INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA

INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BIAŁYMSTOKU 16-400 Suwałki, ul. Piaskowa 5 tel. 87-563-24-90, tel./fax. 87-563-24-80 e-mail: suwalki@wios.bialystok.pl www.wios.bialystok.pl DZIAŁ MONITORINGU ŚRODOWISKA Komunikat nr 2 / 2017 / SUW Sprawozdanie z badań i wstępna ocena stanu jeziora HAŃCZA w 2016 roku Opracowanie: mgr inż. Alfred Dorochowicz mgr inż. Agata Martyna Zega Analiza laboratoryjna: Laboratorium WIOŚ w Białymstoku Kierownictwo Pracowni w Suwałkach: mgr Jerzy Gryczan SUWAŁKI czerwiec 2017

Opracowanie wykonano na podstawie wyników badań Państwowego Monitoringu Środowiska. W przypadku cytowania niniejszej publikacji należy podać źródło informacji. 2

SPIS TREŚCI 1 WSTĘP... 4 2 METODYKA BADAŃ I OCENY JAKOŚCI JEZIOR... 4 3 LITERATURA I MATERIAŁY... 5 Literatura... 5 Metodyki badań i ocen... 7 Materiały... 8 4 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA JEZIORA I ZLEWNI... 9 4.1 Położenie jeziora i zlewni... 9 4.2 Charakterystyka zlewni jeziora... 10 4.3 Charakterystyka morfometryczna i hydrologiczna... 11 5 WYNIKI BADAŃ... 12 5.1 Stanowiska pomiarowo-kontrolne... 12 5.2 Warunki meteorologiczne w czasie prowadzenia badań... 12 5.3 Warunki termiczno-tlenowe... 12 5.4 Wyniki badań fizykochemicznych jeziora... 13 5.5 Wyniki badań chemicznych jeziora... 13 5.6 Wyniki badań biologicznych... 14 5.6.1 Fitoplankton... 14 5.6.2 Makrofity... 15 5.6.3 Fitobentos... 17 5.6.4 Makrozoobentos... 18 5.7 Wyniki obserwacji elementów hydromorfologicznych... 20 5.8 Charakterystyka dopływów... 20 6 OCENA STANU EKOLOGICZNEGO I CHEMICZNEGO JEZIORA... 21 6.1 Ocena stanu ekologicznego... 21 6.2 Ocena stanu chemicznego... 24 7 PODSUMOWANIE... 30 8 SZCZEGÓŁOWE WYNIKI BADAŃ I ZESTAWIENIA CECH MORFOMETRYCZNO- ZLEWNIOWYCH.... 32 8.1 Podstawowe dane morfometryczne i zlewniowe... 32 8.2 Wykaz izobat jeziora... 33 8.3 Informacje o roślinności jeziora... 33 8.4 Źródła zanieczyszczeń jeziora... 33 8.5 Cieki związane z jeziorem... 34 8.6 Informacje o użytkowaniu jeziora... 34 8.7 Warunki termiczno-tlenowe jeziora... 35 8.8 Wyniki badań fizykochemicznych... 39 8.9 Wyniki badań specyficznych substancji syntetycznych i niesyntetycznych... 40 8.10 Wyniki badań wskaźników chemicznych... 41 8.11 Wyniki badań biologicznych jeziora fitoplankton... 42 8.12 Wyniki badań biologicznych jeziora fitobentos... 43 8.13 Wyniki badań biologicznych jeziora makrofity... 44 8.14 Wyniki badań biologicznych jeziora makrobezkręgowce bentosowe... 45 9 DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA... 46 10 PLAN BATYMETRYCZNY JEZIORA... 49 11 SZKIC ZLEWNI JEZIORA... 51 3

1 WSTĘP W ramach prowadzonych prac nad dostosowaniem monitoringu wód śródlądowych do wymagań Ramowej Dyrektywy Wodnej w Opracowaniu sposobu prowadzenia monitoringu... (2006) zaproponowano objęcie monitoringiem diagnostycznym 25 jezior województwa podlaskiego, w tym 2 jezior w ramach tzw. monitoringu reperowego. W wykazie znalazło się m.in. jezioro Hańcza, które wprowadzono do programu monitoringu środowiska województwa podlaskiego na lata 2016-2020. Badania na tym jeziorze przeprowadzono w 2016 r. Celem badań jeziora Hańcza przeprowadzonych w ramach monitoringu diagnostycznego jezior w 2016 roku było określenie stanu jeziora według nowego rozporządzenia z 2008 r. oraz ewentualne wychwycenie zmian trofii jeziora. Poprzednie badania zostały przeprowadzone w 1991 r. przez ówczesny Ośrodek Badań i Kontroli Środowiska w Suwałkach (Dorochowicz, 1992), w latach 1995-1996 przez ówczesny Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Suwałkach (Dorochowicz, Zega 1997; Dorochowicz, Zega 1998) oraz w latach: 2000, 2005, 2010, 2013, 2016 przez Delegaturę w Suwałkach WIOŚ Białystok (Zega, Dorochowicz 2001; Dorochowicz, Zega 2006, Dorochowicz, Zega 2011). Wstępna ocena stanu jeziora Hańcza została zawarta w opracowaniu Klasyfikacja wstępna jezior województwa podlaskiego badanych w 2016 roku i umieszczona na stronie internetowej Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Białymstoku (www.wios.bialystok.pl) w zakładce Publikacje pod nazwą Ocena jakości jezior w 2016 roku. Niniejsze opracowanie zostało przygotowane także dla Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Białymstoku jako uzupełnienie sprawozdania z wykorzystania zezwolenia na wstęp do rezerwatu Jezioro Hańcza (decyzja WPN.6205.12.2016.MW z dnia 19.02.2016). 2 METODYKA BADAŃ I OCENY JAKOŚCI JEZIOR Badania jeziora wykonano uwzględniając zalecenia zawarte w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. Nr 258, poz. 1550) zmienionym rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 listopada 2013 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. z 2013 r., poz. 1558). Monitoring diagnostyczny i operacyjny przeprowadzono w całym 2016 r. Próby do badań fizykochemicznych i biologicznych fitoplanktonu pobrano w okresie wiosennym (2016.04.07), na początku lata (2016.06.29), w czasie szczytu stagnacji letniej (2016.08.29) oraz w okresie jesiennym (2016.11.07). Próbki wody do badań substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej pobierano w odstępach comiesięcznych od stycznia do grudnia 2016 r. Badania makrobezkręgowców dennych przeprowadzono 2016.05.05, makrofitów 2016.08.12, fitobentosu 2016.10.14. Dodatkowo wykonano wstępne obserwacje elementów hydromorfologicznych według nowo wprowadzonej metodyki LHS_PL. Na miejscu przeprowadzano pomiary głębokości, temperatury wody i powietrza oraz widzialności krążka Secchiego w punktach pomiarowo-kontrolnych jeziora. Przeprowadzono pomiary temperatury i zawartości tlenu rozpuszczonego (profil termiczno-tlenowy jezior) za pomocą przenośnego miernika YSI Professional Plus do głębokości 60 m. Poniżej 60 m pomiar temperatury i zawartości tlenu rozpuszczonego oznaczano w próbkach pobranych aparatem Ruttnera. Oznaczenia fizykochemiczne, chemiczne i hydrobiologiczne wód wykonano w Laboratorium WIOŚ Białystok Pracownia w Suwałkach w oparciu o obowiązujące metodyki i normy. Część oznaczeń wykonano w pracowniach w Białymstoku i Łomży. Ocenę jakości wód jeziora sporządzono w oparciu o aktualne rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2016 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U. z 2016 r., poz. 1187). Podstawą oceny 4

były wskaźniki biologiczne: indeks fitoplanktonowy dla polskich jezior PMPL jako wskaźnik intensywności rozwoju fitoplanktonu, multimetryczny indeks okrzemkowy dla jezior IOJ charakteryzujący fitobentos oraz makrofitowy indeks stanu ekologicznego ESMI charakteryzujący stan roślinności naczyniowej w jeziorze. Wskaźnik oparty na bezkręgowcach bentosowych (LMI) jest w stanie weryfikacji i w chwili obecnej nie jest brany pod uwagę w ocenie stanu jezior w niniejszym opracowaniu zamieszczono wstępne wyniki badań LMI, ale nie uwzględniono ich w ocenie. Badaniami i oceną wskaźników opartych na ichtiofaunie (LFI+ / LFI-CEN) zajmuje się Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie i w momencie ukończenia opracowania WIOŚ Białystok nie dysponowała wynikami badań. W zależności od typu i rodzaju jeziora wartość wskaźników biologicznych przypisana jest jednej z 5 klas: I klasa stan bardzo dobry, II klasa stan dobry, III klasa stan umiarkowany, IV klasa stan słaby V klasa stan zły Jeśli wybrane wskaźniki biologiczne wskazują na stan dobry lub bardzo dobry klasyfikację weryfikuje się elementami hydromorfologicznymi, wskaźnikami fizykochemicznymi (widzialność krążka Secchiego, tlen rozpuszczony nad dnem w okresie letnim lub natlenienie hypolimnionu, przewodność, azot ogólny i fosfor ogólny) oraz wskaźnikami specyficznych zanieczyszczeń syntetycznych i niesyntetycznych i ustala się klasyfikację stanu ekologicznego jeziora. Równolegle przeprowadza się (jeśli prowadzono badania) ocenę stanu chemicznego na podstawie chemicznych wskaźników wód (substancje priorytetowe w dziedzinie polityki wodnej i inne substancje zanieczyszczające wg KOM 2006/0129(COD)) z grupy substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego. Do oceny stanu chemicznego wyliczano wartość średnioroczną (średnia arytmetyczna) z wszystkich wyników badań danego wskaźnika oraz wartość maksymalną. Zgodnie z zaleceniami GIOŚ w przypadku wyników badań poniżej granicy oznaczalności (< LoQ) do obliczeń przyjmowano połowę wartości granicy oznaczalności. Jeśli wszystkie wyniki badań wskaźników chemicznych mieściły się poniżej granicy oznaczalności jako stężenie średnie podawano wartość poniżej granicy oznaczalności (< LoQ), a jako stężenie maksymalne wartość granicy oznaczalności (LoQ). Dla pozostałych przypadków podawano wartości obliczone. W przypadku wskaźników chemicznych i fizykochemicznych podano także wartości niepewności wyniku, a dla wskaźników biologicznych wartość szacunkowego poziomu ufności i szacunkowego poziomu dokładności. Stan ekologiczny i stan chemiczny decydują o stanie jednolitej części wód takiej jak jezioro lub inny naturalny zbiornik wodny stan dobry lub stan zły. Dobry stan wód może być jedynie w przypadku pozytywnej oceny stanu ekologicznego i stanu chemicznego. Jeśli którakolwiek z ocen określona została jako poniżej stanu dobrego, stan jednolitej części wód jest zły. 3 LITERATURA I MATERIAŁY Literatura 1. Atlas zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficznego Polski. PAN-IGiPZ Warszawa, 1984. 2. Bajkiewicz-Grabowska E., 1994 Waloryzacja zlewni jezior Suwalskiego Parku Krajobrazowego i ich naturalnej odporności na degradację. [w:] Jeziora Suwalskiego Parku Krajobrazowego związki z krajobrazem, stan eutrofizacji, kierunki ochrony. red. A Hillbricht-Ilkowska, R. J. Wiśniewski, Zeszyty Naukowe Komitetu Człowiek i Środowisko PAN, nr 7, 15-33. 5

3. Błaszczyńska B., 1997 Ochrona wód przed zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego. Rolnicze ABC, nr 6. Olsztyn. 4. Baza OSADY wyniki badań (http://puma.gios.gov.pl:7779/osady/mapa/raport.html; dostęp 12.09.2011). 5. Carlson R. E., 1977 A trophic state index for lakes. Limnol. oceanogr. 22, s. 361-369. 6. Choiński A., 1991 Katalog jezior Polski. Część druga Pojezierze Mazurskie. UAM Poznań. 7. Dorochowicz A., 1992 Komunikat o stanie czystości jeziora Hańcza na podstawie badań z 1991 roku. PIOŚ Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Suwałkach (maszynopis). 8. Dorochowicz A., Zega A., 1997 Ocena stanu czystości jeziora Hańcza na podstawie badań z 1996 roku. PIOŚ Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Suwałkach (maszynopis). 9. Dorochowicz A., Zega A., 1998 Ocena stanu czystości jeziora Hańcza na podstawie badań z 1997 roku. PIOŚ Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Suwałkach (maszynopis). 10. Dorochowicz A., Zega A., 2006 Ocena stanu czystości jeziora Hańcza na podstawie badań z 2005 roku. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku (maszynopis). 11. Dorochowicz A., Zega A., 2011 Klasyfikacja wstępna jezior województwa podlaskiego badanych w 2010 roku. Komunikat nr 1/2011. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku (maszynopis). 12. Galon R. (red.), 1972 Geomorfologia Polski. PWN Warszawa. 13. Giercuszkiewicz-Bajtlik M., 1990 Prognozowanie zmian jakości wód stojących. IOŚ Warszawa. 14. Giercuszkiewicz-Bajtlik M., Zadarnowska A., 1986 Szacunkowa metoda obliczania zewnętrznego obciążenia jezior substancjami biogennymi. Biuletyn IKŚ Warszawa. Nr 1-2, s.53-62. 15. Hillbricht-Ilkowska A., 1994 Ocena ładunku fosforu i stan zagrożenia jezior Suwalskiego Parku Krajobrazowego oraz niektóre zależności pomiędzy ładunkiem a wskaźnikami trofii jezior. [w:] Jeziora Suwalskiego Parku Krajobrazowego związki z krajobrazem, stan eutrofizacji, kierunki ochrony. red. A hillbricht-ilkowska, R. J. Wiśniewski, Zeszyty Naukowe Komitetu Człowiek i Środowisko PAN, nr 7, 201-214. 16. Hillbricht-Ilkowska A., Wiśniewski R. J., 1994 a Zróżnicowanie troficzne jezior Suwalskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny stan obecny, zmienność wieloletnia, miejsce w klasyfikacji troficznej jezior. [w:] Jeziora Suwalskiego Parku Krajobrazowego związki z krajobrazem, stan eutrofizacji, kierunki ochrony. red. A hillbricht-ilkowska, R. J. Wiśniewski, Zeszyty Naukowe Komitetu Człowiek i Środowisko PAN, nr 7, 181-200. 17. Hillbricht-Ilkowska A., Wiśniewski R. J., 1994 b Jeziora w krajobrazie Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Podsumowanie wyników i wniosków badawczych, propozycje kierunków ochrony. [w:] Jeziora Suwalskiego Parku Krajobrazowego związki z krajobrazem, stan eutrofizacji, kierunki ochrony. red. A hillbricht-ilkowska, R. J. Wiśniewski, Zeszyty Naukowe Komitetu Człowiek i Środowisko PAN, nr 7, 267-281. 18. Kajak Z., 1979 Eutrofizacja jezior. PWN Warszawa. 19. Kajak Z., 1981 Efektywność różnych metod rekultywacji jezior w celu poprawy czystości ich wód. Wiadomości ekologiczne tom XXVII zesz. 4. 20. Kajak Z., 1998 Hydrobiologia limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. 21. Kędzierzawski M., Czech M., Mironiuk W., Oksieńczuk S., 1981 Stan czystości jeziora Hańcza. Orzeczenie techniczne nr 984/S/1 na zlecenie UW WGTiOŚ w Suwałkach. Okręgowy Ośrodek Rzeczoznawstwa i Doradztwa Rolniczego SNTITR Białystok (maszynopis). 22. Kondracki J., 1972 Polska północno-wschodnia. PWN Warszawa. 23. Kondracki J., 1998 Geografia regionalna Polski. Wydawnictwa Naukowe PWN Warszawa. 24. Kudelska D., Cydzik D., Soszka H., 1994 Wytyczne monitoringu podstawowego jezior. Biblioteka Monitoringu Środowiska. PIOŚ Warszawa. 25. Mikulski Z. (red.), 1977 Przewodnik do ćwiczeń z hydrografii. PWN Warszawa. 26. Obwieszczenie Wojewody Podlaskiego z dnia 16 stycznia 2002 r. w sprawie ogłoszenia wykazu rezerwatów przyrody utworzonych do dnia 31 grudnia 1998 r. (Dz. Urz. Woj. Podl. Nr 2, poz. 39). 27. Ocena stanu czystości rzek woj. podlaskiego w 2007 roku. WIOŚ Białystok 2008. 28. Ocena stanu czystości rzek województwa podlaskiego (obszar działania Delegatury w Suwałkach) na podstawie badań z 2007 roku. Komunikat 1/2008. WIOŚ Białystok, 2008. 29. Olszewski P., 1959 Stopnie nasilenia wpływu wiatru na jeziora. Zesz. Nauk. nr 4 WSR Olsztyn. 6

30. Patalas K., 1960 a Mieszanie wody jako czynnik określający intensywność krążenia materii w różnych morfologicznie jeziorach okolic Węgorzewa. Rocz. Nauk Roln. tom 77-B-1, s. 223-237. 31. Patalas K., 1960 b Punktowa ocena pierwotnej produktywności jezior okolic Węgorzewa. Rocz. Nauk Roln. tom 77-B-1, s.299-322. 32. Podział hydrograficzny Polski. IMGW Warszawa 1983. 33. Rąkowski G., 1989 Suwalski Park Krajobrazowy. Przewodnik przyrodniczo-krajoznawczy. Wydawnictwo PTTK Kraj Warszawa. 34. Richling A., 1985 Regionalizacja fizyczno-geograficzna województwa. Województwo suwalskie Studia i materiały. OBN Białystok, IGiPZ PAN Warszawa. 35. Rozporządzenie Nr 16/03 Wojewody Podlaskiego z dnia 16 lipca 2003 roku w sprawie ustanowienia planu ochrony dla rezerwatu przyrody Jezioro Hańcza (Dz. Urz. Woj. Podlaskiego nr 76, poz. 1511). 36. Rozporządzenie Nr 20/05 Wojewody Podlaskiego z dnia 25 lutego 2005 roku w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierze Północnej Suwalszczyzny (Dz. Urz. Woj. Podlaskiego nr 54, poz. 733). 37. Rozporządzenie Nr 63/05 Wojewody Podlaskiego z dnia 21 lipca 2005 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierze Północnej Suwalszczyzny (Dz. Urz. Woj. Podlaskiego nr 180, poz. 2098). 38. Rozporządzenie Nr 10/2004 Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie z dnia 20 maja 2004 roku w sprawie ustanowienia obwodów rybackich na publicznych śródlądowych wodach powierzchniowych płynących z późn. zm. (Dz. Urz. Woj. Podlaskiego Nr 77 poz. 1191, Nr 111 poz. 1607, Nr 188 poz. 2520, z 2006 r. Nr 6 poz. 77, Nr 295 poz. 3017, z 2007 r. Nr 122 poz. 1098, z 2008 r. Nr 149 poz. 1447, z 2010 r. Nr 4 poz. 56). 39. Rühle E., 1932 Jezioro Hańcza na Pojezierzu Suwalskim. Prace wykonane w Zakładzie Geograficznym Uniwersytetu Warszawskiego Nr 16. 40. Sokołowski A., 1976 Wytyczne do planu zagospodarowania przestrzennego Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Pracownia Ochrony Przyrody IBL Białowieża. (maszynopis) 41. Stangenberg M., 1936 Szkic limnologiczny na tle stosunków hydrochemicznych Pojezierza Suwalskiego. Instytut Badawczy Lasów Państwowych. Rozprawy i sprawozdania. Seria A. Nr 19. Warszawa. 42. Stangenberg M., 1937 Charakterystyka limnologiczna jezior grupy Kleszczowieckiej i Hańczańskiej na pojezierzu Suwalszczyzny. Instytut Badawczy Lasów Państwowych. Seria A. Rozprawy i sprawozdania. Nr 23, 24, 25. Warszawa. 43. Stangenberg M., 1937 Materiały do znajomości przebiegu cyrkulacji wiosennej w jeziorach Suwalszczyzny. Instytut Badawczy Lasów Państwowych. Rozprawy i sprawozdania. Seria A. Nr 23, 24, 25. Warszawa. 44. Stangenberg M., 1938 Skład chemiczny osadów głębinowych jezior Suwalszczyzny. Instytut Badawczy Lasów Państwowych. Rozprawy i sprawozdania. Seria A. Nr 31. Warszawa. 45. Starmach K., Wróbel S., Pasternak K., 1978 Hydrobiologia. Limnologia. PWN Warszawa. 46. Szczerbowski J. A., Mamcarz A., 1981 Rybactwo jeziorowe i rzeczne. Przewodnik do ćwiczeń. Skrypt AR-T Olsztyn. 47. Uchwała Nr III/14/76 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Suwałkach z dnia 12 stycznia 1976 r. w sprawie utworzenia Suwalskiego Parku Krajobrazowego (Dz. Urz. WRN Suwałki, nr 1, poz. 3). 48. Zarządzenie nr 84 Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 10 maja 1963 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody Jeziora Hańcza (MP nr 48, poz. 244). 49. Zega A., Dorochowicz A., 2001 Ocena stanu czystości jeziora Hańcza na podstawie badań z 2000 roku. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku (maszynopis). Metodyki badań i ocen 1. Hutorowicz A., 2009 Wytyczne do przeprowadzania badań terenowych i laboratoryjnych fitoplanktonu jeziornego. IRŚ Olsztyn. 2. Hutorowicz A., 2011 Weryfikacja granic klas stanu ekologicznego multimetriksa fitoplanktonowego PMPL oraz określenie niezbędnej częstości i przedziału czasowego monitoringowych badań fitoplanktonowych w jeziorach. IRŚ Olsztyn. 3. Hutorowicz A., Pasztaleniec A., 2009 Opracowanie metodyki oceny stanu ekologicznego jezior w oparciu o fitoplankton. IOŚ Warszawa, IRŚ Olsztyn. 7

4. Hutorowicz A., Pasztaleniec A., 2011 Procedura oceny stanu ekologicznego jezior w oparciu o multimetriks fitoplanktonowy (Phytoplankton Metric for Polish Lakes PMPL). IOŚ Warszawa, IRŚ Olsztyn. 5. Kolada A., Ciecierska H., 2009 Wytyczne do prowadzenia badań terenowych oraz sposobu zestawiania i przetwarzania danych o makrofitach w jeziorach. Załącznik 2.4. IOŚ warszawa. 6. Nadzór merytoryczny nad poborem prób i oznaczaniem fitobentosu w rzekach i jeziorach wraz z opracowaniem oceny stanu i klucza do oznaczania fitobentosu. Adasa Sistemas. IOŚ Warszawa, 2012. 7. Obserwacje hydromorfologiczne jezior. Inspekcja Ochrony Środowiska, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2015 (opracowanie: Soszka H., Kutyła S., Instytut Ochrony Środowiska). 8. Ocena stanu jezior w latach 2010-2012 wraz z udziałem w ćwiczeniu interkalibracyjnym oraz opracowaniem metodyki oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie makrobezkręgowców bentosowych. Etap IV. (opracowanie: Soszka H., Kolada A., Pasztaleniec A., Koprowska A., Ochocka A., Kutyła S., Instytut Ochrony Środowiska). 9. Opracowanie sposobu prowadzenia monitoringu wód powierzchniowych oraz zasad funkcjonowania systemu ocen wg wymagań Ramowej Dyrektywy Wodnej. Sprawozdanie końcowe etap II część A. ISIS Politechnika Warszawska i Ekoekspert (red. Nawalany M.). Warszawa 2006. 10. Opracowanie podstaw metodycznych dla monitoringu biologicznego wód powierzchniowych w zakresie makrofitów i pilotowe ich zastosowanie dla części wód reprezentujących wybrane kategorie i typy. Etap II Opracowanie metodyki badań terenowych makrofitów na potrzeby rutynowego monitoringu wód oraz metoda oceny i klasyfikacji stanu ekologicznego wód na podstawie makrofitów. Tom II. Jeziora. Instytut Ochrony Środowiska, Akademia Rolnicza w Poznaniu, Uniwersytet Warmińsko- Mazurski. Warszawa Poznań Olsztyn 2006. 11. Picińska-Fałtynowicz J., Błachuta J., 2010 Wytyczne metodyczne do przeprowadzenia oceny stanu ekologicznego jednolitych części wód rzek i jezior oraz potencjału ekologicznego sztucznych i silnie zmienionych jednolitych części wód płynących Polski na podstawie badań fitobentosu. Przewodnik metodyczny. Zasady poboru i opracowania prób fitobentosu okrzemkowego z rzek i jezior, wersja 2010. IMGW Wrocław. 12. Przewodnik metodyczny do monitoringu ichtiofauny w jeziorach. Inspekcja Ochrony Środowiska, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2016. (opracowanie: Chybowski Ł., Białokoz W., Wołos A., Draszkiewicz-Mioduszewska H., Szlakowski J., Instytut Rybactwa Śródlądowego, Olsztyn). 13. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2016 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz.U. z 2016 r., poz. 1187). 14. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz.U. Nr 258, poz. 1550). 15. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 listopada 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz.U. z 2013 r., poz. 1558). 16. Sprawozdanie z wykonania II etapu prac w ramach zamówienia pt. Nadzór merytoryczny nad pracami związanymi z poborem oraz analizami laboratoryjnymi prób makrobezkręgowców bentosowych rzek część II. Uniwersytet Łódzki Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii, Łódź 2009. Materiały 1. Karta morfometryczna i plan batymetryczny jeziora Hańcza (nr ewidencyjny Eł-5/54-71/66). Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie. 2. Mapy topograficzne w skali 1:25000 w Państwowym Układzie Współrzędnych 1965. Główny Urząd Geodezji i Kartografii. PPGK 1984. 3. Komputerowa Mapa Podziału Hydrograficznego Polski. Obszar woj. podlaskiego. IMGW Warszawa (porozumienie o udostępnieniu nr BGW/39/2005 z dnia 18.07.2005). 8

4 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA JEZIORA I ZLEWNI 4.1 Położenie jeziora i zlewni Według podziału regionalnego Polski (Kondracki 1998, Richling 1985) północna część województwa podlaskiego znajduje się na obszarze podprowincji Pojezierzy Wschodniobałtyckich leżącej na skraju Niżu Wschodnioeuropejskiego, w obrębie makroregionu zachodniej części Pojezierza Litewskiego, zwanego inaczej, w części odnoszącej się do obszaru Polski, Pojezierzem Suwalskim. Obejmuje ono cztery mezoregiony: Puszcza Romincka, Pojezierze Zachodniosuwalskie, Pojezierze Wschodniosuwalskie, na obszarze którego znajduje się jezioro Hańcza oraz Równina Augustowska. Pojezierze Wschodniosuwalskie charakteryzuje się bardzo urozmaiconą rzeźbą ukształtowaną przez zlodowacenie bałtyckie. Występują tu zarówno wały morenowe, kemy, drumliny i ozy, jak również doliny i głębokie rynny, łącznie z rynną najgłębszego na Niżu Środkowoeuropejskim jeziora Hańcza (108,5 m). Wysokości bezwzględne w okolicy Wiżajn dochodzą prawie do 300 m nad poziomem morza. Jezioro Hańcza i jego zlewnia znajduje się w szczytowej strefie zlewni Czarnej Hańczy, w dorzeczu Niemna. Pod względem geograficznym zlewnia całkowita jeziora znajduje się w obszarze określonym współrzędnymi N 54 14,5 54 20,5 oraz E 22 46,2 22 53,0. Jezioro Hańcza znajduje się w północno-wschodniej Polsce w granicach administracyjnych województwa podlaskiego w powiecie suwalskim na terenie gminy Przerośl. Położenie: 1 geograficzne megaregion: Niż Wschodnioeuropejski, prowincja: Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskie, podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie, makroregion: Pojezierze Litewskie, mezoregion: Pojezierze Wschodniosuwalskie, mikroregion: Garb Wiżajn. współrzędne geograficzne: N 54 15,8 E 22 48,7 wysokość nad poziomem morza: 229,0 m (IRŚ) 227,3 m (GUGK) 2 hydrologiczne dorzecze: Czarna Hańcza Niemen Bałtyk. 3 administracyjne województwo: podlaskie, powiat suwalski, gmina: Przerośl, gmina Wiżajny, gmina Jeleniewo. 9

4.2 Charakterystyka zlewni jeziora Zlewnia jeziora znajduje się w północnej części Pojezierza Wschodniosuwalskiego, wydzielanej dawniej przez Kondrackiego jako Pojezierze Północnosuwalskie w mikroregionie Garb Wiżajn. Garb Wiżajn obejmuje północno-zachodnią część Pojezierza Wschodniosuwalskiego. Silnie pofałdowany mikroregion głęboko rozcięty Doliną Rowelską wyraźnie odznacza się swym wyniesieniem ponad otaczające go mikroregiony. Występujące formy geomorfologiczne charakterystyczne bardziej dla wzgórz niż pagórków w kulminacji sięgają prawie 300 m n.p.m. (Rowelska Góra 298,1 m n.p.m.). Na powierzchni przeważa gliniasta i piaszczysto-gliniasta morena denna z pojedynczymi formami pagórków i wzgórz moreny czołowej i kemów zbudowanych z piasków i żwirów, miejscami z dużą ilością głazów. Na obszarze mikroregionu dominuje użytkowanie rolnicze na glebach przeważnie IV klasy bonitacyjnej (kompleks żytni bardzo dobry). Obszary leśne pokrywają niewiele ponad 10 % powierzchni mikroregionu, przy czym przeważają grądy i bory mieszane. Choć region ten jest ubogi pod względem powierzchni jezior (około 3 %), to właśnie w tym mikroregionie położone jest najgłębsze w Polsce jezioro Hańcza o głębokości 108 m (Richling, 1985). Zlewnia jeziora, stanowiąca szczytową część zlewni Czarnej Hańczy, wciśnięta jest między zlewnię Szeszupy dopływu Niemna od strony wschodniej, zlewnię jeziora Wisztynieckiego od strony północnozachodniej i zlewnię Błędzianki od strony zachodniej (dorzecze Pregoły). Od strony południowej granice zlewni jeziora zbliżają się do granic dorzecza Wisły. Zlewnia jeziora jest wydłużona w kierunku zgodnym z osią długą jeziora. Powierzchnia zlewni całkowitej według "Podziału hydrograficznego Polski" (IMGW Warszawa 1984) wynosi około 39,7 km 2, a według wstępnych pomiarów własnych na podstawie map topograficznych w skali 1: 25 000 powierzchnia zlewni całkowitej wynosi około 38,25 km 2. Jezioro leży w strefie krajobrazu nizinnego, młodoglacjalnego, pagórkowatego pojeziernego. Utwory czwartorzędowe w zlewni jeziora stanowią gliny zwałowe stadiału pomorskiego glacjału bałtyckiego oraz żwiry i piaski moreny czołowej. Granica zlewni miejscami przebiega grzbietem wysokich wałów morenowych o wysokości sięgającej 290 m n.p.m. Rzeźba terenu jest bardzo urozmaicona pagórkowata. Brzegi jeziora są wysokie, miejscami ze stromymi skarpami. Cały obszar zlewni zdominowany jest przez tereny użytkowane rolniczo (grunty orne, łąki, pastwiska). Występują gleby brunatne i pseudobielicowe wytworzone z glin zwałowych oraz pyłów i iłów różnej genezy. Pod względem rolniczym występują obszary przeważnie kompleksu pszenno-żytniego. Bardzo mała zlewnia bezpośrednia jeziora stanowi mozaikę gruntów ornych, łąk i pastwisk, terenów leśnych oraz nieużytków. W zlewni występują grunty orne, łąki, nieużytki. Zlewnia jest umiarkowanie zalesiona występują w zasadzie niewielkie obszary zadrzewień na terenach podmokłych i nieużytkach oraz niewielkie fragmenty borów świerkowych i lasów mieszanych. Według bazy danych programu CORINE Land Cover 2006 (CLC 2006) w zlewni bezpośredniej jeziora 60,6 % zajmują tereny rolne (22,3 % grunty orne, 38,3 % strefy upraw mieszanych), a 39,4 % zajmują lasy i ekosystemy naturalne. W zlewni całkowitej dominują tereny rolne, zajmujące 80,6 % powierzchni (28,8 % grunty orne, 51,0 % strefy upraw mieszanych, 0,8 % łąki), a 19,4 % lasy i ekosystemy naturalne. Zlewnia jeziora odwadniana jest przez sieć cieków i rowów melioracyjnych. Czarna Hańcza uchodząca do jeziora odprowadza wodę z północnej części zlewni. Poza tym do jeziora ma ujście kilka mniejszych dopływów odwadniających południową część zlewni. W granicach zlewni jeziora położonych jest kilka niewielkich zbiorników wodnych. W obrębie zlewni cząstkowej Czarnej Hańczy znajdują się zbiorniki jezioro Jegliniszki (19,17 ha, 237,6 m n.p.m.), jezioro Siekierowo (5,88 ha, 242,1 m n.p.m.) i jezioro Oklinek (5,11 ha, 246,0 m n.p.m.) oraz mniejszy zbiornik w pobliżu wsi Dziadówek (około 2,5 ha, 231,7 m n.p.m.). Przy wschodnim brzegu jeziora znajduje się jezioro Boczniel (19,06 ha, 227,6 m n.p.m.). Omawiany obszar zamieszkuje około 1000 mieszkańców zgrupowanych w kilkunastu wsiach. 10

4.3 Charakterystyka morfometryczna i hydrologiczna Jezioro Hańcza jest najgłębszym w Polsce, a także w środkowej części Niżu Europejskiego, polodowcowym jeziorem rynnowym, zajmującym część rozległej rynny lodowcowej z typowym kotłem jeziornym (Sokołowski, 1976). Głębokość maksymalna jeziora wynosi 108,5 m, a jego głębokość średnia sięga 38,7 m. Powierzchnia jeziora jest duża zwierciadło wody zajmuje 311,4 ha (wg danych IRŚ), a powierzchnia geodezyjna jeziora wynosi 304,43 ha. Jezioro jest wydłużone (D/S = 3,9), a jego oś długa zorientowana jest południkowo. Jego długość maksymalna (D) sięga 4525 m, szerokość maksymalna (S) 1175 m. Maksymalna długość efektywna jeziora (obrazująca swobodną drogę rozbiegu fali) sięga 4050 m, a średnia długość efektywna wynosi około 2610 m. Długość linii brzegowej ogółem wynosi 11750 m. Współczynnik rozwoju linii brzegowej, wyrażający stosunek długości linii brzegowej do obwodu koła o powierzchni odpowiadającej powierzchni jeziora, (K = 1,88) wskazuje, że linia brzegowa jest dobrze rozwinięta, a wskaźnik długości linii brzegowej wynosi około 38 m/ha. Ukształtowanie misy jeziora jest w miarę regularne, dość zróżnicowane o stromych brzegach i urozmaiconym dnie, o czym świadczy dość niski wskaźnik głębokości (0,36), wyrażający stosunek głębokości średniej do głębokości maksymalnej. Objętość jeziora jest dość duża i wynosi ponad 120.364 tysięcy m 3. Jezioro odznacza się również szczególnym charakterem brzegów w większości zaścielonych licznymi głazami narzutowymi różnej wielkości. Jezioro Hańcza powstało prawdopodobnie na początku zlodowacenia bałtyckiego w wyniku inwersyjnej działalności wód spadających z powierzchni stagnującego lodowca (Rühle 1932, Sokołowski 1976). Średni spływ jednostkowy ze zlewni wynosi około 8 l/km 2 s. Wyliczona na tej podstawie teoretyczna objętość wody odpływającej z jeziora stanowi około 8 % objętości jeziora (wymiana wody). Jezioro leży z dala od zakładów przemysłowych, nie posiada ujęć wody powierzchniowej, brak zarejestrowanych bezpośrednich źródeł zanieczyszczeń wód. Jezioro jest użytkowane przez Polski Związek Wędkarski Okręg w Suwałkach. Jezioro zostało zakwalifikowane do typu wód sielawowo-siejowych. W ramach eksperymentu do jeziora introdukowano troć jeziorową, a jezioro objęto ochroną rybacką w formie tzw. łowiska specjalnego. W celu zachowania unikalnych wartości przyrodniczych jezioro objęto ochroną w formie wodnokrajobrazowego rezerwatu przyrody Jezioro Hańcza utworzonego w 1963 roku. Od 1976 roku jezioro wchodzi w skład Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Jednocześnie jezioro leży na Specjalnym Obszarze Ochrony Siedlisk (SOO) PLH 200003 Ostoja Suwalska w ramach programu NATURA 2000. 11

5 WYNIKI BADAŃ 5.1 Stanowiska pomiarowo-kontrolne W 2016 roku badania wykonano na jeziorze w jednym punkcie pomiarowo-kontrolnym. Pomiary wykonano wiosną, wczesnym latem, późnym latem i jesienią. Kod i położenie geograficzne punktów pomiarowo-kontrolnych: stanowisko 01 108,5 m PL07S0802_0027 N 54 16 01,0 E 22 48 54,4. 5.2 Warunki meteorologiczne w czasie prowadzenia badań Podczas przeprowadzania badań warunki meteorologiczne przedstawiały się następująco: 07.04.2016 (wiosna) zachmurzenie małe 25 %, wiatr powiew NE, temperatura powietrza 5,5 C, 29.06.2016 (wczesne lato) zachmurzenie małe 10 %, wiatr powiew, temperatura powietrza 20,5 C, 29.08.2016 (lato) zachmurzenie małe 15 %, wiatr słaby W, temperatura powietrza 19,5 C, 07.11.2016 (jesień) zachmurzenie całkowite 100 %, wiatr powiew, temperatura powietrza 2,4 C. 5.3 Warunki termiczno-tlenowe Wiosną (07.04.2016) warunki termiczno-tlenowe jeziora były w miarę jednorodne temperatura wody sięgała od 3,5 C w górnej warstwie wody do 3,2 C w warstwie naddennej, a stężenie tlenu rozpuszczonego wynosiło od 12,3 mgo 2 /l (92,4 %) w górnej warstwie wody do 11,9 mgo 2 /l (88,9 %) w warstwie naddennej. Wczesnym latem (29.06.2016) umiarkowany epilimnion sięgał do 4 m głębokości (temperatura wody epilimnionu wahała się w granicach 21,6 20,6 C). Natlenienie epilimnionu sięgało od 9,2 mgo 2 /l do 9,9 mgo 2 /l (104,4 111,1 %). Poniżej występowała warstwa metalimnionu o miąższości 7 m i średnim gradiencie temperatury 1,9 C/m. Zawartość tlenu wahała się w granicach 11,4 14,9 mgo 2 /l (118,4 129,7 %). W warstwie raczej chłodnego hypolimnionu następował spadek temperatury od 7,1 C na głębokości 11 m do 4,2 C w warstwie naddennej. Zawartość tlenu w hypolimnionie wahała się w granicach 11,5 14,5 mgo 2 /l. Późnym latem (29.08.2016) umiarkowany i ciepły epilimnion sięgał do 6 m głębokości (temperatura wody epilimnionu wahała się w granicach 18,9 20,4 C). Natlenienie epilimnionu sięgało od 9,3 mgo 2 /l do 9,6 mgo 2 /l (100,8 107,3 %). Poniżej występowała warstwa metalimnionu o miąższości 6 m i średnim gradiencie temperatury 1,8 C/m. Zawartość tlenu wahała się w granicach 9,1 13,2 mgo 2 /l (96,6 111,8 %), przy czym niewielkie maksimum tlenowe znajdowało się na głębokości 12,0 m (13,2,0 mgo 2 /l). W warstwie raczej chłodnego hypolimnionu następował spadek temperatury od 8,1 C na głębokości 12 m do 4,2 C w warstwie naddennej. Zawartość tlenu wahała się w granicach 10,1 13,2 mgo 2 /l, a średnie nasycenie hypolimnionu tlenem sięgało 81,5 %. W okresie jesiennym (07.11.2016) temperatura wody zaczęła wyrównywać się, choć był widoczny podział na pozostałości epilimnionu sięgającego 23 m, w którym temperatura wynosiła 5,9 6,1 C, a natlenienie sięgało 11,4 12,3 mgo 2 /l (91,3 99,0 %). Między 23 a 24 m głębokości następował spadek temperatury o 0,8 C, a natlenienie o 1 mgo 2 /l. Od 24 m głębokości temperatura wody zmienia się stopniowo od 5,1 C do 4,1 C w warstwie naddennej, a natlenienie zmieniało się w granicach 10,4 8,7 mgo 2 /l (81,5 66,4 %). Krzywa termiczno-tlenowa dla okresu letniego wykazuje podobieństwo do heterogrady dodatniej, charakterystycznej dla zbiorników -mezotroficznych. Jezioro wykazuje dimiktyczny typ mieszania wód (IV stopień statyczności jeziora), gdzie teoretyczna głębokość mieszania wyliczona według wskazówek Patalasa sięga 7,1 m. 12

5.4 Wyniki badań fizykochemicznych jeziora Zawartość związków biogennych w jeziorze była zmienna. W wodzie jeziora fosforany występowały w śladowych ilościach poniżej wartości minimalnych (poniżej 0,006 mgp/l). Zawartość fosforu ogólnego jedynie latem przekroczyła granicę oznaczalności (poniżej 0,016 mgp/l) i wyniosła 0,021 mgp/l. Średnie stężenie fosforu ogólnego wynosiło 0,011 mgp/l. Stężenia azotu amonowego wahały się w granicach od 0,09 mgn/l w okresie wiosennym i jesiennym do 0,14 mgn/l w okresie wczesnoletnim. Stężenia azotu azotynowego sięgały od śladów do 0,001 mgn/l, a azotu azotanowego od wartości śladowych (poniżej 0,10 mgn/l) w okresie wczesnoletnim, letnim i jesiennym do 0,24 mgn/l w okresie wiosennym. Zawartość azotu ogólnego Kjeldahla wahała się w granicach 0,42 1,47 mgn/l. Stężenie azotu całkowitego wahało się w granicach 0,66 1,57 mgn/l, średnia wartość wynosiła 0,92 mgn/l. Przewodność elektrolityczna właściwa w odniesieniu do 20ºC wynosiła średnio 245 µs/cm i zmieniała się w niewielkich granicach od 228 µs/cm w okresie letnim do 262 µs/cm w czasie wczesnoletnim. Odczyn wody był lekko zasadowy i wynosił 8,1 8,6. Barwa wody, jako pośredni wskaźnik umożliwiający ocenę zawartości kwasów humusowych osiągała dość niskie wartości nie przekraczające 5 mgpt/l. Zasadowość jeziora mieściła się w granicach 2,46 2,58 mval/l (123 129 mgcaco 3 /l). Stężenie wapnia w jeziorze mieściło się w granicach 42 47 mgca/l. Twardość ogólna, oznaczana łącznie 16 razy w ciągu roku, wyniosła średnio 145 mgcaco 3 /l i wahała się w granicach 127 174 mgcaco 3 /l. Zawartość krzemionki sięgała od 1,8 mgsio 2 /l w czasie badań letnich do 4,2 mgsio 2 /l w okresie wiosennym. Widzialność krążka Secchiego sięgała od 5,4 m w czasie badań wczesnowiosennych do 8,1 m w czasie jesiennym, a wartość średnia sięgała 6,8 m. 5.5 Wyniki badań chemicznych jeziora Zgodnie z wymaganiami Dyrektywy 2000/60/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Wspólnoty Europejskiej z dnia 23 października 2000 r. ustalającej ramy działań Wspólnoty w zakresie polityki wodnej (tzw. Ramowej Dyrektywy Wodnej) oraz aktualnego rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 19 lipca 2016 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz.U. z 2016 r., poz. 1178) badania prowadzone w ramach monitoringu diagnostycznego powinny zawierać wskaźniki chemiczne charakteryzujące występowanie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego, w tym: substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej (grupa 4.1.), wskaźników innych substancji zanieczyszczających według KOM 2006/0129(COD) (grupa 4.2.) oraz wchodzących w skład grupy 3.6. specyficznych zanieczyszczeń syntetycznych i niesyntetycznych. Z powodów organizacyjnych i finansowych spośród wskaźników chemicznych oznaczanych w jeziorze Hańcza nie wykonano jedynie pełnych analiz związków tributylocyny z listy substancji priorytetowych. Przeprowadzono również pilotażowe badania niektórych związków z nowej listy substancji priorytetowych wg wymagań Dyrektywy 2013/39/UE. Wyniki badań zamieszczono w rozdziałach 8.9 i 8.10. Badania substancji priorytetowych i innych substancji zanieczyszczających z listy KOM 2006/0129 COD przeprowadzono dwunastokrotnie w ciągu roku, a specyficznych substancji syntetycznych i niesyntetycznych czterokrotnie w ciągu roku. Stężenia większości oznaczanych substancji nie przekraczały granicy oznaczalności (czyli najniższej wartości badanego określoną metodą wskaźnika, obarczonej dopuszczalnym błędem analitycznym). Granice oznaczalności badanych wskaźników mieściły się w granicach dobrego stanu chemicznego według Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2016 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz.U. z 2016 r., poz. 1187). Spośród oznaczanych wskaźników oceny stanu chemicznego obejmujących substancje priorytetowe w dziedzinie polityki wodnej i inne substancje zanieczyszczające (wg KOM 2006/0129(COD)) nie zanotowano istotnych przekroczeń wartości średniorocznych lub maksymalnych. Z tego powodu stan chemiczny jeziora oceniono jako dobry. 13

Analiza specyficznych zanieczyszczeń syntetycznych i niesyntetycznych (m.in. metali ciężkich, fenoli lotnych, cyjanków wolnych, cyjanków związanych, fluorków i węglowodorów ropopochodnych), których wyniki wchodzą w skład oceny ekologicznej, nie wykazała przekroczeń wartości normatywnych, wobec czego nie wpłynęła na zmianę oceny stanu ekologicznego. 5.6 Wyniki badań biologicznych Zgodnie z Dyrektywą 2000/60/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Wspólnoty Europejskiej z dnia 23 października 2000 r. ustalającą ramy działań Wspólnoty w zakresie polityki wodnej, tzw. Ramową Dyrektywą Wodną oraz rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 19 lipca 2016 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz.U. z 2016 r., poz. 1178) monitoring wód powierzchniowych powinien odbywać się w oparciu o wskaźniki biologiczne, weryfikowane wskaźnikami fizykochemicznymi i hydromorfologicznymi. Spośród 5 głównych grup wskaźników biologicznych w 2016 r. przeprowadzono badania: fitoplanktonu, fitobentosu, makrofitów i bezkręgowców dennych. 5.6.1 Fitoplankton Podstawą oceny stanu ekologicznego jezior jest fitoplankton, wyrażający pośrednio stopień zeutrofizowania jeziora, czyli jego zasobności w substancje biogenne głównie związki azotu i fosforu. Wyniki badań fitoplanktonu jeziora Hańcza wykazały pewne zróżnicowanie występowania fitoplanktonu w jeziorze. W okresie wiosennym (07.04.2016) pod względem liczebności dominowały okrzemki (70,37 %), głównie Achnanthidium minutissimum, z dużym udziałem skrytowiciowców (21,7 %). Pod względem biomasy dominowały także okrzemki (84,23 %). Pod względem zróżnicowania gatunkowego wyróżniały się również okrzemki łącznie 14 gatunków. W czasie badań wczesnoletnich (29.06.2016) liczebność gatunków poszczególnych grup fitoplanktonu był wyrównany. Pod względem liczebności w fitoplanktonie jeziora przeważały zielenice (34,16 %), głównie z rodzaju Phacotus oraz złotowiciowce (32,48 %), głównie Erkenia subaequiciliata, z dużym udziałem okrzemek (16,83 %) i skrytowiciowców (11,81 %). Podobnie pod względem biomasy przeważały zielenice (43,99 %) z dużym udziałem okrzemek (29,70 %) i bruzdnic (14,81 %). Pod względem zróżnicowania gatunkowego liczebność poszczególnych grup była dość wyrównana najwięcej stwierdzono zielenic 7 gatunków. W czasie badań letnich (29.08.2016) liczebność poszczególnych grup fitoplanktonu również była w miarę wyrównana. Pod względem liczebności w fitoplanktonie jeziora przeważały złotowiciowce (37,28 %), skrytowiciowce (27,82 %) i okrzemki (21,51 %). Pod względem biomasy przeważały okrzemki (42,69 %) z udziałem złotowiciowców (19,30 %), skrytowiciowców (13,46 %) i bruzdnic (11,29 %). Pod względem zróżnicowania gatunkowego liczebność poszczególnych grup była dość wyrównana najwięcej stwierdzono zielenic 8 gatunków. W czasie badań jesiennych (07.11.2016) w fitoplanktonie jeziora pod względem liczebności dominowały skrytowiciowce (79,55 %), które również dominowały pod względem biomasy (60,10 %). Pod względem zróżnicowania gatunkowego liczebność poszczególnych grup była dość wyrównana najwięcej stwierdzono zielenic 5 gatunków. W fitoplanktonie znaleziono przedstawicieli innych grup, choć w zróżnicowanej i mniejszej ilości niż grup dominujących. Liczebność organizmów fitoplanktonu w cyklu badawczym była najniższa w okresie jesiennym (608.400 szt./l), podczas gdy największą liczebność stwierdzono w czasie badań wczesnoletnich (1.354.570 szt./l). Biomasa fitoplanktonu wahała się od 0,57 mg/l w czasie badań jesiennych do 1,46 mg/l w okresie wczesnoletnim. Średnie stężenie chlorofilu a wynosiło w cyklu badawczym 2,53 μg/l i wahało się w granicach od 1,78 μg/l w czasie badań wczesnoletnich do 3,26 μg/l w okresie jesiennym. 14

Wskaźnikiem fitoplanktonowym podlegającym ocenie jest multimetriks fitoplanktonowy PMPL, ujmujący zarówno zawartość chlorofilu a, jak i biomasę fitoplanktonu oraz biomasę sinic. W skład multimetriksu fitoplanktonowego wchodzą trzy składowe: metriks Chlorofil a, metriks Biomasa ogólna, metriks Biomasa sinic. Każdy metriks jest opracowany dla jezior stratyfikowanych i niestratyfikowanych o małym (współczynnik Schindlera poniżej 2) lub dużym (współczynnik Schindlera powyżej 2) wpływie zlewni. 1. Metriks Chlorofil a Dla jeziora Hańcza jako jeziora stratyfikowanego o małym wpływie zlewni metriks Chlorofil a ma postać: Y Ch = 3,2698 + 2,6081 ln(x Ch ) = 0,8489 gdzie x Ch średnia zawartość chlorofilu a w jeziorze (dla jeziora Hańcza 2,53 μg/l). Ponieważ metriks Chlorofil a ma wartość ujemną, do dalszych obliczeń przyjmuje się x Ch = 0. 2. Metriks Biomasa ogólna Dla jeziora Hańcza jako jeziora stratyfikowanego o małym wpływie zlewni metriks Biomasa ogólna ma postać: Y Bm = 1,2900 ln(x Bm ) + 0,8727 = 1,0971 gdzie x Bm średnia biomasa fitoplanktonu w jeziorze (dla jeziora Hańcza 1,19 mg/l). 3. Metriks Biomasa sinic Dla jeziora Hańcza jako jeziora stratyfikowanego o małym wpływie zlewni metriks Biomasa sinic ma postać: Y Cy = 1,4113 ln{[b Cy + B Cy (B Cy / B Ft )] : 2} + 1,8112 = 3,7482 gdzie B Cy biomasa sinic w okresie letnim w jeziorze (dla jeziora Hańcza 0,037 mg/l); B Ft biomasa fitoplanktonu w okresie letnim w jeziorze (dla jeziora Hańcza 0,71 mg/l). Ponieważ metriks Biomasa sinic ma wartość ujemną, do dalszych obliczeń przyjmuje się x Cy = 0. 4. Multimetriks PMPL Dla jeziora Hańcza jako jeziora stratyfikowanego multimetriks PMPL ma postać: PMPL = (Y Ch + Y Bm + Y Cy ) : 3 = 1,0971 : 3 = 0,3657 0,37 gdzie Y Ch metriks Chlorofil a; Y Bm metriks Biomasa fitoplanktonu; Y Cy metriks Biomasa sinic. Wyliczony wskaźnik fitoplanktonowy PMPL wynosił 0,37 i odpowiadał I klasie (stan bardzo dobry). 5.6.2 Makrofity Jednym ze składników biologicznej oceny stanu ekologicznego jezior jest wskaźnik makrofitowy ESMI. Badania makrofitów jeziora Hańcza przeprowadzono 12.08.2016 r. na 20 transektach wyznaczonych na litoralu jeziora. W każdym transekcie oceniano całkowite pokrycie roślinnością, względną obfitość każdego zbiorowiska w przeliczeniu na skalę Braun-Blanqueta oraz maksymalną głębokość występowania zbiorowiska. Wskaźnik makrofitowy ESMI został obliczony za pomocą opartego na platformie Microsoft Access programu komputerowego ESMI v1.12 firmy PROGER Sp. z o.o. z Poznania. Poniżej przedstawiono etapy obliczenia wskaźnika makrofitowego ESMI: 1. średnia maksymalna głębokość występowania roślin w całym jeziorze 4,7 m, 2. powierzchnia dna wydzielona izobatą 4,7 m 37,0 ha, 3. powierzchnia dna wydzielona izobatą 2,5 m P 2,5 25,5 ha, 4. średnie pokrycie fitolitoralu 88,25 %, 5. całkowita powierzchnia zajmowana przez rośliny N = 32,65 ha, 6. średnie pokrycie każdego zbiorowiska roślin w fitolitoralu n i 15

Lp. Zbiorowiska taksonomiczne Gatunek przewodni średnie pokrycie n i [%] Liczba wystąpień 1. Acoretum calami Tatarak zwyczajny 0,18 2 2. Zbiorowisko z Alisma plantago-aquatica Żabieniec babka wodna 0,01 1 3. Caricetum rostratae Turzyca dzióbkowata 0,78 2 4. Charetum delicatulae Ramienica delikatna 18,50 10 5. Charetum filifornis Ramienica grzywiasta 3,35 4 6. Charetum fragilis Ramienica krucha 16,27 8 7. Charetum hispidae Ramienica kosmata 1,70 1 8. Charetum rudis Ramienica zwyczajna 19,75 9 9. Elodeetum canadensis Moczarka kanadyjska 8,20 9 10. Equisetetum fluviatilis Skrzyp błotny 5,10 6 11. Myriophylletum spicati Wywłócznik kłosowy 2,95 11 12. Nitellopsidetum obtusae Krynicznica tępa 1,50 2 Nymphaeo albae Nupharetum luteae 13. forma z Nuphar lutea Grążel żółty 0,75 1 14. Phragmitetum communis Trzcina pospolita 10,20 13 15. Potametum compressi Rdestnica ściśniona 0,91 3 16. Potametum friesii Rdestnica szczeciolistna 0,15 1 17. Potametum lucentis Rdestnica lśniąca 0,15 1 18. Potametum perfoliati Rdestnica przeszyta 1,26 7 19. Potametum filiformis forma z Potamogeton praelongus Rdestnica wydłużona 0,16 2 20. Ranuncutetum circinati Włosienicznik (Jaskier) krążkolistny 0,90 2 21. Scirpetum lacustris Oczeret jeziorny 0,80 3 22. Sparganietum erecti Jeżogłówka gałęzista 0,06 3 23. Stratiotetum aloidis Osoka aloesowata 0,18 2 24. Typhetum angustifoliae Pałka wąskolistna 0,03 2 25. Lemno-Utricularietum vulgaris Pływacz zwyczajny 1,00 6 Lp. Zbiorowiska nietaksonomiczne Gatunek przewodni średnie pokrycie n i [%] Liczba wystąpień 1. Chara sp. Ramienica (nieoznaczona) 2,45 2 2. Chara strigosa Ramienica szczeciniasta 1,70 1 7. wskaźnik zróżnicowania fitocenotycznego H H = [(n i / N) ln (n i / N)] = 2,41 8. wskaźnik teoretycznie możliwego maksymalnego zróżnicowania H max H max = ln S = 3,30 gdzie: S liczba zbiorowisk tworzących litoral 9. wskaźnik zasiedlenia Z gdzie: P 2,5 powierzchnia dna do izobaty 2,5 m Z = N / P 2,5 = 1,28 10. Makrofitowy Indeks Stanu Ekologicznego ESMI dla jezior ESMI = 1 exp[ (H / H max ) Z exp(n / P)] = 0,694 gdzie: P powierzchnia lustra wody, dla jeziora Hańcza = 311,4 ha Wartość wskaźnika ESMI dla jeziora Hańcza zawiera się w granicach 1,000 0,679 i odpowiada bardzo dobremu stanowi wyznaczonemu dla jezior Polski (I klasa). Dodatkową zaletą jest duży udział ramienic, sięgający ponad 65 % powierzchni fitolitoralu (dna pokrytego roślinnością). 16

5.6.3 Fitobentos Kolejnym składnikiem biologicznej oceny stanu jezior jest tzw. fitobentos oparty na analizie osiadłych okrzemek. Parametrem charakteryzującym ten składnik jest multimetryczny wskaźnik okrzemkowy dla jezior IOJ. Wskaźnik wyliczono na podstawie formularza Microsoft Excel przystosowanego do obliczania wskaźników fitobentosu jezior opracowanego w 2010 r. przez IMGW Oddział Wrocław. Próby do badań pobrano 14.10.2016 r. we wschodniej części jeziora. 1. Obliczenie wskaźnika indeksu trofii TJ TJ = Σ(TJ i x wtj i x L i ) / Σ (TJ i x L i ) = 0,755 gdzie: TJ i wartość wrażliwości na stan troficzny i-tego taksonu; wtj i wartość wagowa (zakres tolerancji) i-tego taksonu; L i względna liczebność i-tego taksonu (liczba i-tego taksonu podzielona przez liczbę wszystkich zliczonych gatunków). Lp. Gatunek Kod Gatunek Liczebność gatunku TJ i wtj i referencyjny 1. Achnanthidium affine (= Achnanthes minutissima var. affinis) AMAF 22 3,38 2 2. Achnanthidium caledonicum (= Achnanthes minutissima var. scotia) AMSC 274 0,14 3 O 3. Achnanthidium gracillimum (= Achnanthes minutissima var. gracillima) AMGR 5 0,38 3 TW 4. Achnanthidium minutissimum var. minutissimum (= Achnanthes minutissima var. minutissima) AMIN 208 0,74 1 O 5. Brachysira neoexilis BNEO 5 0,74 2 O 6. Brachysira procera BPRO 6 0,38 3 O 7. Cymbella affiniformis CAFN 10 1,02 1 TW 8. Cymbella excisa CAEX 9 2,15 2 TW 9. Cymbella hustedtii CHUS 8 1,47 3 TW 10. Cymbella vulgata CVUL 4 - - TW 11. Epithemia adnata EADN 6 2,42 2 TW 12. Epithemia turgida ETUR 2 2,95 2 13. Encyonema caespitosum (= Cymbella caespitosa) CCAE 4 1,55 3 TW 14. Encyonema perpusillum (= Cymbella perpusilla) CPER 14 0,48 3 15. Encyonopsis cesati (= Cymbella cesati) CCES 13 0,45 3 O 16. Encyonopsis microcephala (= Cymbella microcephala) CMIC 13 1,02 3 O 17. Fragilaria tenera FTEN 15 1,89 3 O 18. Gomphonema minusculum GMIS 39 - - TW 19. Gomphonema minutum GMIN 5 4,23 2 20. Gomphonema occultum GOCU 4 0,57 3 TW 21. Gomphonema procerum GPRC 2 0,66 3 TW 22. Gomphonema pumilum GPUM 57 2,75 2 23. Gomphonema vibrio GVIB 72 0,77 3 TW 24. Mastogloia lacustris (= Mastogloia smithii var. lacustris) MSLA 146 0,37 3 TW 25. Navicula cryptocephala NCRY 3 3,00 3 26. Navicula cryptotenella NCTE 6 1,37 2 TW 27. Navicula cryptotenelloides NCTO 14 1,37 2 TW 28. Navicula radiosa NRAD 1 1,90 2 TW 29. Navicula tripunctata NTPT 2 5,31 3 30. Nitzschia denticula (= Denticula kuetzingii) DKUE 2 0,97 2 TW 31. Rhopalodia gibba (= Rhopalodia gibba var. gibba) RGIB 6 2,81 3 TW 32. Ulnaria acus (= Fragilaria ulna var. acus) FUAC 10 3,78 2 33. Ulnaria ulna (= Fragilaria ulna var. ulna) FULN 2 5,27 2 Uwaga: gatunek referencyjny dla jezior: TW twardowodnych, MW miękkowodnych, O jezior wszystkich typów. 2. Obliczenie modułu gatunków referencyjnych GR J GR J = ΣtR i = 0,896 gdzie: tr i względna liczebność i-tego taksonu referencyjnego (liczba osobników i-tego taksonu referencyjnego podzielona przez liczbę wszystkich zliczonych osobników) 17

3. Obliczenie znormalizowanego wskaźnika Z TJ Z TJ = 1 (TJ x 0,1) = 0,925 gdzie: Z TJ znormalizowana wartość wskaźnika TJ; TJ indeks trofii wyliczony wg pierwszego wzoru; 4. Obliczenie multimetrycznego indeksu okrzemkowego IOJ dla jezior IOJ = (0,6 x Z TJ ) + (0,4 x GR J ) = 0,913 Wyliczony wskaźnik okrzemkowy IOJ dla jeziora Hańcza wynosi 0,913 i odpowiada bardzo dobremu stanowi wyznaczonemu dla jezior Polski (I klasa). 5.6.4 Makrozoobentos Kolejnym składnikiem biologicznej oceny stanu jezior jest tzw. makrozoobentos oparty na analizie makrobezkręgowców żyjących na dnie. Parametrem charakteryzującym ten składnik jest multimetryczny wskaźnik makrobezkręgowców bentosowych dla jezior LMI (Lake Macroinvertebrate Index) według metodyki opracowanej w Instytucie Ochrony Środowiska. Multimetriks wyliczono na podstawie formularza LMI opartego na oprogramowaniu Microsoft Excel przystosowanego do obliczania wskaźników makrobezkręgowców bentosowych jezior opracowanego w 2013 r. przez GIOŚ Warszawa. Próby do badań pobrano 2016.05.05 na dwóch stanowiskach: Pkt nr 1 PL07S0802_0027_01 N 54 15 29,0 E 22 48 52,7 przy brzegu charakterystycznym dla użytkowania rolnego; Pkt nr 2 PL07S0802_0027_02 N 54 15 45,5 E 22 49 13,6 przy brzegu charakterystycznym dla użytkowania leśnego. Wskaźnikiem makrobezkręgowców dennych podlegającym ocenie jest multimetriks LMI. W skład multimetriksu wchodzą składowe: metriks ASPT_PL, metriks Shanon-Wiener-Index, metriks Trichoptera, metriks Diptera, metriks EPT/Diptera. 1. Metriks EQR ASPT_PL Podstawę metriksa EQR ASPT_PL stanowi wartość ASPT_PL (Average Score Per Taxon w polskiej modyfikacji) wyrażona jako suma wartości punktów przypisanych rodzinom makrozoobentosu stwierdzonym w próbie według standardowej tabeli BMWP_PL (Biological Monitoring Working Party w polskiej modyfikacji) podzielona przez liczbę rodzin, a następnie wyliczono ekologiczny współczynnik jakości EQR według wzoru: EQR ASPT_PL = 3,597 + 0,815 ASPT_PL gdzie: ASPT_PL wartość wyliczonego metriksa ASPT_PL (dla jeziora Hańcza 5,43 dla brzegu o użytkowaniu rolnym i 5,35 dla brzegu o użytkowaniu leśnym). EQR ASPT_PL (stanowisko 01) = 0,827 EQR ASPT_PL (stanowisko 02) = 0,766 2. Metriks EQR Shannon-Wiener-Index Podstawę metriksa EQR Shannon-Wiener-Index stanowi stosunek liczby osobników danej rodziny (n i ) do liczby osobników na danym stanowisku (N). Metriks H wyliczony jest według wzoru: H = - p i ln p i gdzie: p i stosunek liczby osobników danej rodziny (n i ) do liczby wszystkich osobników na danym stanowisku (N). EQR Shannon-Wiener-Indeks = 0,770 + 0,692 H gdzie: H wartość wyliczonego metriksa Shannon-Wiener-Index (dla jeziora Hańcza 2,18722 dla brzegu o użytkowaniu rolnym i 2,20764 dla brzegu o użytkowaniu leśnym). EQR Shannon-Wiener-Index (stanowisko 01) = 0,744 EQR Shannon-Wiener-Index (stanowisko 02) = 0,758 18

3. Metriks EQR Trichoptera Podstawę metriksa EQR Trichoptera stanowi udział procentowy osobników Trichoptera w odniesieniu do liczebności ogólnej wyrażony w rozkładzie logarytmicznym dziesiętnym według wzoru: 1 + log 10 (Trichoptera [%]) Wartość EQR metriksa wylicza się według wzoru: EQR Log 10 Trichoptera [%] = 0,674 + 0,772 (1 + log 10 Trichoptera [%]) gdzie: (1 + log 10 Trichoptera [%]) wartość wyliczonego metriksa Trichoptera (dla jeziora Hańcza 2,06272 dla brzegu o użytkowaniu rolnym i 1,27165 dla brzegu o użytkowaniu leśnym). EQR Trichoptera (stanowisko 01) = 0,918 4. Metriks EQR Diptera EQR Trichoptera (stanowisko 02) = 0,308 Podstawę metriksa EQR Diptera stanowi udział procentowy osobników Diptera w odniesieniu do liczebności ogólnej. Wartość EQR metriksa wylicza się według wzoru: EQR Diptera [%] = 1,028-0,014 Diptera [%] gdzie: Diptera [%] wartość wyliczonego metriksa Diptera (dla jeziora Hańcza 2,79 dla brzegu o użytkowaniu rolnym i 18,69 dla brzegu o użytkowaniu leśnym). EQR Trichoptera (stanowisko 01) = 0,989 5. Metriks EQR EPT/Diptera EQR Trichoptera (stanowisko 02) = 0,766 Podstawę metriksa EQR EPT/Diptera stanowi stosunek liczby taksonów Ephemeroptera, Plecoptera i Trichoptera (EPT) do liczby taksonów Diptera. Wartość EQR metriksa wylicza się według wzoru: EQR EPT/Diptera = 0,228 + 0,175 EPT/Diptera gdzie: EPT/Diptera wartość wyliczonego metriksa EPT/Diptera (dla jeziora Hańcza 3,50 dla brzegu o użytkowaniu rolnym i 3,00 dla brzegu o użytkowaniu leśnym). EQR Trichoptera (stanowisko 01) = 0,385 6. Multimetriks LMI na stanowisku EQR Trichoptera (stanowisko 02) = 0,297 Multimetriks LMI na stanowisku stanowi średnia z pięciu wcześniej obliczonych metriksów dla każdego stanowiska oddzielnie, wyrażonych w wartościach EQR LMI = (EQR ASPT_PL + EQR Shannon-Wiener-Index + EQR Trichoptera + EQR Diptera + EQR EPT/Diptera) : 5 Dla jeziora Hańcza LMI na poszczególnych stanowiskach wynosi: LMI 01 (dla stanowiska 01) = 0,773 LMI 02 (dla stanowiska 02) = 0,579 Wyliczony wskaźnik makrobezkręgowców bentosowych LMI na stanowisku 01 przy brzegu charakterystycznym dla użytkowania rolnego (57 % linii brzegowej) wynosił 0,773, a na stanowisku 02 przy brzegu charakterystycznym dla użytkowania leśnego (43 % linii brzegowej) wynosił 0,579. 7. Multimetriks LMI dla jeziora Hańcza Multimetriks LMI dla jeziora Hańcza stanowi średnia ważona z wcześniej obliczonych multimetriksów LMI dla każdego stanowiska oddzielnie i wynosi: LMI = LMI 01 L 01 + LMI 02 L 02 = 0,773 0,57 + 0,579 0,43 = 0,690 gdzie: L 01 stosunek linii brzegowej przy terenie o użytkowaniu rolniczym do linii brzegowej jeziora; L 02 stosunek linii brzegowej przy terenie o użytkowaniu leśnym do linii brzegowej jeziora. Uśredniony wskaźnik makrobezkręgowców bentosowych LMI dla jeziora Hańcza wynosi 0,690 i odpowiada dobremu stanowi w klasyfikacji proponowanej dla jezior Polski (II klasa). 19

Wobec niewyznaczenia ostatecznych granic norm wskaźnika (warunki referencyjne są w trakcie ustalania) wskaźnik ten aktualnie nie jest brany pod uwagę przy ocenie stanu jezior. 5.7 Wyniki obserwacji elementów hydromorfologicznych W 2016 r. przeprowadzono wstępne obserwacje elementów hydromorfologicznych jeziora Hańcza zgodnie z metodyką Obserwacje hydromorfologiczne jezior opracowaną przez Instytut Ochrony Środowiska. Wyliczona wartość wskaźnika LHS_PL wyniosła 18 pkt i przekroczyła wartość graniczną dla stanu bardzo dobrego (15 pkt). 5.8 Charakterystyka dopływów Zgodnie z obecną metodyką nie są prowadzone badania dopływów jezior w ramach monitoringu jezior. W nawiązaniu do poprzednich badań zachowano opis charakterystyki dopływów. Spośród cieków jeziora Hańcza przedstawiono charakterystykę następujących dopływów: Czarna Hańcza dopływ do jeziora, dopływ bez nazwy w Starej Hańczy, dopływ bez nazwy z jeziora Boczniel, dopływ bez nazwy z Przełomki, dopływ bez nazwy spod Dzierwan oraz Czarna Hańcza odpływ z jeziora Hańcza. Rzeka Czarna Hańcza jest lewobrzeżnym dopływem Niemna II rzędu. Całkowita długość rzeki wynosi 141,7 km, w tym 107,8 km w granicach Polski. Powierzchnia zlewni rzeki na obszarze Polski wynosi 1744 km 2. Zlewnia została ukształtowana przez zlodowacenie bałtyckie i charakteryzuje się zróżnicowaną rzeźbą terenu z licznymi jeziorami rynnowymi i wytopiskowymi oraz dużą ilością zagłębień bezodpływowych. Źródła rzeki znajdują się w okolicy Rogożajn Wielkich. Rzeka płynie początkowo w kierunku południowym, przepływa przez jeziora: Jegliniszki, Hańczę i Wigry. W górnym biegu rzeka ma charakter potoku podgórskiego. Od jeziora Wigry płynie w kierunku południowo-wschodnim do granicy polsko-białoruskiej i następnie uchodzi do Niemna na terenie Białorusi. Końcowym odcinkiem rzeki biegnie trasa Kanału Augustowskiego. Malownicze fragmenty zlewni rzeki i jej okolic zostały objęte ochroną w ramach Suwalskiego Parku Krajobrazowego i Wigierskiego Parku Narodowego. Główne dopływy Czarnej Hańczy to: Wiatrołuża, Pawłówka, Wierśnianka, Marycha, Kalna, Kanał Augustowski, Maleszówka, Wołkuszanka. Rzeka Czarna Hańcza zasila wodą sztuczny zalew rekreacyjny Arkadia w Suwałkach, jest odbiornikiem ścieków komunalnych z Suwałk oraz stanowi, szczególnie na odcinku od jeziora Wigry do połączenia z Kanałem Augustowskim, atrakcyjny szlak turystyki wodnej. Czarna Hańcza [A 21] górny odcinek rzeki odprowadza wodę z północnej części zlewni o powierzchni około 20,94 km 2, co stanowi prawie 55 % powierzchni zlewni całkowitej jeziora Hańcza. Od jeziora Jegliniszki do jeziora Hańcza średni spadek koryta wynosi 1,2, przy czym na odcinku ujściowym średni spadek koryta rzeki sięga 4,4. Zlewnia tego dopływu jest typowo rolnicza z dużym udziałem łąk i pastwisk, słabo zalesiona. Duża część zlewni wchodzi w skład otuliny Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Nad głównym korytem cieku i jego dopływami znajduje się kilka wsi: Antosin, Dziadówek, Jegliniszki, Kłajpeda, Kłajpedka, Okliny, Soliny, Sześciowłóki oraz część Rogożajn Wielkich, Maudy, Dzierwan, Wiżgór (łącznie około 600 mieszkańców). Ujście cieku do jeziora zlokalizowane jest w północnym krańcu jeziora o przybliżonych współrzędnych N 54 16 57,6 E 22 49 06,0. Dopływ przy Starej Hańczy [B 22] odprowadza wodę z niewielkiego fragmentu zlewni u północnozachodniej części jeziora o powierzchni około 2 km 2. Ten wycinek zlewni jeziora jest w dużym stopniu zalesiony w przeważającej części świerczyną. W odcinku ujściowym nachylenie koryta oszacowano na ponad 20, koryto cieku jest płytkie, wąskie, poprzegradzane korzeniami drzew i kamieniami z małymi rozlewiskami i bystrotokami. Około 150 m od jeziora na skarpie doliny w niewielkiej odległości od cieku położone jest źródło obudowane cembrowiną. Ujście cieku do jeziora zlokalizowane jest w północnozachodnim krańcu jeziora o przybliżonych współrzędnych N 54 16 51,9 E 22 48 50,75. Dopływ z jeziora Boczniel [C 23] niewielki, krótki dopływ z jeziora Boczniel, położonego przy wschodnich brzegach jeziora Hańcza. Powierzchnia zlewni dopływu, łącznie z powierzchnią jeziora wynosi około 1,4 km 2. Zlewnia jeziora użytkowana rolniczo z dużym udziałem łąk i pastwisk jest słabo zalesiona. 20

Powierzchnia jeziora Boczniel o długości około 1,3 km i szerokości 100 m wynosi 18,55 19,06 ha (w zależności od źródła informacji) przy głębokości maksymalnej 4,3 m. Przy wypływie z jeziora na cieku usytuowany jest niewielki jaz, a w zasadzie zastawka o wysokości piętrzenia około 20 cm, przy czym lustro wody leży około 30 cm wyżej poziomu lustra wody jeziora Hańcza. Ujście cieku do jeziora zlokalizowane jest w środkowej części wschodniego brzegu jeziora o przybliżonych współrzędnych N 54 15 45,5 E 22 49 14,25. Dopływ z Przełomki [D] niewielki dopływ położony na dnie zabagnionej doliny przy południowozachodnich brzegach jeziora Hańcza. Zlewnia o powierzchni 4,1 km 2 jest słabo zalesiona z przewagą gruntów rolnych. Nad brzegami doliny położone są dwie wsie: Hańcza i Przełomka. Część zlewni znajduje się na obszarze Suwalskiego Parku Krajobrazowego, a pozostała część leży w strefie otuliny Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Koryto cieku jest szerokie, silnie zamulone, brzegi bagienne, porośnięte olszyną i wierzbą. Ujście cieku do jeziora zlokalizowane jest przy południowo-zachodnim brzegu jeziora o przybliżonych współrzędnych N 54 15 11,1 E 22 47 44,0. Dopływ spod Dzierwan [E] niewielki dopływ z zalesionej, wchodzącej w większości w skład Suwalskiego Parku Krajobrazowego, zlewni o powierzchni około 1,9 km 2 przy północno-wschodnich brzegach jeziora Hańcza. Ujście cieku do jeziora zlokalizowany jest przy północno-wschodnim brzegu jeziora o przybliżonych współrzędnych N 54 16 24,4 E 22 49 18,4. Czarna Hańcza [O 31] odpływ z jeziora Hańcza położony na dnie dość głębokiej doliny. Koryto rzeki mało szerokie, dość płytkie o dnie kamienistym i kamienisto-żwirowym. Ciek o szybkim nurcie z licznymi bystrzami płynie do zalewu w Turtulu, a następnie do jeziora Wigry i dalej do Niemna. Średni spadek koryta na odcinku od jeziora Hańcza do zalewu w Turtulu wynosi około 11, przy czym na odcinku 1,3 km od jeziora spadek koryta sięga ponad 18, co charakteryzuje cieki typu górskiego. Punkt pomiarowokontrolny zlokalizowano przy przepuście pod drogą Błaskowizna Jeleniewo (wodowskaz Wróbel). Wypływ cieku z jeziora zlokalizowany jest przy południowym krańcu jeziora o przybliżonych współrzędnych N 54 14 38,4 E 22 47 48,8. 6 OCENA STANU EKOLOGICZNEGO I CHEMICZNEGO JEZIORA 6.1 Ocena stanu ekologicznego Podstawą oceny są wskaźniki biologiczne obejmujące: multimetriks fitoplanktonowy (PMPL), makrofitowy indeks stanu ekologicznego (ESMI) oraz fitobentos w formie wskaźnika okrzemkowego dla jezior (IOJ). Wskaźniki biologiczne wskazywały na bardzo dobry stan jeziora (I klasa). Wskaźniki fizykochemiczne (grupa 3.1. 3.5.) weryfikujące ocenę biologiczną mieściły się w granicach I klasy. Podobnie spośród specyficznych zanieczyszczeń syntetycznych i niesyntetycznych z grupy substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (grupa 3.6.) nie zanotowano przekroczenia wartości dopuszczalnych. Natomiast wstępna ocena wskaźników hydromorfologicznych wypadła poniżej stanu bardzo dobrego. W podsumowaniu stan ekologiczny jeziora Hańcza jest dobry. Ocena stanu ekologicznego przedstawiona jest w tabeli na str. 22-23. 21

Stan ekologiczny jeziora Hańcza w 2016 roku Wskaźnik Liczba wyników Minimum Data Maksimum Data Wartość średnioroczna Granica stanu dobrego Ocena Wskaźniki biologiczne Fitoplankton (PMPL) 1 2016 Chlorofil a [μg/l] 4 1,8 2016-06-29 3,3 2016-11-07 Fitobentos (IOJ) 1 2016-10-14 Makrofity (ESMI) 1 2016-08-12 Makrobezkręgowce bentosowe (LMI) 2 0,579 2016-05-05 0,773 2016-05-05 0,37 (95%) 2,5 (± 0,05) 0,913 (98%) 0,697 (95%) 0,690 (97%) < 2,00 I > 0,590 I > 0,410 I > 0,573 Ichtiofauna (LFI+_PL / LFI-CEN) ocena biologiczna KLASA I (STAN BARDZO DOBRY) Wskaźniki hydromorfologiczne (brane pod uwagę, gdy ocena biologiczna wskazuje na stan dobry i bardzo dobry) Obserwacje hydromorfologiczne jeziora (LHS_PL) 1 2016-07-25 18 < 15 poniżej bardzo dobrego Wskaźniki fizykochemiczne (brane pod uwagę, gdy ocena biologiczna wskazuje na stan dobry i bardzo dobry) Widzialność krążka Secchiego (SD) [m] Tlen rozpuszczony nad dnem w okresie letnim [mg O2/l] Średnie nasycenie hypolimnionu tlenem w okresie letnim [%] Przewodność w 20 C [μs/cm] Azot ogólny [mg N/l] Fosfor ogólny [mg P/l] 4 5,4 2016-06-29 8,1 2016-11-07 6,8 (± 0,05) > 2,5 I > 4 nie dotyczy 1 81,5 2016-08-29 81,5 2016-08-29 4 228 2016-08-29 262 2016-06-29 4 0,66 2016-04-07 1,57 2016-06-29 4 < 0,016 2016-04-07 2016-06-29 2016-11-07 0,021 2016-08-29 Specyficzne zanieczyszczenia syntetyczne i niesyntetyczne (brane pod uwagę, gdy ocena biologiczna wskazuje na stan dobry i bardzo dobry) 81,5 (± 1) 245 (± 7) 0,92 (± 0,07) 0,011 (± 0,004) > 10 I < 800 I < 1,5 I < 0,045 I Aldehyd mrówkowy [mg/l] 4 < 0,01 0,018 Arsen [mg/l] 4 < 0,02 < 0,02 0,0125 (± 0,004) < 0,02 (± 0,005) 0,05 0,05 dobry dobry Bar [mg/l] 4 0,016 0,019 0,018 (± 0,005) 0,5 dobry Bor [mg/l] 4 < 0,05 Chrom sześciowartościowy [mg/l] 4 Chrom ogólny [mg/l] 4 < 0,05 < 0,006 0,003 Cynk [mg/l] 4 < 0,02 0,039 Miedź [mg/l] 4 < 0,004 0,011 < 0,05 (± 0,007) < 0,006 (± 0,0002) (± 0,0002) 0,028 (± 0,04) 0,004 (± 0,0004) 2 0,02 0,05 1 0,05 dobry dobry dobry dobry dobry 22

Wskaźnik Liczba wyników Minimum Data Maksimum Data Fenole lotne [mg/l] 4 0,001 0,002 Węglowodory ropopochodne (indeks olejowy) [mg/l] 4 < 0,10 Glin [mg/l] 4 < 0,01 Cyjanki wolne [mg/l] 4 < 0,01 Cyjanki związane [mg/l] 4 < 0,01 Molibden [mg/l] 4 < 0,005 Selen [mg/l] 2 < 0,006 Srebro [mg/l] 4 Tal [mg/l] 2 < 0,0006 0,20 0,01 < 0,01 < 0,01 < 0,005 < 0,006 < 0,0006 Tytan [mg/l] 2 < 0,015 0,021 Wanad [mg/l] 4 Antymon [mg/l] 2 < 0,0006 < 0,0006 Fluorki [mg/l] 4 < 0,10 0,11 Beryl [mg/l] 2 < 0,0003 Kobalt [mg/l] 4 Cyna [mg/l] 4 < 0,01 STAN EKOLOGICZNY < 0,0003 < 0,01 DOBRY Wartość średnioroczna 0,002 (± 0,0005) 0,12 (± 0,04) < 0,01 (± 0,002) < 0,01 (± 0,0025) < 0,01 (± 0,003) < 0,005 (± 0,0005) < 0,006 (± 0,002) (± 0,0004) < 0,0006 (± 0,0002) < 0,015 (± 0,005) (± 0,0003) < 0,0006 (± 0,0002) < 0,10 (± 0,02) < 0,0003 (± 0,001) (± 0,0003) < 0,01 (± 0,003) Granica stanu dobrego 0,01 0,2 0,4 0,05 0,05 0,04 Ocena dobry dobry dobry dobry dobry dobry 0,02 0,005 dobry 0,002 0,05 0,05 dobry 0,002 1,5 dobry 0,0008 0,05 dobry UWAGA: - wartość średnioroczna w kolumnie wpisano wartość średnioroczną i w nawiasie wartość niepewności pomiaru, a w przypadku wskaźników biologicznych wartość wskaźnika i w nawiasie szacunkowy poziom dokładności przy poziomie ufności 95%; - wartość granicy stanu dobrego dla wskaźników fizykochemicznych zależy od typu abiotycznego jeziora; - w ocenie nie uwzględniono wskaźnika LMI charakteryzującego populację makrobezkręgowców bentosowych wskaźnik ten nie jest normowany w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2016 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych [Dz.U. z 2016 r., poz.1187]. 23

6.2 Ocena stanu chemicznego Ocenę stanu chemicznego przeprowadzono na podstawie chemicznych wskaźników wód (substancje priorytetowe w dziedzinie polityki wodnej i inne substancje zanieczyszczające wg KOM 2006/0129(COD)). Ocenę przeprowadzono dla stanowiska 01 (ploso centralne) reprezentatywne dla jeziora. Spośród oznaczanych wskaźników oceny stanu chemicznego nie zanotowano przekroczeń wartości średniorocznych lub maksymalnych. Stan chemiczny jeziora Hańcza uznano za stan dobry. Wwstępna ocena stanu chemicznego przedstawiona jest w tabeli na str. 24-29. Wstępna klasyfikacja stanu chemicznego jeziora Hańcza w 2016 roku Wskaźnik Liczba wyników Minimum Data Maksimum Data Stężenie średnioroczne (AA) 1 Stężenie maksymalne (MAC) 2 Granica stanu dobrego (AA-EQS / MAC-EQS) 3 Klasyfikacja Substancje priorytetowe w dziedzinie polityki wodnej Alachlor [μg/l] 12 < 0,05 < 0,05 < 0,05 (± 0,016) 0,05 (± 0,016) 0,3 / 0,7 dobry Antracen [μg/l] 12 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 (± 0,00003) 0,0001 (± 0,00003) 0,1 / 0,1 dobry Atrazyna [μg/l] 12 < 0,10 < 0,10 < 0,10 (± 0,03) 0,10 (± 0,03) 0,6 / 2,0 dobry Benzen [μg/l] 12 < 0,50 < 0,50 < 0,50 (± 0,16) 0,50 (± 0,16) 10 / 50 dobry Difenyloetery bromowane [μg/l] / 0,14 Kadm [μg/l] 12 < 0,05 0,08 < 0,05 (± 0,02) 0,08 (± 0,02) 0,15 / 0,9 4 dobry 24

Wskaźnik Liczba wyników C 10-13 chloroalkany [μg/l] 12 < 0,10 Chlorfenwinfos [μg/l] 12 < 0,03 Chlorpyrifos [μg/l] 12 < 0,009 1,2-dichloroetan (EDC) [μg/l] 12 < 0,05 Dichlorometan [μg/l] 12 < 0,50 Di(2-etyloheksyl)ftalan (DEHP) [μg/l] 13 < 0,20 Diuron [μg/l] 12 < 0,05 Endosulfan [μg/l] 12 Minimum Data Maksimum Data 2016-08-29 < 0,10 < 0,03 < 0,009 < 0,05 0,50 1,60 < 0,05 Stężenie średnioroczne (AA) 1 < 0,10 (± 0,035) < 0,03 (± 0,01) < 0,009 (± 0,003) < 0,05 (± 0,016) < 0,50 (± 0,16) 0,29 (± 0,09) < 0,05 (± 0,016) (± 0,0006) Fluoranten [μg/l] Stężenie maksymalne (MAC) 2 0,10 (± 0,035) 0,03 (± 0,01) 0,009 (± 0,003) 0,05 (± 0,016) 0,002 (± 0,0006) Granica stanu dobrego (AA-EQS / MAC-EQS) 3 Klasyfikacja 0,4 / 1,4 dobry 0,1 / 0,3 dobry 0,03 / 0,1 dobry 10 / - dobry 20 / - dobry 1,3 / - dobry 0,2 / 1,8 dobry 0,005 / 0,01 0,0063 / 0,12 dobry Heksachlorobenzen (HCB) [μg/l] Heksachlorobutadien (HCBD) [μg/l] / 0,05 / 0,6 25

Wskaźnik Liczba wyników Minimum Data Maksimum Data Stężenie średnioroczne (AA) 1 Stężenie maksymalne (MAC) 2 Granica stanu dobrego (AA-EQS / MAC-EQS) 3 Klasyfikacja Heksachlorocykloheksan (HCH) [μg/l] 12 (± 0,0006) 0,002 (± 0,0006) 0,02 / 0,04 dobry Izoproturon[μg/l] 12 < 0,05 < 0,05 < 0,05 (± 0,016) 0,05 (± 0,016) 0,3 / 1,0 dobry Ołów [μg/l] 12 < 1,0 1,6 < 1,0 (± 0,3) 1,6 (± 0,3) 1,2 / 14 dobry Rtęć [μg/l] / 0,07 Naftalen [μg/l] 12 < 0,01 < 0,01 < 0,01 (± 0,003) 0,01 (± 0,003) 2 / 130 dobry Nikiel [μg/l] 12 < 2,0 < 2,0 < 2,0 (± 0,6) 2,0 (± 0,6) 4 / 34 dobry Nonylofenole [μg/l] 12 < 0,03 0,52 0,10 (± 0,03) 0,52 (± 0,03) 0,3 / 2,0 dobry Oktylofenole [μg/l] 12 < 0,03 < 0,03 < 0,03 (± 0,01) 0,1 / - dobry Pentachlorobenzen [μg/l] 12 (± 0,0006) 0,007 / - dobry Pentachlorofenol (PCP) [μg/l] 12 < 0,10 < 0,10 < 0,10 (± 0,03) 0,10 (± 0,03) 0,4 / 1,0 dobry Benzo(a)piren [μg/l] 12 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 (± 0,00003) 0,0001 (± 0,00003) 0,00017 / 0,27 dobry 26

Wskaźnik Liczba wyników Benzo(b)fluoranten [μg/l] 12 < 0,0001 Benzo(k)fluoranten [μg/l] 12 < 0,0001 Benzo(g,h,i)perylen [μg/l] 12 < 0,0001 Indeno(1,2,3-c,d)piren [μg/l] 12 < 0,0001 Symazyna [μg/l] 12 < 0,10 Minimum Data Maksimum Data < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,10 Związki tributylocyny [μg/l] 3 < 0,0002 < 0,0002 Trichlorobenzeny (TCB) [μg/l] 12 < 0,10 Trichlorometan (chloroform) [μg/l] 12 < 0,10 Trifluralina [μg/l] 12 < 0,009 < 0,10 < 0,10 < 0,009 Stężenie średnioroczne (AA) 1 < 0,0001 (± 0,00003) < 0,0001 (± 0,00003) < 0,0001 (± 0,00003) < 0,0001 (± 0,00003) < 0,10 (± 0,03) < 0,0002 (± 0,00006) < 0,10 (± 0,03) < 0,10 (± 0,03) < 0,009 (± 0,0003) Stężenie maksymalne (MAC) 2 0,0001 (± 0,00003) 0,0001 (± 0,00003) < 0,0001 (± 0,00003) < 0,0001 (± 0,00003) 0,10 (± 0,03) 0,0002 (± 0,00006) Granica stanu dobrego (AA-EQS / MAC-EQS) 3 Klasyfikacja / 0,17 dobry / 0,17 dobry / 0,0082 dobry 1 / 4 dobry 0,0002 / 0,0015 0,4 / - dobry 2,5 / - dobry 0,03 / - dobry Nowe substancje priorytetowe w dziedzinie polityki wodnej (monitoring pilotażowy wyniki nie są uwzględnione w ocenie stanu chemicznego) Dikofol [μg/l] 12 (± 0,0006) 0,0013 / - 27

Wskaźnik Liczba wyników Minimum Data Maksimum Data Stężenie średnioroczne (AA) 1 Stężenie maksymalne (MAC) 2 Granica stanu dobrego (AA-EQS / MAC-EQS) 3 Klasyfikacja Chinoksyfen [μg/l] 12 Cybutryna [μg/l] 12 Dichlorfos [μg/l] 12 < 0,0005 Heptachlor [μg/l] 12 Terbutryna [μg/l] 12 < 0,0005 (± 0,0006) (± 0,0006) < 0,0005 (± 0,00016) (± 0,0006) (± 0,0006) 0,002 (± 0,0006) 0,002 (± 0,0006) 0,0005 (± 0,00016) 0,002 (± 0,0006) 0,002 (± 0,0006) 0,15 / 2,7 0,0025 / 0,016 0,0006 / 0,0007 0,0000002 / 0,0003 0,065 / 0,34 Inne substancje zanieczyszczające (wg KOM 2006/0129(COD)) Tetrachlorometan [μg/l] 12 < 0,10 < 0,10 < 0,10 (± 0,03) 12 / - dobry Aldryna [μg/l] 12 Dieldryna [μg/l] Endryna [μg/l] 12 12 Izodryna [μg/l] 12 (± 0,0006) 0,01 / - dobry DDT izomer para-para [μg/l] 12 DDT całkowity [μg/l] 12 (± 0,0006) (± 0,0006) 0,01 / - dobry 0,025 / - dobry 28

Wskaźnik Liczba wyników Minimum Data Maksimum Data Stężenie średnioroczne (AA) 1 Stężenie maksymalne (MAC) 2 Granica stanu dobrego (AA-EQS / MAC-EQS) 3 Klasyfikacja Trichloroetylen (TRI) [μg/l] 12 < 0,10 Tetrachloroetylen (PER) [μg/l] 12 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 (± 0,03) < 0,10 (± 0,03) 10 / - dobry 10 / - dobry STAN CHEMICZNY DOBRY Objaśnienia: 1 stężenie średnioroczne stężenie wyliczone jako średnia arytmetyczna z wyników badań w ciągu roku (AA), w przypadku wyników badań poniżej granicy oznaczalności do obliczeń przyjmowano połowę wartości granicy oznaczalności (LoQ); 2 stężenie maksymalne stężenie maksymalne z wyników badań w ciągu roku (MAC), w przypadku wyników badań poniżej granicy oznaczalności jako stężenie maksymalne przyjmowano wartość granicy oznaczalności; 3 granica stanu dobrego: w liczniku granica stanu dobrego dla wartości średniorocznych (AA-EQS), w mianowniku granica stanu dobrego dla wartości maksymalnych (MAC- EQS) z wyników badań; 4 dla kadmu granica stanu dobrego przy twardości ogólnej 100 200 mgcaco 3 /l (w badanym jeziorze w 2016 r. najczęściej spotykano 127 161 mgcaco 3 /l, średnio 142,2 mgcaco 3 /l). 29

7 PODSUMOWANIE Na podstawie fragmentarycznych badań przeprowadzonych 25.08.1934 roku Stangenberg (1936) zaliczył jezioro Hańcza do grupy jezior oligotroficznych. Przeźroczystość wody była duża widzialność krążka Secchiego sięgała 8,2 m. Temperatura warstwy przydennej wynosiła około 4,3 C, a jej natlenienie sięgało 77,7 %. Stężenie fosforu wynosiło 0,005 mgp/l, a stężenie żelaza 0,03 mg/l. W osadach dennych jeziora (Stangenberg, 1938) zawartość krzemianów sięgała 72,5 %, materii organicznej 16,8 %, węglanu wapnia 3,84 %, wodorotlenku żelaza 6,02 % i fosforanów 0,85 %, a barwa wysuszonych osadów dennych była szaro-żółta. Osady denne zostały przez Stangenberga zaklasyfikowane jako osady krzemianowe. Według badań przeprowadzonych w latach 1968 i 1977 (Kędzierzawski i inni, 1981) wody akwenu zgodnie z ówczesną metodyką zaliczono do I klasy czystości, a sam zbiornik do grupy jezior oligotroficznych. Podczas badań przeprowadzonych w latach 1991, 1996-1997, 2000 i 2005 według Systemu Oceny Jakości Jezior ujawniła się pewna zmienność elementów określających stan czystości jeziora w zależności od aktualnych warunków meteorologicznych i hydrologicznych. Wartości poszczególnych wskaźników można było przyporządkować I klasie czystości, podczas gdy inne sięgały wartości nawet III klasy czystości. Ogólnie stan czystości jeziora Hańcza odpowiadał I klasie czystości lub II klasie czystości (1996). Powtórzenie badań wykazało, że obniżenie klasy czystości jeziora w 1996 r. wynikło prawdopodobnie z nietypowych warunków hydrometeorologicznych. Przeprowadzona w 2005 r. przez Państwowy Instytut Geologiczny analiza wybranych pierwiastków śladowych i głównych w osadach dennych jeziora Hańcza wykazała niską zawartość metali ciężkich, siarki i fosforu, magnezu i wapnia (na poziomie tła geochemicznego), a zawartość ogólnego węgla organicznego (TOC) sięgała 6,5 % (Baza OSADY wyniki badań. http://puma.gios.gov.pl). Przeprowadzone według nowej metodyki badania w 2010 r. pozwoliły zakwalifikować stan ekologiczny jeziora do stanu dobrego (ocena wstępna, niezweryfikowana). Spośród badanych elementów biologicznych większość mieściła się w najwyższej klasie i jedynie wskaźnik okrzemkowy, charakteryzujący fitobentos jeziora, zaklasyfikowano do klasy II. Stan chemiczny jeziora, oceniony na podstawie analizowanych wskaźników chemicznych, odpowiadał stanowi dobremu. W wyniku stan jednolitej części wód jeziora Hańcza, wynikający ze stanu ekologicznego i stanu chemicznego, oceniono jako dobry. Powtórzone w 2013 r. badania jeziora Hańcza w ramach monitoringu operacyjnego pozwoliły zakwalifikować stan jednolitej części wód jako stan bardzo dobry. Przeprowadzone w 2016 r. badania prowadzone w ramach monitorimgu diagnostycznego pozwoliły zakwalifikować stan ekologiczny jeziora do stanu dobrego (ocena wstępna, niezweryfikowana). Spośród badanych elementów biologicznych większość mieściła się w najwyższej klasie. Wskaźniki fizykochemiczne (grupa 3.1. 3.5) oraz specyficzne substancjie syntetyczne i niesyntetyczne (grupa 3.6.) także odpowiadały najwyższym standardom. Natomiast wstępne badania elementów hydromorfologicznych (wskaźnik LHS_PL) nie mieścił się w stanie bardzo dobrym. Z tego też względu uznano stan ekologiczny jeziora jako stan dobry. Stan chemiczny jeziora, oceniony na podstawie analizowanych wskaźników chemicznych, uznano jako stan dobry. Stan jednolitej części wód jeziora Hańcza, wynikający ze stanu ekologicznego i stanu chemicznego, jest dobry. Jezioro wykazuje cechy zbiornika typu mezotroficznego. Wskazuje na to szereg cech charakterystycznych dla tego typu jezior m.in. przeźroczystość wody jeziora, wysokie natlenienie hypolimnionu. Wskaźniki stanu trofii (wg Carlsona, 1977) według zawartości chlorofilu a i fosforu ogólnego oraz widzialności krążka Secchiego odpowiadały wartościom charakterystycznym dla jezior mezotroficznych. Podobnie większość wskaźników stanu trofii opracowanych przez Kajaka, Vollenweidera i innych oraz OECD wskazywała na mezotroficzny status jeziora. Na podstawie szacunkowej oceny (wg Patalasa, 1960) potencjalna produktywność pierwotna jeziora mieści się na niskim poziomie (2,07 pkt). 30

Działania ochronne, obejmujące obszar akwenu omawianego jeziora i jego zlewni powinny zmierzać do zachowania w dobrym stanie całości przyrody i monitorowania ewentualnych zagrożeń mogących zniszczyć walory przyrodnicze. W związku z zagrożeniem jeziora wynikającym z rolniczego użytkowania zlewni celowe byłoby utrzymanie w strefie zlewni bezpośredniej jeziora i jego dopływów nawożenia wynikającego z potrzeb pokarmowych roślin, preferowanie użytków zielonych, ograniczanie stosowania chemicznych środków ochrony roślin, wykluczenie możliwości lokalizacji na tym terenie obiektów stwarzających potencjalne zagrożenia dla wód powierzchniowych. Gospodarka ściekowa na wsi rozwiązana jest przede wszystkim w oparciu o zbiorniki bezodpływowe, tzw. szamba, z których ścieki wywożone są na wylewiska lub rozlewane są na pola. Z tym sposobem utylizacji ścieków związane jest zagrożenie zanieczyszczenia wód podskórnych i powierzchniowych. Podobne zagrożenia stwarzają odchody zwierzęce (obornik) składowane bez odpowiedniego zabezpieczenia. Celowe byłoby (w miarę możliwości) oparcie gospodarki ściekowej w rejonie zlewni jeziora na innych technologiach utylizacji ścieków niż to jest powszechnie zastosowane. Ogólnie wskazane byłyby między innymi następujące działania: zgodna z wymogami ochrony wód gospodarka leśna w zlewni bezpośredniej zbiornika (pielęgnacja i wzbogacenie runa oraz drzewostanu, ewentualne zalesianie i zakrzewianie fragmentów zniszczonych stref brzegowych, tworzenie pasów ochronnych); podporządkowanie ochronie wód gospodarki rolnej w zlewni jeziora (zgodnej z zasadami Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej); prowadzenie gospodarki rybackiej według zasad opracowanych dla zbiornika; ustabilizowanie ruchu turystycznego i rekreacji; uregulowanie gospodarki wodno-ściekowej wokół jeziora; ochrona naturalnej roślinności wodnej i przybrzeżnej jeziora wzdłuż jego brzegów. Szczegółowe działania ochronne dla jeziora i jego otoczenia przedstawione są w Planie ochrony dla rezerwatu przyrody Jezioro Hańcza (załącznik do rozporządzenia nr 16/03 Wojewody Podlaskiego z dnia 16 lipca 2003 r. w sprawie ustanowienia planu ochrony dla rezerwatu przyrody Jezioro Hańcza [Dz. Urz. Woj. Podl. Nr 76, poz. 1511]). 31

8 SZCZEGÓŁOWE WYNIKI BADAŃ I ZESTAWIENIA CECH MORFOMETRYCZNO-ZLEWNIOWYCH. 8.1 Podstawowe dane morfometryczne i zlewniowe 1.Lokalizacja: Makroregion : Mezoregion : Mikroregion : Wysokość n.p.m. : Szerokość geograficzna : Długość geograficzna : Dorzecze : Pojezierze Litewskie Pojezierze Wschodniosuwalskie Garb Wiżajn 229,0 m 54 15,8 22 48,7 Czarna Hańcza Niemen Bałtyk 2.Formy ochrony: Rezerwat wodno-krajobrazowy Jezioro Hańcza utworzony w 1963 roku w celu ochrony najgłębszego jeziora w Polsce, jezioro leży w Suwalskim Parku Krajobrazowym od 1976 roku, jezioro leży na Specjalnym Obszarze Ochrony Siedlisk PLH 200003 Ostoja Suwalska w ramach programu NATURA 2000. 3.Dane morfometryczne: Rok pomiarów : 1934 Dane morfometr. : Instytut Rybactwa Śródlądowego (wg batymetrii Rühle i Stangenberga) nr jeziora (IRŚ) : EŁ-5/54-71/66 Kod JCWP : PLLW 30614 Powierzchnia zwierciadła : 311,4 ha Powierzchnia wysp : - ha Głębokość maksymalna : 108,5 m Głębokość średnia : 38,7 m Objętość : 120.364,1 tys. m 3 Długość maksymalna : 4525 m Szerokość maksymalna : 1175 m Długość efektywna : 4050 m Szerokość efektywna : 1175 m Linia brzegowa ogółem : 11.750 m Linia brzegowa wysp : - m 4.Dane o zlewni: Powierzchnia zlewni całkowitej : 39,7 km 2 i źródło danych : Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (1983) Powierzchnia zlewni całkowitej : 38,69 km 2 i źródło danych : Mapa Podziału Hydrograficznego Polski (IMGW) Wymiana wody około : 8 % Źródło danych : WIOŚ na podst. IMGW i IRŚ 32

8.2 Wykaz izobat jeziora Jezioro: Hańcza Rok pomiaru: 1934 Lp. Izobata [m] Powierzchnia określona izobatą [ha] 1 0,0 311,4 2 1,0 292,8 3 3,0 283,6 4 5,0 267,9 5 10,0 243,7 6 20,0 202,2 7 30,0 163,5 8 40,0 127,9 9 50,0 99,6 10 60,0 79,5 11 70,0 62,5 12 80,0 44,5 13 90,0 27,4 14 100,0 9,3 Objętość między izobatami [tys. m 3 ] 3018,3 5763,3 5514,0 12785,0 22260,0 18250,0 14540,0 11346,7 8906,7 7080,0 5323,3 3560,0 1753,3 263,5 8.3 Informacje o roślinności jeziora Jezioro: Hańcza Brak danych dla jeziora 8.4 Źródła zanieczyszczeń jeziora Jezioro: Hańcza Brak zarejestrowanych punktowych źródeł zanieczyszczeń. 33

8.5 Cieki związane z jeziorem Jezioro: Hańcza Lp. Rodzaj cieku Symbol Nazwa cieku Stanowisko Uwagi 1. dopływ A Czarna Hańcza 21 od strony jez. Jegliniszki 2. dopływ B bez nazwy z płn.-zach. 22 (Stara Hańcza) 3. dopływ C bez nazwy z jez. Boczniel 23 z jez. Boczniel 4. dopływ D bez nazwy z zachodu 24 spod Przełomki 5. dopływ E bez nazwy z płn.-wsch. 00 spod Dzierwan (bez poboru prób) 6. odpływ O Czarna Hańcza 31 8.6 Informacje o użytkowaniu jeziora UŻYTKOWANIE OBIEKTY Jezioro : Hańcza Rok pomiaru : 2010 typ rybacki : sielawowe gospodarka rybacka : jest prowadzona transport wodny : nie ma ujęcie do picia : nie ma ujęcia dla przemysłu : nie ma ilość miast : 0 ilość wsi : 3 ilość ośrodków wczasowych : 0 ilość pól namiotowych : 1 zabudowa rekreacyjna : nieliczna FORMY UŻYTKOWANIA ZIEMI: wg CORINE Land Cover 2006 (CLC 2006) Powierzchnia w km 2 kod obszar w zlewni w zlewni bezpośredniej całkowitej 1 obszary zantropogenizowane 0 0 2 tereny rolne 8,99 28,71 21 grunty orne 3,31 10,25 211 grunty orne poza zasięgiem urządzeń nawadniających 3,31 10,25 22 uprawy trwałe 0 0 23 łąki 0 0,29 24 strefy upraw mieszanych 5,68 18,17 242 złożone systemy upraw i działek 1,29 2,27 243 tereny głównie zajęte przez rolnictwo z dużym udziałem roślinności naturalnej 4,39 15,90 3 lasy i ekosystemy naturalne 5,85 6,91 31 lasy 5,85 6,90 313 lasy mieszane 5,85 6,90 32 zespoły roślinności drzewiastej i krzewiastej 0 0,01 324 lasy w stanie zmian 0 0,01 4 strefy podmokłe 0 0 5 tereny wodne 0 0 RAZEM 14,84 35,62 UWAGA: powierzchnia zlewni bez powierzchni jeziora Hańcza. 34

8.7 Warunki termiczno-tlenowe jeziora Jezioro : Hańcza Stanowisko : 01 Data badania : 07.04.2016 Głębokość : 108 m Okres badań : wiosna Głębokość [m] Temperatura [ C] Tlen rozp. [mgo 2 /l] Tlen rozp. [%] 0,2 3,5 12,3 92,4 1,0 3,4 12,3 92,1 2,0 3,4 12,2 91,4 3,0 3,4 12,2 91,4 4,0 3,4 12,2 91,4 5,0 3,4 12,2 91,4 6,0 3,5 12,2 91,7 7,0 3,5 12,2 91,7 8,0 3,5 12,1 90,9 9,0 3,5 12,1 90,9 10,0 3,5 12,0 90,2 12,0 3,4 12,1 90,6 14,0 3,4 12,1 90,6 16,0 3,4 12,2 91,4 18,0 3,4 12,2 91,4 20,0 3,4 12,1 90,6 22,0 3,4 12,1 90,6 24,0 3,4 12,1 90,6 26,0 3,4 12,1 90,6 28,0 3,4 12,1 90,6 30,0 3,4 12,1 90,6 35,0 3,4 12,1 90,6 40,0 3,4 12,1 90,6 45,0 3,4 12,1 90,6 50,0 3,4 12,1 90,6 55,0 3,4 12,0 89,9 60,0 3,4 12,0 89,9 70,0 3,4 12,0 89,9 80,0 3,4 12,0 89,9 90,0 3,3 11,9 88,9 100,0 3,3 11,9 88,9 105,0 3,3 11,9 88,9 35

Jezioro : Hańcza Stanowisko : 01 Data badania : 29.06.2016 Głębokość : 108 m Okres badań : wczesne lato Głębokość [m] Temperatura [ C] Tlen rozp. [mgo 2 /l] Tlen rozp. [%] 0,2 21,6 9,3 106,4 1,0 21,5 9,3 106,3 2,0 21,2 9,2 104,4 3,0 21,2 9,2 104,4 4,0 20,6 9,9 111,1 5,0 16,9 11,4 118,4 6,0 15,2 12,2 122,1 7,0 13,3 13,3 127,5 8,0 10,8 14,2 128,4 9,0 9,2 14,9 129,7 10,0 8,3 14,7 125,1 11,0 7,1 14,5 119,7 12,0 6,5 13,7 111,4 13,0 5,9 13,4 107,3 14,0 5,7 13,3 105,9 15,0 5,5 12,7 100,6 16,0 5,3 12,4 97,7 17,0 5,2 12,2 95,9 18,0 5,1 12,2 95,6 19,0 5,0 12,2 95,4 20,0 4,9 12,2 95,2 25,0 4,7 11,9 92,3 30,0 4,6 11,9 92,0 35,0 4,5 11,9 91,8 40,0 4,5 11,9 91,8 45,0 4,4 11,5 88,5 50,0 4,3 11,5 88,3 60,0 4,2 11,5 88,1 100,0 4,2 11,5 88,1 105,0 4,2 11,5 88,1 36

Jezioro : Hańcza Stanowisko : 01 Data badania : 29.08.2016 Głębokość : 106 m Okres badań : późne lato Głębokość [m] Temperatura [ C] Tlen rozp. [mgo 2 /l] Tlen rozp. [%] 0,2 20,4 9,6 107,3 1,0 20,4 9,6 107,3 2,0 20,4 9,6 107,3 3,0 20,3 9,6 107,0 4,0 19,7 9,6 105,7 5,0 19,2 9,6 104,7 6,0 18,9 9,3 100,8 7,0 17,9 9,1 96,6 8,0 15,9 10,1 102,6 9,0 13,1 11,7 111,6 10,0 10,4 13,0 116,5 11,0 9,3 12,9 112,5 12,0 8,1 13,2 111,8 13,0 7,1 12,5 103,2 14,0 6,3 12,2 98,7 15,0 6,0 11,8 94,7 16,0 5,6 10,9 86,6 17,0 5,3 10,8 85,1 18,0 5,1 10,7 83,9 19,0 5,0 10,6 82,9 20,0 5,0 10,4 81,3 21,0 4,9 10,4 81,1 22,0 4,8 10,2 79,3 23,0 4,8 10,2 79,3 24,0 4,8 10,2 79,3 25,0 4,7 10,2 79,1 30,0 4,6 10,2 78,9 35,0 4,5 10,2 78,7 40,0 4,4 10,2 78,5 45,0 4,4 10,2 78,5 50,0 4,4 10,2 78,5 55,0 4,3 10,1 77,5 60,0 4,2 10,2 78,1 70,0 4,2 10,2 78,1 80,0 4,2 10,2 78,1 90,0 4,2 10,2 78,1 100,0 4,2 10,2 78,1 105,0 4,2 10,2 78,1 37

Jezioro : Hańcza Stanowisko : 01 Data badania : 07.11.2016 Głębokość : 107 m Okres badań : jesień Głębokość [m] Temperatura [ C] Tlen rozp. [mgo 2 /l] Tlen rozp. [%] 0,2 6,1 12,3 99,0 1,0 6,1 12,1 97,3 3,0 6,1 12,0 96,5 5,0 6,1 11,9 95,7 7,0 6,1 11,8 94,9 10,0 6,1 11,7 94,1 11,0 6,1 11,6 93,3 12,0 6,1 11,6 93,3 13,0 6,1 11,6 93,3 15,0 6,1 11,6 93,3 17,0 6,1 11,6 93,3 19,0 6,1 11,6 93,3 20,0 6,1 11,6 93,3 22,0 6,0 11,6 93,1 23,0 5,9 11,4 91,3 24,0 5,1 10,4 81,5 25,0 5,0 10,3 80,5 27,0 4,8 10,2 79,3 30,0 4,7 10,2 79,1 35,0 4,6 10,3 79,7 40,0 4,5 10,3 79,5 45,0 4,5 10,2 78,7 50,0 4,4 10,2 78,5 55,0 4,4 10,1 77,7 60,0 4,3 10,1 77,5 100,0 4,1 8,8 67,2 106,0 4,1 8,8 67,2 38

8.8 Wyniki badań fizykochemicznych Lp. Jezioro : Hańcza Stanowisko : 01 Kod stanowiska : PL07S0802_0027 Wskaźnik Wartości na stanowisku 01 Data 2016-04-07 2016-06-29 2016-08-29 2016-11-07 Współrzędne geograficzne N 54 16 01,0 E 22 48 54,4 Współrzędne geograficzne wg GPS bez pomiaru bez pomiaru bez pomiaru bez pomiaru Głębokość stanowiska 108 m 108 m 106 m 107 m Głębokość poboru próby 1 5 m 1 5 m 1 5 m 1 5 m Jednostki miary 1. Przewodnictwo elektrolityczne właściwe (20 C) 250 262 228 238 S/cm 2. Odczyn ph 8,1 8,5 8,6 8,2 3. Barwa wody 5 5 5 5 mg Pt/l 4. Widzialność krążka Secchiego 7,1 5,4 5,1 8,1 m 5. Azot amonowy 0,09 0,14 0,10 0,09 mg N/l 6. Azot azotynowy 0,001 < 0,001 < 0,001 0,001 mg N/l 7. Azot azotanowy 0,24 < 0,10 < 0,10 < 0,10 mg N/l 8. Azot Kjeldahla 0,42 1,47 0,66 0,59 mg N/l 9. Azot całkowity 0,66 1,57 0,761 0,691 mg N/l 10. Fosforany < 0,020 < 0,020 < 0,020 < 0,020 mg PO 4/l 11. Fosfor ogólny < 0,016 < 0,016 0,021 < 0,016 mg P/l 12. Zasadowość 129 129 123 124 mg CaO 3/l 13. Twardość ogólna 163 134 174 147 mg CaO 3/l 14. Wapń 47 44 42 45 mg Ca/l 15. Krzemionka 4,2 2,0 1,8 2,7 mg SiO 2/l 39

8.9 Wyniki badań specyficznych substancji syntetycznych i niesyntetycznych Jezioro : Hańcza Stanowisko : 01 Kod stanowiska : PL07S0802_0027 Nr wsk. Wskaźnik Wartości na stanowisku 01 Data Współrzędne geograficzne N 54 16 01,0 E 22 48 54,4 Jednostki miary Temperatura powietrza 1,5 6,5 14,3-1,0 ºC Temperatura wody 2,2 10,4 18,7 3,3 ºC 3.6. Specyficzne substancje syntetyczne i niesyntetyczne 3.6.1. Aldehyd mrówkowy 0,018 0,013 0,014 < 0,01 mg/l 3.6.2. Arsen < 0,02 < 0,02 < 0,02 < 0,02 mg As/l 3.6.3. Bar 0,018 0,016 0,019 0,019 mg Ba/l 3.6.4. Bor < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 mg B/l 3.6.5. Chrom (sześciowartościowy) < 0,006 < 0,006 mg Cr +6 /l 3.6.6. Chrom ogólny 0,003 mg Cr/l 3.6.7. Cynk 0,030 0,039 0,035 < 0,02 mg Zn/l 3.6.8. Miedź < 0,004 < 0,004 0,011 < 0,004 mg Cu/l 3.6.9. Fenole lotne indeks fenolowy 0,002 0,001 0,002 0,002 mg/l 3.6.10. Węglowodory ropopochodne indeks oleju mineralnego 0,20 < 0,10 < 0,10 < 0,10 mg/l 3.6.11. Glin 0,01 < 0,01 < 0,01 < 0,01 mg Al/l 3.6.12. Cyjanki wolne < 0,01 < 0,01 < 0,01 < 0,01 mg/l 3.6.13. Cyjanki związane < 0,01 < 0,01 < 0,01 < 0,01 mg/l 3.6.14. Molibden < 0,005 < 0,005 < 0,005 < 0,005 mg Mo/l 3.6.15. Selen < 0,006 < 0,006 mg Se/l 3.6.16. Srebro mg Ag/l 3.6.17. Tal < 0,0006 < 0,0006 mg Tl/l 3.6.18. Tytan < 0,015 0,021 mg Ti/l 3.6.19. Wanad mg V/l 3.6.20. Antymon < 0,0006 < 0,0006 mg Sb/l 3.6.21. Fluorki 0,11 0,11 0,11 < 0,10 mg F/l 3.6.22. Beryl < 0,0003 < 0,0003 mg Be/l 3.6.23. Kobalt mg Co/l 3.6.24. Cyna < 0,01 < 0,01 < 0,01 < 0,01 mg Sn/l UWAGA: w barwnych polach wyniki powyżej granicy oznaczalności. 40

8.10 Wyniki badań wskaźników chemicznych Nr wsk. Jezioro : Hańcza Substancje priorytetowe Stanowisko : 01 Tabela : 1 / 1 Kod stanowiska : PL07S0802_0027 Wskaźnik Data 2016-08-29 Temperatura powietrza 0,1 1,5 0,0 6,4 6,5 15,5 16,0 14,3 17,3 4,5-1,0-0,5 C Temperatura wody 0,5 2,2 2,9 5,7 10,4 18,1 19,1 18,7 20,9 8,7 3,3 2,6 C 3.3. Grupa wskaźników charakteryzujących zasolenie Jednostki miary 3.3.8. Twardość ogólna 127 146 152 151 140 142 129 138 134 134 152 161 mg CaCO3/l 4. Grupa wskaźników chemicznych charakteryzujących występowanie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego 4.1. Substancje priorytetowe w dziedzinie polityki wodnej 4.1.1. Alachlor < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 μg/l 4.1.2. Antracen < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 μg/l 4.1.3. Atrazyna < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 μg/l 4.1.4. Benzen < 0,50 < 0,50 < 0,50 < 0,50 < 0,50 < 0,50 < 0,50 < 0,50 < 0,50 < 0,50 < 0,50 < 0,50 μg/l 4.1.5. Difenyloetery bromowane μg/l 4.1.6. Kadm i jego związki < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 0,08 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 μg/l 4.1.7. C 10-13 chloroalkany < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 μg/l 4.1.8. Chlorfenwinfos < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 μg/l 4.1.9. Chlorpyrifos < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 μg/l 4.1.10. 1,2-dichloroetan (EDC) < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 μg/l 4.1.11. Dichlormetan < 0,50 < 0,50 < 0,50 < 0,50 < 0,50 0,50 < 0,50 < 0,50 < 0,50 < 0,50 < 0,50 < 0,50 μg/l 4.1.12. Di (2-etyloheksyl) ftalan (DEHP) < 0,20 0,27 < 0,20 < 0,20 < 0,20 < 0,20 1,60 0,22 / < 0,20 0,42 < 0,20 0,45 < 0,20 μg/l 4.1.13. Diuron < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 μg/l 4.1.14. Endosulfan μg/l 4.1.15. Fluoranten < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 μg/l 4.1.16. Heksachlorobenzen (HCB) μg/l 4.1.17. Heksachlorobutadien (HCBD) μg/l 4.1.18. Heksachlorocykloheksan (HCH) μg/l 4.1.19. Izoproturon < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 μg/l 4.1.20. Ołów i jego związki < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 1,6 μg/l 4.1.21. Rtęć i jej związki μg/l 4.1.22. Naftalen < 0,010 < 0,010 < 0,010 < 0,010 < 0,010 < 0,010 < 0,010 < 0,010 < 0,010 < 0,010 < 0,010 < 0,010 μg/l 4.1.23. Nikiel i jego związki < 2,0 < 2,0 < 2,0 < 2,0 < 2,0 < 2,0 < 2,0 < 2,0 < 2,0 < 2,0 < 2,0 < 2,0 μg/l 4.1.24. Nonylofenole < 0,03 0,05 0,097 < 0,03 < 0,03 0,11 0,13 0,08 0,11 0,04 0,07 0,52 μg/l 4.1.25. Oktylofenole < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 < 0,03 μg/l 4.1.26. Pentachlorobenzen μg/l 4.1.27. Pentachlorofenol (PCP) < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 μg/l 4.1.28. WWA - Benzo(a)piren < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 μg/l - Benzo(b)fluoranten < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 μg/l - Benzo(k)fluoranten < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 μg/l - Benzo(g,h,i)perylen < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 μg/l - Indeno(1,2,3-c,d)piren < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 μg/l 4.1.29. Symazyna < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 μg/l 4.1.30. Związki tributylocyny < 0,0002 < 0,0002 < 0,0002 μg/l 4.1.31. Trichlorobenzeny (TCB) < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 μg/l 4.1.32. Trichlorometan (chloroform) < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 μg/l 4.1.33. Trifluralina < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 < 0,009 μg/l 4.1. Nowe substancje priorytetowe (badania pilotażowe) 4.1.34. Dikofol μg/l 4.1.35. Kwas perfluorooktano-sulfonowy (PFOS) μg/l 4.1.36. Chinoksyfen μg/l 4.1.37. Dioksyny μg/l 4.1.38. Aklonifen μg/l 4.1.39. Bifenoks μg/l 4.1.40. Cybutryna μg/l 4.1.41. Cypermetryna μg/l 4.1.42. Dichlorfos < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 μg/l 4.1.43. Heksabromocyklo-dodekan (HBCDD) μg/l 4.1.44. Heptachlor i jego epoksyd μg/l 4.1.45. Terbutryna μg/l 4.2. Wskaźniki innych substancji zanieczyszczających (według KOM 2006/0129 COD) 4.2.1. Trichlorometan < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 μg/l 4.2.2. Aldryna μg/l 4.2.3. Dieldryna μg/l 4.2.4. Endryna μg/l 4.2.5. Izodryna μg/l 4.2.6.a DDT izomer para-para μg/l 4.2.6.b DDT całkowity μg/l 4.2.7. Trichloroetylen (TRI) < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 μg/l 4.2.8. Tetrachloroetylen (PER) < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 < 0,10 μg/l UWAGA: w barwnych polach wyniki powyżej granicy oznaczalności. 41

8.11 Wyniki badań biologicznych jeziora fitoplankton Jezioro : Hańcza Fitoplankton próba zlewana Okres badań : 2016 Tabela : 1 / 1 Lp. Stanowisko 01 01 01 01 Kod stanowiska PL07S0802_0027 PL07S0802_0027 PL07S0802_0027 PL07S0802_0027 Data: 2016-04-07 2016-06-29 2016-08-29 2016-11-07 Współrzędne geograficzne: N 54 15 56,2 E 22 48 47,1 N 54 15 56,2 E 22 48 47,1 N 54 15 56,2 E 22 48 47,1 N 54 15 56,2 E 22 48 47,1 Głębokość stanowiska: 108,5 m 108,5 m 108,5 m 108,5 m Warstwa: 1 5 m 1 5 m 1 5 m 1 5 m Grupa gatunek Liczebność Liczebność Liczebność Liczebność [szt/l] [%] [mg/l] [%] [szt/l] [%] [mg/l] [%] [szt/l] [%] [mg/l] [%] [szt/l] [%] [mg/l] [%] CYANOPROKARYOTA 40.600 3,00 0,023940 1,65 90.000 6,88 0,037026 5,21 23.400 3,85 0,030196 5,26 1. Anabaena flos-aque 12.600 0,93 0,016380 1,13 3.000 0,23 0,003900 0,55 2. Aphanocapsa sp. 2.000 0,33 0,001256 0,22 3. Chroococcus limneticus 28.000 2,07 0,007560 0,52 83.000 6,34 0,022410 3,15 12.000 1,97 0,005400 0,94 4. Phormidium sp. 7.400 1,22 0,014800 2,58 5. Snowella sp. 4.000 0,31 0,010716 1,51 6. Woronichinia compacta 2.000 0,33 0,008740 1,52 CHRYSOPHYCEAE 54.000 4,73 0,003510 0,17 440.000 32,48 0,037892 2,60 488.000 37,28 0,137114 19,30 2.000 0,33 0,006368 1,11 7. Bitrichia chodatii 8.000 0,59 0,005024 0,35 8.000 0,61 0,005024 0,71 8. Chrysococcus sp. 54.000 4,73 0,003510 0,17 9. Dinobryon bavaricum 16.000 1,18 0,003840 0,26 10. Dinobryon divergens 12.000 0,89 0,002760 0,19 174.000 13,29 0,040020 5,63 11. Erkenia subaequiciliata 380.000 28,05 0,017100 1,17 12. Mallomonas sp. 6.000 0,46 0,011670 1,64 2.000 0,33 0,006368 1,11 13. Ochromonas sp. 24.000 1,77 0,009168 0,63 300.000 22,92 0,080400 11,32 BACILLARIOPHYCEAE 804.000 70,37 1,705630 84,23 228.000 16,83 0,432400 29,70 281.600 21,51 0,303300 42,69 45.600 7,49 0,136200 23,75 14. Achnanthidium minutissimum 580.000 50,76 0,052200 2,58 15. Amphora inariensis 4.000 0,35 0,003440 0,17 16. Asterionella formosa 224.000 17,11 0,067200 9,46 18.000 2,96 0,005400 0,94 17. Aulacoseira ambigua 10.400 0,91 0,045500 2,25 18. Aulacoseira granulata 14.000 1,23 0,158200 7,81 19. Cyclotella sp. (< 20 μm) 95.000 8,31 0,109250 5,40 200.000 14,76 0,230000 15,80 50.000 3,82 0,057500 8,09 20.000 3,29 0,023000 4,01 20. Cyclotella sp. (> 20 μm) 20.000 1,75 0,044000 2,17 12.000 0,89 0,026400 1,81 4.000 0,66 0,008800 1,53 21. Cymbella aspera 50.000 4,38 1,100000 54,32 22. Diatoma vulgaris 4.000 0,35 0,030000 1,48 23. Fragillaria capucina 2.600 0,23 0,033540 1,66 24. Fragillaria crotonensis 8.000 0,59 0,168000 11,54 7.600 0,58 0,178600 25,14 3.600 0,59 0,099000 17,26 25. Gomphonema parvulum 2.000 0,18 0,001000 0,05 26. Navicula tripunctata 2.000 0,18 0,005200 0,26 27. Nitzschia acicularis 2.000 0,18 0,000420 0,02 28. Nitzschia fonticola 4.000 0,35 0,005600 0,28 29. Nitzschia sp. 6.000 0,53 0,017280 0,85 30. Ulnaria acus (Fragilaria ulna v. acus) 8.000 0,59 0,008000 0,55 31. Ulnaria ulna (Fragilaria ulna v. ulna) 8.000 0,70 0,100000 4,94 DINOPHYCEAE 12.600 1,10 0,05019 2,48 23.300 1,72 0,215658 14,81 13.200 1,01 0,080190 11,29 1.400 0,23 0,030092 5,25 32. Ceratium hirundinella 3.300 0,24 0,152658 10,49 1.200 0,09 0,055512 7,81 400 0,07 0,018504 3,23 33. Gymnodinium acuminatum 6.000 0,53 0,012000 0,59 6.000 0,44 0,012000 0,82 6.000 0,46 0,010560 1,49 34. Gymnodinium fuscum 600 0,05 0,004440 0,22 900 0,15 0,006660 1,16 35. Gymnodinium sp. 6.000 0,53 0,033750 1,67 8.000 0,59 0,036000 2,47 36. Peridiniopsis cuningtonii 2.000 0,15 0,007000 0,48 37. Peridiniopsis elpatiewskyi 4.000 0,30 0,008000 0,55 6.000 0,46 0,014118 1,99 38. Peridinium bipes 100 0,02 0,004928 0,86 CRYPTOPHYCEAE 248.000 21,70 0,148800 7,35 160.000 11,81 0,105400 7,24 364.000 27,82 0,095600 13,46 484.000 79,55 0,344600 60,10 39. Cryptomonas curvata 4.000 0,35 0,021600 1,07 8.000 0,59 0,043200 2,97 40. Cryptomonas marsonii 14.000 1,03 0,012600 0,87 41. Cryptomonas ovata 8.000 0,59 0,018400 1,26 4.000 0,31 0,009200 1,29 12.000 1,97 0,027600 4,81 42. Cryptomonas phaseolus 22.000 3,62 0,037400 6,52 43. Cryptomonas sp. 104.000 9,10 0,093600 4,62 260.000 42,74 0,234000 40,81 44. Rhodomonas sp. 140.000 12,25 0,033600 1,66 130.000 9,60 0,031200 2,14 360.000 27,51 0,086400 12,16 190.000 31,23 0,045600 7,95 CHLOROPHYTA 22.000 1,92 0,105642 5,22 462.670 34,16 0,640398 43,99 72.000 5,50 0,057200 8,05 52.000 8,55 0,025960 4,53 45. Ankyra ancora 10.000 0,74 0,001800 0,12 4.000 0,31 0,000720 0,10 46. Botryococcus sp. 2.000 0,18 0,086986 4,30 670 0,05 0,027876 1,91 47. Cosmarium sp. 4.000 0,30 0,006800 0,47 4.000 0,31 0,002800 0,39 2.000 0,33 0,003400 0,59 48. Didymocystis sp. 14.000 1,23 0,001470 0,07 49. Gloeocystis sp. 12.000 0,89 0,001440 0,10 50. Koliella planctonica 12.000 1,97 0,002400 0,42 51. Monoraphidium minutum 12.000 0,92 0,001200 0,17 52. Oocystis lacustris 14.000 1,07 0,002520 0,35 53. Pandorina morum 4.000 0,35 0,013332 0,66 2.000 0,15 0,007200 1,01 54. Phacotus sp. 410.000 30,27 0,588760 40,45 22.000 1,68 0,031592 4,45 55. Pseudosphaerocystis lacustris 32.000 5,26 0,012160 2,12 56. Quadrigula sp. 24.000 1,77 0,001416 0,10 12.000 0,92 0,000708 0,10 57. Staurastrum cuspidatum 2.000 0,18 0,003854 0,19 4.000 0,66 0,004800 0,84 58. Staurastrum gracile 2.000 0,15 0,012306 0,85 2.000 0,15 0,010460 1,47 59. Staurastrum sp. 2.000 0,33 0,003200 0,56 EUGLENOPHYTA 2.000 0,18 0,011200 0,55 60. Trachelomonas sp. 2.000 0,18 0,011200 0,55 OGÓŁEM 1.142.600 100 2,024972 100 1.354.570 100 1,455688 100 1.308.800 100 0,710430 100 608.400 100 0,573416 100 Chlorofil a [μg/l] 2,40 1,78 2,66 3,26 42

8.12 Wyniki badań biologicznych jeziora fitobentos Jezioro : Hańcza (PLLW30614) Fitobentos Data badań : 2016-10-14 Stanowisko: PL07S0802_0027 Typ abiotyczny : 5 a Miejsce poboru: przy brzegu wschodnim TYP KOD JCWP KOD MS NAZWA JEZIORA STANOWISKO DATA Tj GR IOJ OCENA 5a 30614 PL07S0802_0027 HAŃCZA st. 01 2016-10-14 0,755 0,896 0,913 BARDZO DOBRY Lp. Gatunek Kod gatunku Liczebność 1. Achnanthidium affine (= Achnanthes minutissima var. affinis) AMAF 22 2. Achnanthidium caledonicum (= Achnanthes minutissima var. scotia) AMSC 274 3. Achnanthidium gracillimum (= Achnanthes minutissima var. gracillima) AMGR 5 Achnanthidium minutissimum var. minutissimum (= Achnanthes minutissima 4. var. minutissima) AMIN 208 5. Brachysira neoexilis BNEO 5 6. Brachysira procera BPRO 6 7. Cymbella affiniformis CAFN 10 8. Cymbella excisa CAEX 9 9. Cymbella hustedtii CHUS 8 10. Cymbella vulgata CVUL 4 11. Epithemia adnata EADN 6 12. Epithemia turgida ETUR 2 13. Encyonema caespitosum (= Cymbella caespitosa) CCAE 4 14. Encyonema perpusillum (= Cymbella perpusilla) CPER 14 15. Encyonopsis cesati (= Cymbella cesati) CCES 13 16. Encyonopsis microcephala (= Cymbella microcephala) CMIC 13 17. Fragilaria tenera FTEN 15 18. Gomphonema minusculum GMIS 39 19. Gomphonema minutum GMIN 5 20. Gomphonema occultum GOCU 4 21. Gomphonema procerum GPRC 2 22. Gomphonema pumilum GPUM 57 23. Gomphonema vibrio GVIB 72 24. Mastogloia lacustris (= Mastogloia smithii var. lacustris) MSLA 146 25. Navicula cryptocephala NCRY 3 26. Navicula cryptotenella NCTE 6 27. Navicula cryptotenelloides NCTO 14 28. Navicula radiosa NRAD 1 29. Navicula tripunctata NTPT 2 30. Nitzschia denticula (= Denticula kuetzingii) DKUE 2 31. Rhopalodia gibba (= Rhopalodia gibba var. gibba) RGIB 6 32. Ulnaria acus (= Fragilaria ulna var. acus) FUAC 10 33. Ulnaria ulna (= Fragilaria ulna var. ulna) FULN 2 RAZEM 989 43

8.13 Wyniki badań biologicznych jeziora makrofity Jezioro : Hańcza Data badania : 2016-08-12 Lp. Zbiorowiska roślinne taksonomiczne średnie pokrycie n i [%] Powierzchnia [ha] Liczba wystąpień Transekty (pokrycie wg skali Braun-Blanqueta) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 1. Acoretum calami Tatarak zwyczajny 0,18 0,059 2 1 + 2. Zbiorowisko z Alisma plantago-aquatica L. Żabieniec babka wodna 0,01 0,003 1 r 3. Caricetum rostratae Turzyca dzióbkowata 0,78 0,255 2 + 2 4. Charetum delicatulae Ramienica delikatna 18,50 6,041 10 2 2 3 5 4 2 4 2 3 3 5. Charetum filiformis Ramienica grzywiasta 3,35 1,094 4 3 1 2 2 6. Charetum fragilis Ramienica krucha 16,27 5,313 8 4 + 5 3 4 3 3 2 7. Charetum hispidae Ramienica kosmata 1,70 0,555 1 3 8. Charetum rudis Ramienica zwyczajna 19,75 6,449 9 4 3 4 4 4 2 3 3 3 9. Elodeetum canadensis Moczarka kanadyjska 8,20 2,678 9 2 2 1 2 1 3 4 2 1 10. Equisetetum fluviatilis Skrzyp bagienny 5,10 1,665 6 + 1 4 1 3 + 11. Myriophylletum spicati Wywłócznik kłosowy 2,95 0,963 11 2 1 1 + 1 1 + + + 2 2 12. Nitellopsidetum obtusae Krynicznica tępa 1,50 0,490 2 2 2 13. Nymphaeo albae Nupharetum luteae forma z Nuphar lutea Grążel żółty 0,75 0,245 1 2 14. Phragmitetum communis Trzcina pospolita 10,20 3,331 13 1 2 1 1 2 2 3 3 3 1 2 2 2 15. Potametum compressi Rdestnica ściśniona 0,91 0,297 3 r 2 1 16. Potametum friesi Rdestnica szczeciolistna 0,15 0,049 1 1 17. Potametum lucentis Rdestnica połyskująca 0,15 0,049 1 1 18. Potametum perfoliati Rdestnica przeszyta 1,26 0,411 7 2 1 r 1 + + 1 19. Potametum filiformis f. z Potamogeton praelongus Wulfen Rdestnica wydłużona 0,16 0,052 2 r 1 20. Ranuncutetum circinati Włosienicznik krążkolistny 0,90 0,294 2 2 1 21. Scirpetum lacustris Oczeret jeziorny 0,80 0,261 3 + 2 + 22. Sparganietum erecti Jeżogłówka gałęzista 0,06 0,020 3 r + + 23. Stratiotetum aloidis Osoka aloesowata 0,18 0,059 2 1 + 24. Typhetum angustifoliae Pałka wąskolistna 0,03 0,010 2 r + 25. Lemno-Utricularietum vulgaris Pływacz zwyczajny 1,00 0,327 6 2 + 1 + + + Zbiorowiska roślinne nietaksonomiczne 26. Chara strigosa Ramienica szczeciniasta 1,70 0,555 1 3 27. Chara sp. Ramienica (nieoznaczona) 2,45 0,800 2 2 3 Liczba zbiorowisk 5 6 5 7 5 9 2 3 4 8 2 6 4 5 6 9 7 7 6 8 Pokrycie roślinnością transektu [%] 95 80 90 100 100 90 100 90 50 100 40 80 90 90 100 90 100 90 95 95 Maksymalna głębokość występowania roślin [m] 5,0 5,0 5,0 4,5 4,0 7,0 6,0 6,0 5,0 4,5 1,0 4,0 5,0 4,5 5,0 5,0 4,0 5,5 5,0 3,5 Skala Pokrycie roślinnością [%] Braun-Blanqueta zakres średnia r < 0,1 0,1 + 0,1 1,0 0,5 1 1,0 5,0 3 2 5,0 25 15 3 25 50 34 4 50 75 61 5 > 75 86 Współrzędne geograficzne N 54 15 11,0 E 22 48 40,0 N 54 15 17,2 E 22 48 42,9 N 54 15 27,4 E 22 48 51,8 N 54 15 50,2 E 22 49 11,9 N 54 16 06,5 E 22 49 22,1 N 54 16 18,8 E 22 49 30,8 N 54 16 27,3 E 22 49 16,4 N 54 16 43,9 E 22 49 11,6 N 54 16 56,2 E 22 49 02,7 N 54 16 51,3 E 22 48 53,9 N 54 16 37,3 E 22 48 49,3 N 54 16 14,1 E 22 48 30,6 N 54 15 58,9 E 22 48 24,3 N 54 15 38,2 E 22 48 15,4 N 54 15 19,2 E 22 48 15,9 N 54 15 07,9 E 22 48 07,4 N 54 15 09,9 E 22 47 45,4 N 54 14 55,1 E 22 47 45,8 N 54 14 45,5 E 22 48 00,9 N 54 14 51,8 E 22 48 00,8 44

8.14 Wyniki badań biologicznych jeziora makrobezkręgowce bentosowe Jezioro : Hańcza (PLLW30614) Makrozoobentos Data badań : 2016-05-05 Stanowisko: PL07S0802_0027 _01 PL07S0802_0027 _02 Typ abiotyczny : 5a Współrzędne geograficzne: N 54,258056 E 22,814639 N 54,262639 E 22,820444 TYP KOD I NAZWA JCWP STANOWISKO KOD MS DATA 6b PLLW30614 HAŃCZA LMI stanowisko 01 użytkowanie rolne PL07S0802_0027_01 2016-05-05 0,773 02 użytkowanie leśne PL07S0802_0027_02 2016-05-05 0,579 LMI jezioro OCENA 0,690 DOBRY Lp. Takson Kamienie Żwir Piasek Grubocząsteczkowy materiał organiczny Drobnocząsteczkowy materiał organiczny Zacienienie stanowiska PL07S0802_0027_01 N 54 15 29,0 E 22 48 52,7 użytkowanie rolne (57 %) 5 % 30 % 50 % 10 % 5 % 0 % Stanowisko PL07S0802_0027_02 N 54 15 45,5 E 22 49 13,6 użytkowanie leśne (43 %) 60 % 25 % 15 % 0 % 0 % 50 % 1. Bivalvia Dreissenidae 10 6 2. Bivalvia Sphaeridae 1-3. Gastropoda Bithynidae 7-4. Gastropoda Lymnaeidae 1 1 5. Gastropoda Planorbidae 5-6. Gastropoda Viviparidae 2-7. Hirudinea Erpobdelidae 3 1 8. Hirudinea Glossiphonidae 1 1 9. Amphipoda Gammaridae 5 7 10. Isopoda Asellidae 96 71 11. Chelicerata Hydrachnidae - 6 12. Ephemeroptera Baetidae 6 4 13. Ephemeroptera Caenidae 1 16 14. Ephemeroptera Ephemeridae 29 29 15. Ephemeroptera Leptophlebiidae 35 12 16. Odonata Coenagrionidae 3 6 17. Odonata Corduliidae 5-18. Odonata Libellulidae - 1 19. Heteroptera Notonectidae - 6 20. Megaloptera Sialidae 4 2 21. Trichoptera Leptoceridae 4-22. Trichoptera Limnephilidae 24 3 23. Trichoptera Molannidae - 1 24. Trichoptera Sericostomatidae 1-25. Coleoptera Dytiscidae 1-26. Coleoptera Gyrinidae - 1 27. Diptera Chironomidae 6 36 28. Diptera Tabanidae 1 4 RAZEM: 251 214 45

9 DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA Fotografia 1. Jezioro Hańcza widok z południowego skraju jeziora (25.07.2016). 46

Fotografia 2. Jezioro Hańcza charakterystyczne kamieniste brzegi jeziora (transekt 02). Fotografia 3. Jezioro Hańcza łąki ramienic na transekcie 04 (12.08.2016). 47

Fotografia 4. Jezioro Hańcza przekształcenia brzegów jeziora (25.07.2016). Fotografia 5. Jezioro Hańcza dzikie kąpielisko (25.07.2016). 48

10 PLAN BATYMETRYCZNY JEZIORA 49

50

11 SZKIC ZLEWNI JEZIORA 51