Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej (FRA) MEMO/26 stycznia 2010 r. Holokaust z perspektywy praw człowieka: pierwsze w historii ogólnoeuropejskie badanie na temat nauczania o Holokauście oraz nauczania o prawach człowieka w miejscach pamięci W 2009 r. FRA przeprowadziła pierwsze w historii ogólnoeuropejskie badanie na temat roli, jaką europejskie miejsca pamięci, muzea i wystawy odgrywają w edukowaniu młodych Europejczyków o Holokauście i prawach człowieka. Wyniki badania zostaną przedstawione dziś, w trakcie konferencji w Auschwitz, która zgromadzi Ministrów Edukacji z całej Europy. Wyniki zawarto w raporcie: Discover the Past for the Future. A study on the role of historical sites and museums in Holocaust education and human rights education in the EU. ( Odkryć przeszłość przed przyszłością. Badania na temat roli historycznych miejsc i muzeów w nauczaniu o Holokauście oraz nauczaniu o prawach człowieka w UE ). Wyniki badania pokazują, że łączenie nauczania o Holokauście z nauczaniem o prawach człowieka stanowi ogromne wyzwanie nie tylko dla pracowników miejsc pamięci, ale również dla nauczycieli w szkołach. Określenie związku między dwoma dziedzinami ma podstawowe znaczenie, biorąc pod uwagę fakt, że wiedza na temat przeszłości i refleksja nad nią może mieścić się w dyskusji na temat wyzwań, w obliczu których staje współczesne społeczeństwo. Zarówno miejsca pamięci, jak i szkoły, nie są jeszcze świadome całego swego potencjału w tym względzie. Kontekst badania: Badanie przeprowadziło Living History Forum w Szwecji przy wsparciu nauczycieli akademickich i praktyków z miejsc historycznych, muzeów i uniwersytetów. Badanie powiązane było również z analizą literatury na temat nauczania o Holokauście i nauczania o prawach człowieka w miejscach pamięci i muzeach, ankietą wśród ministerstw we wszystkich państwach członkowskich, ankietą w 22 miejscach związanych z Holokaustem i muzeach historycznych, dyskusjami w grupach fokusowych z nauczycielami i studentami w 9 państwach członkowskich (Wielka Brytania, Francja, Holandia, Austria, Niemcy, Czechy, Polska, Włochy i Litwa), badaniem terenowym w 14 miejscach pamięci i muzach historycznych oraz wywiadami z ekspertami z zakresu pedagogiki i kustoszami wspomnianych miejsc. 1
KLUCZOWE WNIOSKI Miejsca pamięci i muzea historyczne nadal istotne w XXI wieku Miejsca pamięci jako miejsca przekazujące wartości moralne i fakty historyczne. Konfrontacja z Holokaustem prowadzi zawsze do dyskusji na temat współczesnych problemów. Wyniki ankiety pokazują jednak, że tylko jedno spośród miejsc objętych badaniem uznaje zwiększanie świadomości na temat praw człowieka za swój najważniejszy cel. Wszystkie inne instytucje uznają za swoje główne zadanie przekazywanie wiedzy historycznej. Związek między nauczeniem o Holokauście a nauczeniem o prawach człowieka Odpowiedzi nauczycieli i studentów wskazywały na nikły związek między nauczaniem o Holokauście a nauczaniem o prawach człowieka na poziomie szkoły. Studenci w grupach fokusowych orzekli, że prawa człowieka nie są zagadnieniem częstokrotnie poruszanym w trakcie edukacji szkolnej. Nigdy nie mieliśmy lekcji na temat praw człowieka. Prawa człowieka nie są tematem na lekcję; chyba że w teorii, ale nie w praktyce. (studencka grupa fokusowa, Berlin) Kłóciło się to z odpowiedziami ministerstw edukacji w państwach członkowskich UE, które stwierdziły, że nauczanie o prawach człowieka to priorytetowa dziedzina. Ogólnie nauczanie o prawach człowieka nie wydaje się być dobrze ugruntowanym pojęciem, ani na poziomie miejsc pamięci, ani na poziomie szkół. Lekcje na temat łamania praw człowieka muszą być włączone do programu nauczania, by zapobiec jakimkolwiek tego typu wydarzeniom w przyszłości, umożliwić studentom naukę o błędach popełnionych w przeszłości" (studencka grupa fokusowa, Kopenhaga) Miejsca pamięci i muzea historyczne oferują unikalne doświadczenie edukacyjne Gdy coś poczujesz, to już nie wyparuje Wielu z ankietowanych studentów wyznało, że konfrontacja z Holokaustem miała wpływ na ich życie osobiste, szczególnie w przypadku wizyt w miejscach pamięci. Studenci postrzegają miejsca pamięci jako miejsca, które mogą wywierać na nich niezatarte wrażenie. 2
Miejsce pamięci naprawdę pozwala poczuć atmosferę, która jest zasadnicza dla procesu uczenia. Gdy coś poczujesz, to już nie wyparuje (grupa fokusowa nauczycieli, Amsterdam). Miejsca upamiętniające ofiary nazizmu są świadectwem zbrodni narodowego socjalizmu oraz konsekwencji dyskryminacji rasowej i antysemickiej, odczłowieczenia, a w końcu pozbawienia istot ludzkich prawa do życia. Studenci podkreślali spotkania z osobami, które przetrwały te okrucieństwa, jako wydarzenia wywierające na nich szczególne wrażenie. Autentyczność miejsc pamięci Wyniki ankiety pokazują, że autentyczność miejsc pamięci ma dwa podstawowe skutki dla studentów. Z jednej strony, tworzy ona atmosferę emocjonalnego przywiązania, która pobudza do refleksji i zachęca odwiedzających do szukania kolejnych informacji. Z drugiej strony jednak, emocjonalne doświadczenie i oczekiwania dotyczące specyficznych zasad zachowania w miejscach pamięci niekiedy sprawiały, że studenci czuli się niepewnie, a także blokowały komunikację i refleksję. Autentyczne miejsca są kluczowe dla nauczania o Holokauście, tym bardziej gdy prezentują puste przestrzenie, gdy na płaszczyźnie fizycznej przywołują studentom to, co się wydarzyło, np. zimna pogoda i śnieg w czasie zimy, gdy dowodzą, czym jest zaprzeczenie życia (grupa fokusowa nauczycieli, Mediolan) Czynniki sukcesu Miejsca objęte ankietą podały następujące czynniki, które przyczyniają się do sukcesu działalności edukacyjnej: motywacja pracowników miejsc pamięci i muzeów oraz wysokiej jakości programy i działania edukacyjne; metody pedagogiczne, które aktywizują studentów I wzmacniają ich pozycję pozytywny stosunek studentów i nauczycieli oraz dobre przygotowanie wizyt w miejscach pamięci; kompetencje edukacyjne przewodników i pracowników instytucji; wystarczające środki miejsc pamięci i wizyty władz publicznych w tych miejscach. Największe wyzwania i przeszkody Ankietowani studenci, nauczyciele i pracownicy zatrudnieni w miejscach pamięci wskazali na następujące wyzwania i przeszkody uniemożliwiające lepsze wykorzystanie miejsc pamięci: brak związku działań edukacyjnych w obiektach z teraźniejszością; brak wykwalifikowanych i dobrze przeszkolonych pracowników; 3
nieodpowiednie finansowanie miejsc pamięci i brak środków na finansowanie wizyt w obiektach (nauczyciele wskazali na trudności w finansowaniu wizyt w miejscach pamięci i muzeach); brak pomieszczeń przeznaczonych na seminaria i przestrzeni dla działań edukacyjnych; brak czasu na działania edukacyjne w obiektach; słabo przygotowane grupy; nieodpowiednie materiały edukacyjne odnoszące się do nauczania o Holokauście, prawach człowieka i wizyt w miejscach Holokaustu; fakt, że studenci są zobowiązani do udziału w działaniach; brak współpracy między nauczycielami w zakresie nauczania o Holokauście; zbyt mała interakcja i zbyt mało niezależna działalność studentów w obiektach. Podejścia pedagogiczne Jakość wycieczek jest wysoce zależna od profesjonalizmu przewodników, w jakim stopniu są w stanie zaangażować studentów i wywołać u nich zainteresowanie tematem? (grupa fokusowa nauczycieli, Wilno) Badanie pokazuje, że większość nauczycieli jest przeciwko odgórnemu podejściu dydaktycznemu. Zarówno studenci, jak i nauczyciele uznali, że uczniowie powinni być zachęcani do formowania własnych opinii poprzez działania aktywne, rozpoznawcze, oparte na badaniach i ukierunkowane na projekty. Nauczyciele i studenci podkreślali znaczenie pracy z biografiami ofiar i sprawców. Emocje były postrzegane jako ważne dla procesu uczenia, ale przy jednoczesnym niebezpieczeństwie emocjonalnego przeciążenia lub emocjonalnego oporu. Studenci i nauczyciele potwierdzili znaczenie działań poprzedzających, a przede wszystkim następujących po wizytach w obiektach. Możliwą strategią byłoby zorganizowanie dyskusji pomiędzy pracownikami miejsc pamięci a nauczycielami lub grupami szkolnymi przed wizytą. Również w odniesieniu do łączenia nauczania o prawach człowieka z nauczaniem o Holokauście przygotowanie przed wizytą i ocena po wizycie mogłyby odegrać ważną rolę. Ogólnie instytucje mają tendencję do posiadania zbyt małej wiedzy na temat zainteresowań odwiedzającej je młodzieży. Pytane o główne powody, dla których ludzie zwiedzają te obiekty, pracownicy muzeum i miejsca pamięci często mylą możliwą motywację zwiedzających z ich własnymi celami pedagogicznymi. Nauczyciele są postrzegani jako kluczowe postaci pod względem znajomości zainteresowań studentów w tym temacie, a przewodnicy jako kluczowe postaci dla sukcesu wizyty w miejscach pamięci. Osobowość i poziom kwalifikacji przewodników i nauczycieli były postrzegane jako wysoce istotne przy określaniu udanego podejścia do tematu Holokaustu. Zapewnienie szkolenia przewodnikom i nauczycielom na temat Holokaustu, historii oraz obecnej roli praw człowieka przyczyniłoby się tym samym znacząco do skuteczności nauczania o Holokauście z perspektywy praw człowieka. 4
Cały tekst raportu Discover the Past for the Future. A study on the role of historical sites and museums in Holocaust education and human rights education in the EU. ( Odkryć przeszłość przed przyszłością. Badania na temat roli historycznych miejsc i muzeów w nauczaniu o Holokauście oraz nauczaniu o prawach człowieka w UE ) można znaleźć pod adresem: http://fra.europa.eu W sprawie dalszych informacji prosimy o kontakt z zespołem ds. mediów w FRA: e-mail: media@fra.europa.eu Tel.: +43 1 58030-642 5