3. DEWIACJA I KONTROLA SPOŁECZNA Dr Jan Domaradzki Pracownia Socjologii Zdrowia i Patologii Społecznych Katedra Nauk Społecznych Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego Poznań Collegium Wrzoska ul. Dąbrowskiego 79 5 piętro, pokój 507 tel. : (061) 8546-911 email: jandomar@ump.edu.pl Czym jest dewiacja? Naruszenie, odstępstwo od ogólnie przyjętych i akceptowanych norm społecznych. 1
Jak argumentuje Paula Caplan: Norma jest konstruktem Czym jest przestępstwo? Naruszenie obowiązujących norm prawnych. 2
Czy dewiacja jest synonimem przestępstwa? DEWIACJA PRZESTĘPS CRIME TWO Każda przestępstwo jest dewiacją, ale nie każda dewiacje jest przestępstwem Czy dewiacja musi być negatywna? 3
BIOLOGICZNE TEORIE POWSTAWANIA DEWIACJI Cesare Lombroso: urodzeni przestępcy Cesare Lombroso (1835-1909). Biologiczny determinizm Oparł swą teorię na założeniu, przestępcy cechują się zestawem cech fizjologicznych. Znając jest społeczeństwo może wykryć jednostki skłonne do zachowań przestępczych i zapobiegać im. Lombroso zakładał, że więźniowie różnią się typem anatomicznym i fizjologicznym od nie przestępców: kształtem czaszki, asymetrią twarzy i głowy, Wyraźnymi kośćmi policzkowymi, uszami i wargami, Długimi ramionami i Skrzywionym nosem. Lombroso ukuł termin urodzony przestępca 4
William Sheldon (1898-1977): Somatotypy Twierdził, że budowa ludzkiego ciała koresponduje z typem charakteru. Wyróżnił 3 typy somatyczne, które współgrają z typem temperamentu. Endomorfia ciało miękkie, zaokrąglona figura, słaby rozwój kości i mięśni, niski stosunek powierzchni ciała do jego masy. Silnie rozwinięte są narządy trawienne, które rozwijają się z endodermy embrionu stąd nazwa. Endomorfia koreluje ze skłonnością do komfortu, towarzyskością, pożądaniem pokarmu, ludzi i uczucia. Są zrównoważone, raczej łatwe we współżyciu i tolerancyjne. W chwilach stresu i napięcia poszukują towarzystwa innych. Mezomorfia budowa ciała jest mocna i kanciasta, dominują mięśnie i kości. Ciało jest silne i twarde, odporne na uszkodzenia i dostosowane do wysiłku fizycznego. Ten typ ciała rozwija się z mezodermy. Koreluje ze skłonnością do przygód i ryzyka, silną potrzebą ćwiczeń mięśniowych i intensywnej aktywności fizycznej. Osoby takie charakteryzują się stosunkowo silną agresją, niewrażliwością na uczucia innych, skłonnością do dominacji, władzy i działania. Ektomorfia smukłe i wątłe ciało, płaska pierś, delikatność. Osoby takie są chude i słabo umięśnione, niezdolne do długotrwałego wysiłku fizycznego. Duża powierzchnia ciała w stosunku do jego masy. Największy jest mózg i ośrodkowy układ nerwowy. Powstaje z ektodermy. Charakter objawia się skrępowaniem, nieśmiałością, zahamowaniem, lękiem przed ludźmi. Reakcje tych osób są zbyt szybkie, sen zły. W chwilach stresu i napięcia unikają ludzi. Michael Ghiglieri: Ciemna strona człowieka. W poszukiwaniu źródeł męskiej agresji Ludzkie zachowanie, w tym przemoc, jest warunkowane biologicznie. Ludzie nie różnią się tym od innych zwierząt. Odrzuca założenie, że różnice między mężczyznami i kobietami są efektem tzw. dualnej socjalizacji. Krytykuje feministyczne teorie gwałtu (jako pragnienie władzy a nie seksu) oraz ujęcia liberalne przemocy (uwarunkowania społeczne a nie sprawcy), a także prawo o posiadaniu broni, czy założenie, że ludobójstwo jest efektem zaburzeń psychicznych. 5
Analizując gwałt, morderstwo, kradzież, wojnę i ludobójstwo twierdzi, że mężczyźni są zaprogramowani biologicznie do zachowań agresywnych i przemocy, która ma charakter wrodzony i jest efektem milionów lat ewolucji. Różnice genetyczne czynią mężczyzn bardziej skłonnymi do przemocy. Mężczyźni są biologicznie predysponowani do zachowań agresywnych. Agresja i przemoc zwiększają szanse samca na sukces reprodukcyjny. Przemoc jest (dla mężczyzn) najskuteczniejszą strategiąreprodkcyjną. Projekt poznania ludzkiego genomu (Human Genome Project, HUGO Project) W roku 2000 efektem zainaugurowanego dekadę wcześniej Projektu poznania ludzkiego genomu (Human Genome Project, HUGO Project) był wstępny opis genomu człowieka (14 kwietnia roku 2003 opublikowano dokument stwierdzający zakończenie sekwencjonowania 99% genomu z trafnością 99,99%). Genetyka, a zwłaszcza genetyka chorób i genetyka zachowań podkreślają, że choroby i zachowania człowieka mają podłoże genetyczne, a zadaniem genetyki jest identyfikacja i lokalizacja genów odpowiedzialnych za konkretne zachowania i choroby, w tym: alkoholizm, narkomanię, depresję, gwałt, schizofrenię, agresję, przemoc, etc. Genetyka staje jest nową formą determinizmu 6
Biopsychiatria Również współczesna psychiatria argumentuje, że zaburzenia zachowania, myślenia i wyrażania emocji, zwane chorobami psychicznymi mają podłoże biologiczne, a więc genetyczne i/lub neurologiczne. Źródło tych zachowań nie tkwi w dysfunkjonalnym, patologicznym społeczeństwie, lecz w złym funkcjonowaniu mózgu: nierównowadze biochemicznej mózgu, będącej efektem zaburzenia pracy neuroprzekaźników. SOCJOLOGICZNE TEORIE ZACHOWAŃ DEWIACYJNYCH 7
Teoria anomii Roberta K. Mertona Dlaczego pewne społeczeństwa są bardziej podatne na zachowania dewiacyjne? Wraz ze zmianą społeczną jednostki muszą zaadoptować nowy porządek aksjonormatywny: akceptowane kulturowo cele (wartości) i uznane społecznie środki prowadzące do ich realizacji (normy). Anomia oznacza stan napięcia strukturalnego, gdy na skutek zmiany społecznej jednostki nie rozumieją lub nie akceptują obowiązującego systemu wartości i/lub norm społecznych. Stan ten pojawia się wraz ze zmianą społęczną Dewiacja jest (nieudaną) próbą do zmiany społecznej. 8
Mertona 5 typów adaptacji społecznej Wartkości kulturowe Normy społeczne Konformizm + + Innowacja + - Rytualizm - + Wycofanie - - Bunt -/+ -/+ Dewiacja jako efekt transmisji kulturowej 9
Dewiacje są efektem negatywnej transmisji kulturowej w subkulturach dewiacyjnych, których system kulturowy jest nieakceptowany przez resztę zbiorowości. Grupy dewiacyjne socjalizują swoich członków do zachowań dewiacyjnych. Człowiek uczy się dewiacji w procesie socjalizacji negatywnej, co skutkuje wstąpieniem jednostki na drogę kariery dewiacyjnej. SPOŁECZEŃSTWO SUBKULTURA DEWIACYJNE SUBKULTURA DEIACYJNA Grupa dewiacyjna socjalizacja Czynniki warunkujące proces uczenia: 1. wiek ucznia" 2. intensywność kontaktów z dewiacyjnym nauczycielem" 3. stosunek do dobra" i zła w pierwotnym otoczeniu jednostki Im młodszy uczeń, im bardziej intensywne kontakty z grupą dewiacyjną i im więcej kontaktów z dewiacyjnym znaczącym innym tym większe prawdopodobieństwo sukcesu negatywnej socjalizacji. 10
Teoria kontroli Pyta nie o źródła łamania norm społecznych prawa, ale dlaczego większość jednostek przestrzega norm społecznych? Słabe więzi społeczne, brak integracji z grupą osłabia wewnętrzne mechanizmy kontroli i skłania jednostki do zachowań dewiacyjnych. Każdy człowiek jest egoistą. Człowiek jest istotą kalkulującą: 1. Czy bardziej opłaca się przestrzegać norm, czy zachować w sposób dewiacyjny? 2. Czy istniej/działa kontrola społeczna? Kontrola społeczna prowadzi do konformizmu. 11
Teoria etykietowania Howarda S. Beckera Nawiązuje do symbolicznego interakcjonizmu i teorii konfliktu. W rzeczywistości nikt nie jest dewiantem i żadne zachowanie nie jest dewiacją dopóki nie zostanie za takie uznane przez społeczeństwo. Dewiacja jest negatywną etykietą (pietnem) przypisaną do pewnych zachowań i/lub jednostek. Dewiacja jest efektem reakcji społecznej. Naznaczona negatywnie jednostka, internalizuje nadaną jej etykietę i akceptuje przypisaną jej nową rolę społeczną. Z czasem dewiant wdrukowuje rolę, która staje się podstawą jej tożsamości społecznej i potwierdza ją własnym zachowaniem. Wkracza na drogę kariery dewiacyjnej. Co prowadzi do samospełniającego się proroctwa.??? 12
Edwin Lemert Dewiacja pierwotna i wtórna Dewiacja pierwotna: Każde zachowanie naruszające normy społeczne, które nie spotyka się reakcją społeczną. Dewiacja wtórna: Zachowanie dewiacyjne, które spotyka się reakcją społeczną i jest na nie reakcją. G. Sykes i D. Matza Techniki neutralizacji 13
Negacja odpowiedzialności To nie moja wina. Nie miałem innego wyjścia. Zostałem tak wychowany. Negacja krzywdy Nie ukradłem tylko pożyczyłem. Nie uderzyłem tylko popchnąłem. 14
Negacja ofiary Zasłużył na to. W rzeczywistości broniłem się nim. Nie jestem oprawcą, lecz ofiarą. Potępianie potępiających Robisz dokładnie tak samo. On też kradnie. To on wręczył łapówkę. 15
Odwoływanie się do wyższych racji Ukradłem, by nakarmić rodzinę. Gdybym nie ściągał nie zdałbym egzaminu. Gdy personel medyczny dokonuje aborcji, gdy poród zagraża życiu matki mamy do czynienia z: Negacją odpowiedzialności Negacją krzywdy Negacją ofiary Potępianiem potępiających Odwoływaniem się do wyższych racji 16
KONTROLA SPOŁECZNA KONTROLA SPOŁECZNA Dotyczy procesów i mechanizmów, które kontrolują zachowania jednostek prowadząc do zachowań konformistycznych wobec norm społecznych. Jej zadaniem jest zapewnienie porządku społecznego poprzez regulację norm społecznych. 17
Typy kontroli społecznej Wewnętrzna Zewnętrzna Nieformalna Formalna Półformalna 18
Konformizm Proces dostosowywania swojego zachowania i/lub sposobów myślenia do rzeczywistego lub wyimaginowanego nacisku grupy. Herbert Kelman Wskazał na 3 główne typy konformizmu: Uleganie Podporządkowanie się wynikające z chęci uzyskania nagrody lub uniknięcia kary. Identifikacja Gdy jednostce zależy, aby być podobnym do jakiejś grupy lub jakiejś osoby, którą uznaje za autorytet i z którą się identyfikuję. Internalizacja (akceptacja). Najgłębsza forma konformizmu, polega na uznaniu pewnych norm i wartości za własne. 19
Eksperyment Salomona Asha Która z linii pasuje do pierwszej: A, B, or C? Czy nonkonformizm jest możliwy? 20
Czy chorobę można traktować jako formę dewiacji? Chorzy od zawsze byli ludźmi nie tylko ubogimi, niedożywionymi, wzbudzającymi litość, ale nade wszystko naruszającymi i/lub niespełniającymi charakterystycznych dla kultury norm społecznych. Choroba to forma dewiacji społecznej. 21
Freak Shows lub Sideshows Popularne na przełomowe XIX i wieku tzw. cyrki osobliwości, gdzie prezentowano okazy dziwolągów najczęściej ludzi chorych, upośledzonych i niepełnosprawnych. W USA można było ich nawet 105 objazdowych pokazów. EUGENIKA gr. eu-genes = dobrze urodzony pojęcie wprowadzone w 1883 r. przez Francisa Galtona. Dotyczyło selektywnego rozmnażania zwierząt lub ludzi, aby ulepszać gatunki z pokolenia na pokolenie, szczególnie jeśli chodzi o cechy dziedziczone. Nauka badająca możliwości rozwoju osobników o dodatnich cechach dziedzicznych osiągniętych przez selekcję na drodze genetycznej. Sir Francis Galton (1822-1911) W praktyce eugenika działa w dwóch kierunkach: 1. zapobiega rozmnażaniu się osobników słabych (z wadami genetycznymi) i 2. dąży do tworzenia korzystnych warunków dla rozwoju osobników o dodatnich cechach genetycznych. 22
Stara i nowa eugenika Eugenika pozytywna polegała na zachęcaniu i promowaniu reprodukcji jednostek i grup społecznych uznawanych za lepsze i posiadające pozytywne cechy (biali, wykształceni, bogaci, mieszkańcy miast), np. poprzez: - przyznawanie nagród czy dodatków za dodatkowe dziecko; - ulgi podatkowe, - doradztwo małżeńskie, - selektywną reprodukcję. Eugenika negatywna polegała na zniechęcaniu i/lub uniemożliwieniu reprodukcji jednostek i grup społecznych uznawanych za gorsze i posiadające negatywne cechy (mniejszości etniczne, upośledzeni umysłowo, niepełnosprawni, ubodzy, przestępcy, niewykształceni), np. poprzez: - segregację rasową; - zakaz mieszanych małżeństw, - sterylizację, - aborcję, - eutanazję - eksterminację. Stara eugenika 23
Akcja T4 (Aktion T4) To nazistowski program, zwany także Programem eutanatystycznym, realizowany w latach 1939-1941. W trakcie jego trwania niemieccy lekarze zamordowali 70,273 osób: niepełnosprawnych i upośledzonych umysłowo. Nowa eugenika - badania prenatalne, - diagnostyka przedimplantacyjna, - poradnictwo genetyczne, - aborcja, - eutanazja, - procedura in-vitro, - klonowanie. 24
Choroba Huntingtona Zespół łamliwego chromosomu X Dystrofia mięśni (zespół Duchenne a) hemophilia achondroplazja mukowiscydoza Zespół Downa Rozszczep Anemia sierpowata Skóra pergaminowa Płód arlekin podniebienia Genetyka i zarządzanie ryzykiem Współczesna genetyka oferuje szereg testów i technologii technologie, które umożliwiają przewidzenie i zarządzania ryzykiem:: - diagnostyka przedimlantacyjna (PGD), - amniopunkcja (amniocenteza) (AFT), - przezierność fałdu karkowego (NT) - biopsja kosmówki pozwalają określić pewne cechy człowieka przed jego narodzeniem i umożliwiają dokonanie wyboru np. nieimplantowania zainfekowanego zarodka do macicy matki, aborcji ryzyka lub rezygnację z reprodukcji. 25
Project Prevention (wcześniej Children Requiring a Caring Kommunity - CRACK) Barbara Harris po zaadoptowaniu wraz z mężem czwórki dzieci od uzależnionej od narkotyków matki założyła w roku 1997 pozarządowa organizację, której celem jest oferowanie narkomanom (zwłaszcza kobietom) pieniędzy ($300 i 200) poddanie się długoterminowej antykoncepcji z dobrowolną sterylizacją włącznie. Od roku 2010 organizacja działa także na Wyspach Brytyjskich. Sama organizacja twierdzi na swojej stronie, że do października 2010 roku opłaciła 3,600 klientów i była zaangażowana w 16,462 ciąż i 10,838 porodów. http://www.projectprevention.org/ Nowa, tzw. liberalna różni się od starej tym, że operuje retoryką autonomii, osobistej odpowiedzialności, świadomego wyboru i zapobiegania chorobom, a nie poprawy rasy 26
Medykalizacja społeczeństwa Proces, w wyniku którego coraz więcej obszarów życia społecznego jest definiowanych w kategoriach medycznych (zdrowia i choroby), a leczenie traktuje się jako właściwą formę radzenia sobie z nimi. kradzież/homoseksualizm/masturbacja/narkomania i alkoholizm/rozwiązłość seksualna/morderstwo Homo religiosus politicus medicus Dyskurs religia prawo medycyna Definicja grzesznik przestępca chory Sankcje potępienie więzienie leczenie 27
Naturalne, procesy fizjologiczne: - ciąża i poród, - starzenie się, - menopauza i andropauze, - łysienie, - osteoporoza; - umieranie. Zdolność do pełnienia ról społecznych: - służba wojskowa, - prawo jazdy, - ojciec/matka, - praca, - nauka. 28
Przestępstwa: - kradzież - gwałt, -morderstwo, - Przemoc (domowa). Dewiacje seksualne: - homoseksualizm, - masturbacja, - pedofilia, - seksoholizm. 29
Dewiacje: - szaleństwo, - alkoholizm i narkomania, - anorexia i bulimia, - otyłość, - nadpobudliwość, - dysleksja/dysgrafia, etc., - (współ)uzależnienie, - samobójstwo. Podstawowe pojęcia i terminy Anomia Bunt Dewiacja Dewiacja pierwotna Dewiacja wtórna Dysonans poznawczy Eksperyment Asha Identyfikacja Innowacja Internalizacja Kariera dewaicyjna Konformizm Kontrola społeczna Medykalizacja Myślenie grupowe Negacja krzywdy Negacja ofiary Negacja odpowiedzialności Negatywna socjalizacja Odwoływanie się do wyższych racji Potępianie potępiających Przestępstwo Piętno (etykieta/stygmat) Rytualizm Socjolobiologia Techniki neutralizacji Teoria etykietowana Typy somatyczne Uleganie Wycofanie/ucieczka 30