych (%) Table III. Mothers taste preferences vs. preschool children s taste preferences for selected dairy products (%) Produkty mleczne /Dairy products jogurt z musem owocowym /yoghurt with fruit mousse jogurt z dodatkiem czekoladowym /yoghurt with chocolate serek homogenizowany zwykły / plain homogenized cottage cheese Matka /Mother Dziecko /Child lubi /likes it ani lubi, ani nie lubi /neither likes nor dislikes it nie lubi /does not like it nie spożywa /never eats it lubi /likes it 3 ani lubi, ani nie lubi /neither likes nor dislikes it nie lubi /does not like it 0 nie spożywa /never eats it lubi /likes it 3 ani lubi, ani nie lubi /neither likes nor dislikes it nie lubi /does not like it 3 nie spożywa /never eats it lubi /likes it ani lubi, ani nie lubi /neither likes nor dislikes it nie lubi /does not like it nie spożywa /never eats it p 0,03* 0,033 0,000 wykazano, że na przestrzeni lat 8-008 spożycie mleka o wysokiej zawartości cukru uległo stopniowemu zwiększeniu wśród dzieci w wieku - lat []. Nadmierne spożycie przez dzieci w wieku przedszkolnym słodkich płatków śniadaniowych, w tym z miodem lub czekoladą oraz słodyczy przedstawiły również Sadowska i Krzymuska []. Niepokojące wydają się wyniki badania przeprowadzonego przez Chalcarza i wsp. [], w którym stwierdzono, że ok. % dzieci --letnich spożywa słodycze minimum raz dziennie, co zwiększa ryzyko wystąpienia otyłości, próchnicy, cukrzycy i innych chorób zależnych od diety. Większy odsetek dzieci, w porównaniu do matek, wskazał na lubienie mleka. Może to być rezultatem upodobania do smaków z okresu niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa, kiedy mleko stanowiło podstawowy napój w diecie dziecka. Z kolei większa preferencja dzieci do mleka zwykłego, w porównaniu do smakowego, może wynikać z faktu, iż duży odsetek dzieci nie spożywał wcale mleka smakowego, więc nie zna jego smaku. Preferencje matek w odniesieniu do serów mają odzwierciedlenie w częstości kupowania produktów z danej grupy asortymentowej. Na podstawie raportu Krajowego Związku Spółdzielni Mleczarskich z 00 r. [] można stwierdzić, że konsumenci najczęściej wybierają sery podpuszczkowe, w dalszej kolejności twaróg i serki twarogowe do smarowania pieczywa, sery topione i wiejskie ziarniste, a także pleśniowe. Odmiennych obserwacji, niż przedstawione w niniejszej pracy, dokonały Sadowska i Krzymuska, które dowiodły, że sery podpuszczkowe należały do produktów najmniej preferowanych przez dzieci w wieku przedszkolnym []. Z raportu CBOS z 00 r. [8] wynika, że ser żółty jest spożywany na śniadanie przez blisko 0% dzieci w wieku - lat, co wskazuje na lubienie tego produktu. Odpowiedni udział serów podpuszczkowych w codziennej diecie dzieci jest istotny ze względu na obecny w nich wapń. Dodatkowo zwiększone spożycie serów podpuszczkowych może powodować zmniejszenie zmian próchniczych []. W badaniu własnym wykazano niski odsetek badanych dzieci w wieku przedszkolnym deklarujący spożycie maślanek i kefirów (%), co wykazały w swoim badaniu również Stankiewicz i Lange []. Produkty te okazały się być nielubiane również przez dzieci w wieku 3- lat [3]. Inni autorzy dowodzą występowania zależności między mniejszym spożyciem mleka i pitnych napojów mlecznych, a zwiększonym udziałem w diecie dzieci słodkich napojów i soków [, 0, ]. Taka dysproporcja wpływa na niedostateczną podaż wapnia i nadmierną cukrów prostych, co może być przyczyną rozwoju chorób dietozależnych, zarówno w dzieciństwie, jak i w dorosłości. Spence i wsp. [] dokonali przeglądu dostępnej literatury z lat 00 na temat wpływu spożycia produktów mlecznych na zdrowie przez dzieci i młodzież (- lat). Stwierdzili, że niższy udział produktów mlecznych w diecie wpływał na częstsze występowanie otyłości. Ponadto dzieci unikające spożywania mleka charakteryzowały się niższą wysokością ciała, mniejszą masą mineralizacji kostnej oraz mniejszą gęstością kości. U kobiet spożywających w dzieciństwie i okresie dorastania mniej niż jedną porcję mleka tygodniowo wysycenie kości składnikami mineralnymi było mniejsze, w porównaniu do badanych, które konsumowały więcej niż jedną porcję mleka tygodniowo, co było przyczyną występowania -krotnie większego ryzyka złamań kości [3]. Wpływ zachowań żywieniowych matek na preferencje smakowe i spożycie żywności przez ich dzieci dowiedziono także w badaniach Fishera i wsp. []. Powyżsi autorzy wskazują, że ilość spożywanego przez badane kobiety mleka i słodkich napojów istotnie wpływała na wielkość spożycia tych produktów przez ich córki. Częstsze sięganie przez dzieci po produkty mleczne było efektem systematycznego podawania im przez matki danej żywności. Do podobnych wniosków doszli Reicks i wsp. [], którzy oceniali wpływ zacho-
Bondyra B, Harton A. Wpływ preferencji smakowych matek na upodobania oraz spożycie mleka i produktów mlecznych... 3 wań żywieniowych rodziców na spożycie wapnia przez ich dzieci w wieku 0-3 lat. Autorzy zaobserwowali, że podaż tego pierwiastka z żywnością była największa w grupie dzieci, których rodzice deklarowali, że sami często spożywają mleko oraz podają je swoim dzieciom i jednocześnie ograniczają w ich diecie udział napojów owocowych. Silnie rozwinięta preferencja smaku słodkiego u dzieci w wieku przedszkolnym może wynikać z naturalnego upodobania do słodkiej żywności, która jest kojarzona z większą gęstością energetyczną wspierającą aktywny rozwój organizmu. Po drugie, niewłaściwie wykształcone nawyki żywieniowe we wczesnym dzieciństwie skutkują częstym spożywaniem słodkiej żywności i napojów. Tak ukształtowane postawy i preferencje mogą nieść ze sobą niekorzystne dla zdrowia skutki, w postaci niedoborów lub nadmiarów pewnych składników odżywczych i wynikających z tego schorzeń. Dokonane obserwacje wymagają powtórzenia badań w większej grupie badanej. Zwracają także uwagę na zasadność prowadzenia edukacji żywieniowej wśród rodziców, mającej na celu m.in. uświadomienie, że własne preferencje i wybory żywieniowe bezpośrednio oddziałują na zachowania oraz przyszły stan zdrowia ich dzieci. Wnioski. Matki wyrażały większe upodobanie do produktów mlecznych naturalnych w porównaniu do smakowych; dzieci w wieku przedszkolnym wykazywały silniejszą preferencję mlecznych produktów o słodkim smaku w porównaniu do produktów naturalnych.. Istnieje zależność między preferencjami smakowymi matek i upodobaniami ich dzieci w odniesieniu do wybranych produktów mlecznych, co mogło wpływać na spożycie lub brak spożycia tych produktów przez dzieci. 3. Zasadne jest prowadzenie dalszych badań w większej grupie osób, ponieważ pełne wnioskowanie utrudnia mała liczebność próby. Istnieje również potrzeba prowadzenia edukacji żywieniowej zarówno wśród dzieci, jak i matek w zakresie wyboru właściwego asortymentu produktów mlecznych. Źródło finansowania: Praca nie jest finansowana z żadnego źródła. Konflikt interesów: Autorzy deklarują brak konfliktu interesów. Piśmiennictwo / References. Kozioł-Kozakowska A, Piórecka B, Żwirska J i wsp. Ocena sposobu żywienia dzieci w wieku przedszkolnym z regionu Krakowa z uwzględnieniem charakterystyki socjoekonomicznej. Probl Hig Epidemiol 00, 88():.. Sadowska J, Krzymuska A. Ocena uzupełniania przedszkolnej racji pokarmowej przez rodziców u dzieci w wieku przedszkolnym. Bromat Chem Toksykol 00, 3(): 03. 3. Siuba M. Mleko i przetwory mleczne niezbędne w codziennej diecie dzieci. [w:] Jadłospisy dla dzieci w wieku przedszkolnym (śniadania, obiady, podwieczorki) opracowane zgodnie z zasadami prawidłowego żywienia. Charzewska J (red). IŻŻ, Warszawa 0: -.. Rembisz E, Hersztek B. Rozwój fizyczny dziecka w wieku przedszkolnym. CKPiDN Zesz Naucz 00, : -.. Płóciennik E. Rozwijanie zdolności dziecka w wieku przedszkolnym. [w:] Poznać Zrozumieć Doświadczyć. Teoretyczne podstawy praktycznego kształcenia nauczycieli wczesnej edukacji. Bonar J, Buła A (red). Impuls, Kraków 0: -0.. Kolarzyk E, Janik A, Kwiatkowski J. Zwyczaje żywieniowe dzieci w wieku przedszkolnym. Probl Hig Epidemiol 008, 8(): -3.. Huybrechts I, Matthys C, Vereecken C, et al. Food intakes by preschool children in Flanders compared with Dietary Guidelines. Int J Environ Res Public Health 008, (): 3-. 8. Anzman SL, Rollins BY, Birch LL. Parental influence on children s early eating environments and obesity risk: implications for prevention. Int J Obes (Lond) 00, 3(): -.. Gacek M. Sposób żywienia dzieci przedszkolnych ze środowiska wielkomiejskiego. Rocz PZH 0, 3(): 8. 0. Mennella JA, Lukasewycz LD, Griffith JW, et al. Evaluation of the Monell forced-choice, paired-comparison tracking procedure for determining sweet taste preferences across the lifespan. Chem Senses 0, 3(): 3-3.. Stankiewicz J, Lange M. Mleczne napoje fermentowane w żywieniu dzieci w wieku przedszkolnym. Bromat Chem Toksykol 0, (): -.. Jeżewska-Zychowicz M. Wpływ preferencji na konsumpcję mleka i przetworów mlecznych wśród młodzieży w wieku 3- lat. Acta Sci Pol 00, 3(): -8. 3. Topolska K, Cieślik E, Bodzioch A, Grzych-Tuleja E. Preferencje młodzieży gimnazjalnej z terenu województwa małopolskiego w zakresie spożycia mleka i produktów mlecznych. Żywn Nauk Technol Jakość 00, (): -8.. Kudełka W, Marzec M. Preferencje studentów dotyczące spożycia mlecznych napojów fermentowanych. Żywn Nauk Technol Jakość 00, 3(0): 3-.. Lasater G, Piernas C, Popkin B. Beverage patterns and trends among school-aged children in the US, 8-008. Nutr J 0, 0: 03.. Chalcarz W, Merkiel S, Hodyr Z. Food behaviour in preschool children from Pabianice. Borgis New Medicine 00, : -.. Krajowy Związek Spółdzielni Mleczarskich. Analiza zwyczajów postępowania konsumentów na rynku mleka i przetworów mlecznych, 00. http://www. mleczarstwopolskie.pl/uploads/00/kzsm%0raport%0 prezentacjaii.ppt (.0.0).
30 Probl Hig Epidemiol 0, 8(): 3-30 8. CBOS. Zwyczaje żywieniowe Polaków. Wyniki badania sondażowego. Warszawa 00. www.mlecznystart.pl/files/ piliki_do_pobrania/raport_cbos.doc (0.0.0).. Głąbska D, Sińska B, Remiszewski A. Analiza zależności między spożyciem mleka i produktów mlecznych a zmianami próchnicowymi u dzieci i młodzieży. Rocz PZH 00, 8(): -. 0. Keller KL, Kirzner J, Pietrobelli A, et al. Increased sweetened beverage intake is associated with reduced milk and calcium intake in 3- y. old children at multi-item laboratory lunches. J Am Diet Assoc 00, 0(3): -0.. Fisher JO, Mitchell DC, Smiciklas-Wright H, et al. Meeting calcium recommendations during middle childhood reflects mother-daughter beverage choices and predicts bone mineral status. Am J Clin Nutr 00, (): 8-0.. Spence LA, Cifelli CJ, Miller GD. The role of dairy products in healthy weight and body composition in children and adolescents. Curr Nutr Food Sci 0, (): 0-. 3. Kalkwarf HJ, Khoury JC, Lanphear BP. Milk intake during childhood and adolescence, adult bone density, and osteoporotic fractures in US women. Am J Clin Nutr 003, (): -.. Reicks M, Degeneffe D, Ghosh K, et al. Parent calcium-richfood practices/perceptions are associated with calcium intake among parents and their early adolescent children. Public Health Nutr 0, (): 33-30.