Œrodowiskowe uwarunkowania konkurencyjnoœci rolnictwa Warmii i Mazur STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom XI l zeszyt 4 37 Katarzyna Brodziñska Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie ŒRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA KONKURENCYJNOŒCI ROLNICTWA WARMII I MAZUR ENVIRONMENTAL CONDITIONS OF COMPETITIVENESS OF AGRICULTURE FROM WARMIA AND MAZURY PROVINCE S³owa kluczowe: konkurencyjnoœæ, rolnictwo, uwarunkowania œrodowiskowe Key words: competitiveness, agriculture, environmental conditions Synopsis. Przeprowadzono analizê uwarunkowañ œrodowiskowych konkurencyjnoœci rolnictwa w woj. warmiñsko-mazurskim. Do analiz wykorzystano dane GUS (bank danych regionalnych) oraz dane ARiMR. Du e zró nicowanie warunków przyrodniczych w odniesieniu do mniejszych jednostek terytorialnych wskazuje na potrzebê wiêkszego zró nicowania œcie ek rozwoju rolnictwa dostosowanych do warunków i zasobów œrodowiskowych. Wstêp Konkurencyjnoœæ sektora rolnego determinuj¹ przede wszystkim warunki przyrodniczo-œrodowiskowe (gleba, klimat, rzeÿba terenu, stosunki wodne oraz sezonowe i przestrzenne zmiany przebiegu pogody). Du e znaczenie maj¹ równie czynniki biologiczne zwi¹zane ze specyficznymi w³aœciwoœciami gatunków i odmian uprawianych roœlin oraz ras utrzymywanych zwierz¹t. Warunki ekonomiczno-organizacyjne obejmuj¹ce: wielkoœæ i strukturê obszarow¹ gospodarstw, ukszta³towanie ich roz³ogu, wyposa enie w sprzêt techniczny i zasoby si³y roboczej, poziom stosowanych technologii (nawo enie, p³odozmian, ochrona roœlin itp.) oraz wyposa enie w kapita³ pozwalaj¹ natomiast na efektywne wykorzystanie warunków przyrodniczych. W tym kontekœcie nie bez znaczenia jest zarówno infrastruktura techniczna gospodarstw (wyposa enie w budynki i budowle, p³yty gnojowe, gospodarka wodno-œciekowa, silosy paszowe itp.), jak i infrastruktura techniczna obszarów wiejskich (komunikacja i ³¹cznoœæ, zapotrzebowanie w wodê, kanalizacja, sieæ przetwórczo-handlowa itp.) [Kuœ 2000, Kopiñski 200 Krasowicz, Kopiñski 2006]. Aby w pe³ni scharakteryzowaæ œrodowiskowe uwarunkowania rozwoju rolnictwa w analizie uwzglêdniono wskaÿniki odnosz¹ce siê do warunków przyrodniczych (jakoœæ gleb, jakoœæ rolniczej przestrzeni produkcyjnej, wskaÿnik poziomu intensywnoœci gospodarowania) i odniesiono je do wskaÿników ekonomicznych (struktura obszarowa gospodarstw rolnych, obsada byd³a i trzody chlewnej, towarowoœæ produkcji). W analizach wykorzystano dane GUS (bank danych regionalnych) oraz dane ARiMR. Analizy porównawczej poziomej wybranych wskaÿników dokonano zarówno w obrêbie makroregionu standardowej nadwy ki bezpoœredniej (SGM ) Pomorze i Mazury (woj. lubuskie, zachodniopomorskie, pomorskie i warmiñsko-mazurskie), jak i w uk³adzie powiatów woj. warmiñsko-mazurskiego i odniesiono do powierzchni realizacji wybranych pakietów programu rolnoœrodowiskowego (PR). Czynniki determinuj¹ce konkurencyjnoœæ rolnictwa G³ównym wyznacznikiem potencja³u rolnictwa jest ziemia rozumiana jako rolnicza przestrzeñ produkcyjna, natomiast pozosta³e zasoby praca i kapita³, czyli uwarunkowania ekonomiczne i Zgodnie z za³o eniami systemu FADN (Farm Accountancy Data Network) standardowa nadwy ka bezpoœrednia z okreœlonej dzia³alnoœci rolniczej jest definiowana jako wartoœæ rocznej produkcji uzyskanej z hektara uprawy lub od jednego zwierzêcia pomniejszona o koszty bezpoœrednie poniesione na wytworzenie tej produkcji w warunkach przeciêtnych dla danego regionu. Ze wzglêdu na efektywnoœæ produkcji rolniczej Polska zosta³a podzielona na cztery makroregiony.
38 Katarzyna Brodziñska organizacyjne decyduj¹ jedynie o poziomie jej wykorzystania. Miernikiem oceny warunków przyrodniczych jest wskaÿnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (WWRPP), który uwzglêdnia jakoœæ gleb oraz czynniki pozaglebowe: agroklimat, warunki wodne i rzeÿbê terenu. WskaŸnik ten w województwie warmiñsko-mazurskim wynosi 66,0 i jest zbli ony do œredniej krajowej 66,6. Ró nica pomiêdzy najwy sz¹ i najni sz¹ wartoœci¹ tego wskaÿnika w uk³adzie województw makroregionu Pomorze i Mazury wynosi 5,2 pkt. Natomiast ró nica ta w obrêbie powiatów województwa warmiñsko-mazurskiego wynosi blisko 23,9 pkt., co uzasadnia potrzebê analizowania uwarunkowañ œrodowiskowych i poszukiwania dzia³añ wspieraj¹cych konkurencyjnoœæ w odniesieniu do mniejszych jednostek terytorialnych. Gleby województwa warmiñsko-mazurskiego cechuj¹ siê wysok¹ kwasowoœci¹. Blisko 60% stanowi¹ gleby wymagaj¹ce wapnowania, a kolejne 24% to gleby wymagaj¹ce okresowego wapnowania. Tylko 2% gleb u ytków rolnych województwa to gleby o odczynie alkalicznym. Roœliny uprawiane na glebach kwaœnych maj¹ gorsze warunki wzrostu i rozwoju. Zakwaszenie gleb jest jednym z g³ównych czynników ograniczaj¹cych dobór uprawianych roœlin i ich plonowanie. Regulacja odczynu gleby w du ym stopniu zale y od prawid³owej agrotechniki, a przede wszystkim od wapnowania gleb, które jest konieczne dla utrzymania nale ytej produktywnoœci roœlin i dobrego funkcjonowania ekosystemów [Stuczyñski i in. 200 Krasowicz 2008]. W roku gospodarczym 2006/2007 zu ycie nawozów wapniowych w województwie warmiñsko-mazurskim wynosi³o 30, kg/ha UR (przewa nie w postaci wapna palonego, ³¹cznie z wapnem defekacyjnym) i by³o ni sze ni w pozosta³ych województwach analizowanego makroregionu oraz ni sze ni œrednia w kraju (37,4 kg/ha). Jednym z najistotniejszych wskaÿników jakoœci gleb, charakteryzuj¹cych yznoœæ siedliska, warunki wodne i aktywnoœæ biologiczn¹ jest zawartoœæ próchnicy. Z praktycznego punktu widzenia to próchnica warunkuje przebieg procesów yciowych mikroflory glebowej, decyduj¹cych o dynamice obiegu sk³adników w œrodowisku. Gleby o naturalnie wysokiej zawartoœci próchnicy charakteryzuje wysoka yznoœæ i naturalna zasobnoœæ w sk³adniki pokarmowe, w tym zw³aszcza azot uruchamiany w procesach mineralizacji [Stuczyñski i in. 2004]. Odsetek gleb o zawartoœci próchnicy pow. 2% (32,3%) w woj. warmiñsko-mazurskim kszta³tuje siê na poziomie œredniej krajowej (30,7%). Powy sza analiza wskazuje na pewne ograniczenia konkurencyjnoœci rolnictwa w woj. warmiñsko-mazurskim wynikaj¹ce z niekorzystnych uwarunkowañ siedliskowych. Miernikiem pozwalaj¹cym oceniæ stopieñ wykorzystania warunków œrodowiskowych jest wspó³czynnik S 2. Obliczenia wskazuj¹, e w 2007 r. w województwach warmiñsko-mazurskim i pomorskim praktycznie nie istnia³y rezerwy produkcyjne. Stosunkowo niska zmiennoœæ plonowania zbó w tym regionie (w latach 2000-2007 ró nica w plonach wynosi³a w woj. pomorskim 7,5 dt/ha, warmiñsko-mazurskim 8,2 dt/ha, natomiast w lubuskim a 6,8 dt/ha, a w zachodniopomorskim 2,3 dt/ha) i wysoka wartoœæ wspó³czynnika S mog¹ wskazywaæ na lepsze wykorzystanie uwarunkowañ œrodowiskowych w produkcji roœlinnej (tab. ). Wzrost towarowoœci w rolnictwie jest œciœle powi¹zany ze skal¹ produkcji. W analizie przyjêto kierunek zmian struktury obszarowej gospodarstw jako wskaÿnik rangi rolnictwa w poszczególnych jednostkach terytorialnych. Z danych ARiMR wynika, e wzrasta œrednia powierzchnia gruntów rolnych w gospodarstwie. W 2006 r. wynosi³a ona œrednio w kraju 9,57 ha, rok póÿniej wzros³a o 0,34 ha, a w 2008 r. by³o to ju 0,2, przy czym w woj. zachodniopomorskim œrednia powierzchnia UR w gospodarstwie jest prawie trzykrotnie, a w pozosta³ych województwach analizowanego makroregionu ok. dwukrotnie wiêksza od œredniej krajowej. Zalet¹ tej zmiennej jest ³atwoœæ ustalenia jej poziomu oraz wzglêdnie du a wspó³zmiennoœæ z uzyskiwanymi rezultatami. Z badañ Kowalczyka [2000] wynika, e powierzchnia fizyczna gospodarstwa rolnego pozwala samodzielnie wyjaœniæ 64% zmiennoœci wartoœci uzyskiwanego produktu koñcowego. Wzrost powierzchni u ytków rolnych (UR) o 0% wi¹ e siê ze zwiêkszeniem wartoœci produktu o 8,%. Powierzchnia fizyczna UR nie uwzglêdnia jednak zró nicowania produktywnoœci gospodarstw zarówno z powodu ró nic w strukturze UR, jak i jakoœci gleb. Procentowy udzia³ gospodarstw rolnych z przedzia³u 5-0 ha 2 Wspó³czynnik S to stosunek ró nicy pomiêdzy rzeczywistymi i teoretycznymi plonami podstawowych zbó, do wartoœci rzeczywistych plonów podstawowych zbó w województwie wyra ony w procentach. Teoretyczne plony podstawowych zbó w indywidualnych gospodarstwach rolnych w województwie obliczono ze wzoru: Ptw = Wpw / Wpk X Prk, gdzie Wpg wskaÿnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej w województwie, Wpk wskaÿnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej w kraju, Prk rzeczywiste plony podstawowych zbó w kraju.
Œrodowiskowe uwarunkowania konkurencyjnoœci rolnictwa Warmii i Mazur 39 Tabela. Wybrane wskaÿniki charakteryzuj¹ce rolnictwo w makroregionie Pomorze i Mazury Wyszczególnienie warmiñskomazurskie Województwo pomorskie zachodnio- pomorskie lubuskie WskaŸnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej 66, 0 66, 2 67, 5 62, 3 Gleby marginalne [% powierzchni ogólnej] 5, 5 0, 7 9, 5 Zagro enie potencjalne gleb u ytkowanych rolniczo erozj¹ wietrzn¹ [% powierzchni ogólnej] Zagro enie gruntów rolnych i leœnych erozj¹ wodn¹ powierzchniow¹ [% powierzchni ogólnej] Zagro enie gruntów rolnych i powierzchni ogólnej] leœnych erozj¹ w¹wozow¹ [% 7,2 3, 9 9, 5 8 29,2 4, 0 3, 5 22, 3 35,9 27, 20, 6 3, 9 Udzia³ u ytków zielonych w strukturze u ytków rolnych [GUS 2007] 2, 7 9, 9 20, 2 2 2 Obszary prawnie chronione [% powierzchni ogólnej] 53, 6 4, 0 27, 4 35, 5 Zakwaszenie gleb [% powierzchni gleb kwaœnych i bardzo kwaœnych] 57, 5 53, 5 43, 6 50, 8 Gleby o zawartoœci próchnicy >2% [% powierzchni ogólnej] 32, 3 46, 6 36, 4 30, Œrednia wielkoœæ w [ARiMR 2008] Udzia³ gospodarstw o powierzchni gospodarstw [% GUS 2007]. Udzia³ gospodarstw o powierzchni gospodarstw [% GUS 2007]. powierzchni gruntów rolnych w gospodarstwie 5-0 ha w ogólnej liczbie 50 ha w ogólnej liczbie 22,8 8,48 29,68 9,67 6,7 6, 3 6, 6 0, 0 6,7 2, 5, 0 2, 6 Wspó³czynnik S [2007] 0 6-0, 9 0, 7 Obsada byd³a [szt./00 ha UR] 40, 25, 0 0, 7 5, 4 Obsada trzody chlewnej [szt./00 ha UR] 79, 9 3, 8 52, 0 40, 7 Zu ycie nawozów NPK w kg/ha UR w 2006/2007 2 9 26, 8 9, 0 2 4 Struktura gospodarstw rolnych wg ESU w 2007 [%] do 8 ESU 78, 0 8, 7 83, 7 9, 3 8-40 ESU 9, 9 6, 6 4 7, 4 powy ej 40 ESU 2,, 7, 9, 3 Towarowa produkcja rolnicza na ha UR [GUS 2007] 5, 2 2 2, 3 Udzia³ towarowej produkcji rolniczej [GUS 2007] Powierzchnia realizacji ARiMR 2006] rolniczej w koñcowej produkcji programu rolnoœrodowiskowego [% UR, 93,5 88, 6 9, 8 87, 0 7,3 0, 2 6, 2 5, 4 Liczba z³o onych wniosków w ramach PROW 2007-203 w 2008 r. 76 280 06 524 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych GUS, ARiMR. (traktowanych jako destymulanty negatywnie wp³ywaj¹ce na produkcjê rolnicz¹ rozdrobnienie gospodarstw) jest zdecydowanie najwy szy w województwie lubuskim. Natomiast odsetek gospodarstw powy ej 50 ha, traktowanych z kolei jako stymulanty (pozytywnie wp³ywaj¹ce na produkcjê rolnicz¹) jest najkorzystniejszy w województwie warmiñsko-mazurskim (6,7) i zachodniopomorskim (5,0) (tab. ). Analiza pozosta³ych wskaÿników ogranizacyjno-ekonomicznych wskazuje, e w województwie warmiñsko-mazurskim najkorzystniejsza jest nie tylko struktura gospodarstw rolnych wg ESU (22% gospodarstw powy ej 8 ESU), ale w tym regionie najwy szy jest zarówno wskaÿnik towarowej produkcji z ha UR (5,2), jak i udzia³ towarowej produkcji rolniczej w koñcowej produkcji rolniczej (93,5%). Jest to najprawdopodobniej efekt intensyfikacji produkcji rolniczej. Uwarunkowania œrodowiskowe predystynuj¹ natomiast województwo warmiñsko-mazurskie do prowadzenia produkcji rolniczej metodami proekologicznymi (rolnictwo ekologiczne, rolnictwo zintegrowane). Z danych ARiMR wynika jednak, e w województwie warmiñsko-mazurskim w 2006 r. program rolnoœrodowiskowy by³ realizowany zaledwie na powierzchni 7,28% UR, natomiast w pozosta³ych województwach analizowanego makroregionu wartoœci te by³y znacznie wy sze (województwie zachodniopomorskie 6,% i lubuskie 5,4% i pomorskie 0,5%). Trudnoœci z uzyskaniem danych dotycz¹cych powierzchni, na której realizowany by³ program rolnoœrodowiskowy w 2008
40 Katarzyna Brodziñska r. nie pozwalaj¹ precyzyjnie okreœliæ kierunku zmian. Niemniej jednak analizuj¹c liczbê z³o onych w 2008 r. wniosków mo na zauwa yæ wzrost zainteresowania rolników z województwa warmiñskomazurskiego jego realizacj¹. Lokalne zró nicowanie warunków œrodowiskowych w województwie warmiñsko-mazurskim Obszar województwa warmiñsko-mazurskiego stanowi wa ny element powi¹zañ przyrodniczych nadba³tyckiej strefy pojeziernej, ci¹gn¹cej siê od Skandynawii przez pó³nocno-zachodnie tereny Rosji, Estoniê, otwê, Litwê, pó³nocn¹ Bia³oruœ, pó³nocn¹ Polskê po pó³nocne Niemcy. Jest to tzw. oko³oba³tycki zielony pierœcieñ wa ny sk³adnik ogólnoeuropejskiego systemu powi¹zañ przyrodniczych. Na terenie województwa ustanowionych zosta³o 5 obszarów specjalnej ochrony ptaków i 5 specjalnych obszarów ochrony siedlisk pokrywaj¹cych ³¹cznie ok. 25% jego powierzchni. Prawie ca³e województwo znajduje siê w obrêbie obszaru zwanego Zielonymi P³ucami Polski (poza tym obszarem jest tylko gmina Kisielice). Region ten wyró nia siê w skali kraju i Europy ró norodnoœci¹ i bogactwem œrodowiska przyrodniczego, na które sk³adaj¹ siê urozmaicona rzeÿba terenu, liczne jeziora, zwarte kompleksy leœne i niezanieczyszczone powietrze. Ponad po³owê obszaru województwa stanowi¹ obszary objête prawn¹ ochron¹ przyrody (Mazurski Park Narodowy, 8 parków krajobrazowych oraz 02 rezerwaty przyrody), w tym równie o miêdzynarodowej randze [Program ochrony œrodowiska 2007]. Zdaniem Wasilewskiego [2002] to w³aœnie obszary z du ym udzia³em obszarów chronionych, siedlisk mokrad³owych czy te du ¹ powierzchni¹ wód otwartych s¹ szczególnie nara one na degradacjê zwi¹zan¹ z emisj¹ zwi¹zków biogennych pochodz¹cych z odchodów zwierzêcych. Z drugiej jednak strony ró ny poziom zagro enia œrodowiska przyrodniczego zwi¹zany jest z jakoœci¹ rolniczej przestrzeni produkcyjnej, g³ównie z jakoœci¹ gleb, a tak e bezpoœrednio z intensywnoœci¹ gospodarowania i skal¹ produkcji zwierzêcej. W zwi¹zku z powy szym, na potrzeby PR realizowanego w ramach PROW 2004-2006 wyznaczono tzw. strefy priorytetowe (SP), czyli obszary, które wykazuj¹ okreœlone problemy œrodowiskowe i wymagaj¹ podjêcia dzia³añ naprawczych lub ochronnych 3. W województwie warmiñsko-mazurskim strefy priorytetowe obejmowa³y: Wielkie Jeziora Mazurskie wraz z Mazurskim Parkiem Krajobrazowym (strefa 28A), Szczytno i Nidzicê (28B), Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbl¹skiej (28C), ³¹cznie na obszarach tych znajdowa³o siê 335 535 ha UR zlokalizowanych w dziewiêciu powiatach (tab. 2). Gleby województwa warmiñsko-mazurskiego charakteryzuj¹ siê du ¹ zmiennoœci¹, na któr¹ ma wp³yw ró norodnoœæ ska³ macierzystych, urozmaicona rzeÿba oraz odmienne warunki klimatyczne i hydrologiczne. Ró norodnoœæ ta powoduje, e na obszarze województwa wystêpuje strefowa zmiennoœæ pokrywy glebowej w kierunku pó³noc po³udnie. W strefie pó³nocnej wystêpuj¹ gleby urodzajne, przewa nie brunatne, spotyka siê tak e czarne ziemie. WWWRPP kszta³tuje siê w tym regionie (powiaty: elbl¹ski, bartoszycki, braniewski, kêtrzyñski, lidzbarski) na poziomie powy ej 70 pkt. Strefa œrodkowa to dziesiêæ powiatów, których WWRPP kszta³tuje siê na poziomie 60-70 pkt. Charakterystyczna dla tej strefy jest ró norodnoœæ pokrywy glebowej, wystêpuj¹ tu gleby brunatne, p³owe, rdzawe, deluwialne, glejowe, jak równie torfowiska. Strefa po³udniowa to powiaty: dzia³dowski, nidzicki, szczycieñski, piski (WWRPP poni ej 60 pkt.) o glebach ma³o urodzajnych, przewa nie rdzawych i bielicowych (tab. 2). Przyjête w programie ochrony œrodowiska województwa warmiñsko-mazurskiego na lata 2007-200 kierunki dzia³añ w zakresie rolnictwa, dotycz¹ przede wszystkim upowszechniania zasad dobrej praktyki rolniczej zgodnie z Kodeksem Dobrej Praktyki Rolniczej, podjêcia dzia³añ zmniejszaj¹cych poziom zakwaszenia gleb, przeciwdzia³anie erozji gleb przez wprowadzenie trwa³ej pokrywy roœlinnej oraz stosowanie odpowiednich zabiegów agrotechnicznych, jak równie wdra anie na obszarach cennych przyrodniczo proekologicznych form gospodarowania. Realizacja tych dzia³añ jest mo liwa przede wszystkim dziêki wspó³finansowaniu UE. Dostosowanie produkcji rolniczej do uwarunkowañ przyrodniczo-œrodowiskowych to podstawowy cel obecnie realizowanej Wspólnej Polityki Rolnej. Proekologiczny kierunek zmian WPR Unii Europejskiej to przejaw rosn¹cej odpo- 3 Wykaz gmin i obrêbów geodezyjnych zaliczonych do poszczególnych stref priorytetowych znajduje siê w za³¹czniku Nr 3 do rozporz¹dzenia Rady Ministrów z dnia 20 lipca 2004 r. w sprawie szczegó³owych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz¹t objêtej planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U. Nr 7 poz. 809 z póÿn. zm.).
Œrodowiskowe uwarunkowania konkurencyjnoœci rolnictwa Warmii i Mazur 4 Tabela 2. WskaŸnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej oraz powierzchnia UR i GO, na których realizowano wybrane pakiety rolnoœrodowiskowe w 2006 r. w województwie warmiñsko- mazurskim Powiat WWRPP Rolnictwo zrównowa one Rolnictwo ekologiczne Ochrona gleb i wód [ ha] [% UR] [ ha] [% UR] [ ha] [% GO] Elbl¹ski* 76, 73, 4 0, 533,, 8 769, 6 2, 9 Braniewski* 77, 5 708, 4, 0 737, 6, 0 4375, 0 8, 6 Bartoszycki 73, - - 56, 0, 72, 5 2, 6 Kêtrzyñski* 78, 29, 8 0, 2 53, 6 0, 6 2320, 0 3, 5 Lidzbarski 70, 9 - - 55, 3, 0 582, 0 I³awski 68, 4 - - 240, 8 0, 3 973, 8 3, 2 Ostródzki 66, 5 - - 359, 0, 4 375 6 5, 4 Olsztyñski 65, 5 - - 397, 7, 0 293, 7 2, 3 Mr¹gowski** 63, 9 76, 5 0, 2 453, 7 0, 9 78, 9 5, 6 Gi ycki ** 65, 6 288 6 5, 0 677, 6, 2 7603, 7 20, 0 Olecki 59, 0 - - 349, 0 0, 7 49, 4, 4 Wêgorzewski* 67, 6 57, 7 0, 645, 2, 7 647, 9 2, 9 Go³dapski 59, 0 - - 3450, 4 8, 0 90, 0, 4 E³cki 63, 6 - - 822, 6, 2 847, 7, 9 Nowomiejski 60, 7 - - 29, 5 0, 5 005, 0 2, 5 Dzia³dowski 56, 2, 7 0, 98, 9 0, 3 387, 9 8, 3 Nidzicki** 55, 6 609, 2 2, 0 37 2 0, 7 5226, 5 3, 5 Szczycieñski** 5 0 48, 6 0, 6 059, 0, 5 50, 0 0, 4 Piski* 52, 2 8, 6 0, 496, 3 2, 8 58, 9 0, 5 Województwo 66, 6 0607, 5 0, 8 553, 7, 2 4556, 2 6 * powiaty czêœciowo zlokalizowane w obrêbie stref priorytetowych. ** powiaty ca³kowicie zlokalizowane w obrêbie stref priorytetowych. ród³o: obliczenia w³asne na podstawie danych GUS i ARiMR OR Olsztyn. wiedzialnoœæ za stan zasobów przyrodniczych i jakoœæ produkcji towarowej, a jednoczeœnie wychodzenie naprzeciw oczekiwaniom podatników i konsumentów. Podstawowym narzêdziem realizacji tego celu jest w³aœnie program rolnoœrodowiskowy (PR). Obszary, na których realizacja PR pokrywa siê z obszarami o szczególnie cennych walorach przyrodniczych œwiadczy o tym, e ten instrument polityki zosta³ w³aœciwie ukierunkowany. W zwi¹zku z powy szym analizê uwarunkowañ œrodowiskowych w województwie warmiñsko-mazurskim odniesiono do powierzchni realizacji wybranych pakietów programu rolnoœrodowiskowego. W analizie uwzglêdniono stopieñ realizacji trzech pakietów: rolnictwo zrównowa one, ekologiczne i ochrona gleb i wód. Pakiet rolnictwa zrównowa onego dostêpny by³ w tym okresie wy³¹cznie dla rolników, których gospodarstwa znajdowa³y siê w strefach priorytetowych. Z danych zawartych w tabeli 2 wynika, e powierzchnia jego realizacji PR w powiatach ca³kowicie zlokalizowanych w strefach priorytetowych waha³a siê od 0,2% UR w powiecie mr¹gowskim do 2% w powiecie nidzickim. Z kolei pakiet ochrona wód i gleb (miêdzyplony i wsiewki poplonowe), który jest dostêpny na obszarze ca³ego kraju, w woj. warmiñsko-mazurskim realizowany by³ na powierzchni 6% GO, przy znacznym zró nicowaniu od niespe³na % (powiaty: go³dapski, piski i szczycieñski) do 3,5% w powiecie nidzickim i 20% w powiecie gi yckim. Realizacja tego pakietu jest szczególnie istotna na glebach zagro onych erozj¹, poniewa wy sze wartoœci indeksu pokrycia gleby roœlinnoœci¹ w okresie zimy wskazuj¹ na mniejsze zagro enie wymywaniem azotanów oraz lepsz¹ ochronê gleb przed erozj¹. Pakiet rolnictwa ekologicznego, który wspiera prowadzenie produkcji rolnej zgodnej z zasadami okreœlonymi w przepisach o rolnictwie ekologicznym 4 realizowany by³ na powierzchni,2% UR woj. 4 Podstawowym dokumentem prawodawstwa krajowego jest Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. Nr 93, poz. 898 z póÿn. zm.
42 Katarzyna Brodziñska warmiñsko-mazurskiego. Ten sposób produkcji wyklucza miêdzy innymi stosowanie nawozów sztucznych i chemicznych œrodków ochrony roœlin. W zwi¹zku z powy szym efektywnoœæ ekologicznej produkcji rolniczej w du ym stopniu zale y od warunków œrodowiskowych kszta³towanych przez czynniki naturalne. Wysoka jakoœæ rolniczej przestrzeni produkcyjnej, zasobnoœæ gleb w próchnicê oraz powi¹zanie produkcji roœlinnej ze zwierzêc¹ (nawo enie organiczne), z pewnoœci¹ poprawiaj¹ efektywnoœæ rolnictwa ekologicznego. Z kolei gleby marginalne, czy te kwaœne znacznie bêd¹ ograniczaæ nie tylko wielkoœæ plonów, ale równie ich jakoœæ. Obszar, na którym realizowany by³ pakiet rolnictwa ekologicznego waha³ siê od 0,% w powiecie bartoszyckim do 8% UR w powiecie go³dapskim. W zasadzie w powiatach strefy po³udniowej (szczycieñski, piski) odsetek powierzchni UR, na których realizowany by³ pakiet rolnictwa ekologicznego jest zbli ony do powierzchni tych upraw w powiecie elbl¹skim, w którym warunki œrodowiskowe s¹ du o korzystniejsze. Podsumowanie Wspieranie dzia³añ dotycz¹cych zwiêkszenia konkurencyjnoœci rolnictwa powinno byæ dostosowane do warunków przyrodniczych i organizacyjno-ekonomicznych poszczególnych regionów. Co wiêcej, analiza uwarunkowañ œrodowiskowych województwa warmiñsko-mazurskiego i zró nicowanie warunków w uk³adzie pó³noc-po³udnie wskazuje na potrzebê wiêkszego zró nicowania œcie ek rozwoju rolnictwa do warunków i zasobów œrodowiskowych w uk³adzie mniejszych jednostek terytorialnych. W zwi¹zku z powy szym wzrost konkurencyjnoœci sektora rolnego w znacznym stopniu zale y od zdolnoœci do generowania ekologicznie adaptowalnych i ekonomicznie efektywnych technologii rolniczych. Wspieranie natomiast dzia³añ proekologicznych (program rolnoœrodowiskowy) niezale nie od uwarunkowañ œrodowiskowych z pewnoœci¹ przyczyni siê do realizacji celu œrodowiskowego, ale jednoczeœnie w przypadku redukcji poziomu wsparcia nie pozwoli na realizacjê celu ekonomicznego w gospodarstwach rolnych. Literatura Kopiñski J. 2004: Wykorzystanie mo liwoœci produkcyjnych rolnictwa wybranych województw. Roczniki Naukowe SERiA, Warszawa-Poznañ-Pu³awy, t. 6, z. 3, 5-9. Kowalczyk S. 2000: Miary wielkoœci potencja³u produkcyjnego gospodarstw rolniczych, Ekonomika i organizacja gospodarki ywnoœciowej. Zesz. Nauk. SGGW, 9, Warszawa, s. 79-88. Krasowicz S. 2008: G³ówne uwarunkowania konkurencyjnoœci polskiego rolnictwa. Roczniki Naukowe SERiA, t. x, z., 202-207. Krasowicz S., Kopiñski J. 2006: Wp³yw warunków przyrodniczych i organizacyjno-ekonomicznych na regionalne zró nicowanie rolnictwa w Polsce. Raporty PIB, IUNG-PIB Pu³awy, z. 3, 8-99. Kuœ J. 2000: Dostosowanie kierunków oraz intensywnoœci produkcji do warunków przyrodniczych i ekonomiczno-organizacyjnych województwa podlaskiego. [W:] Gospodarowanie zgodnie z zasadami ekorozwoju na obszarach cennych przyrodniczo. Rada FSNT NOT, IUNG, WPODR, SITLID, SITR, Bia³ystok, 3-20. Program ochrony œrodowiska województwa warmiñsko-mazurskiego na lata 2007-200 z uwzglêdnieniem perspektywy na lata 20-204. 2007: Urz¹d Marsza³kowski Województwa Warmiñsko-Mazurskiego, Olsztyn. Departament Ochrony Œrodowiska [www.warmia.mazury.pl]. Stuczyñski T., Terelak H., Kuœ J. 2004: Waloryzacja warunków œrodowiskowych dla potrzeb rozwoju rolnictwa ekologicznego. Materia³y z konferencji: Wk³ad nauk rolniczych w rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce. Pu³awy -2 paÿdziernik, 89-02. Wasilewski Z. 2002: Charakterystyka typologiczna u ytków zielonych oraz sposoby u ytkowania priorytetowych zbiorowisk roœlinnych umo liwiaj¹ce zachowania ich walorów przyrodniczych. [W:] Aktualne problemy mokrade³. Walory przyrodnicze mokrade³ a ich rolnicze u ytkowanie. Woda Œrod. Obsz. Wiej. Rozpr. Nauk. Monogr. 62-68. Summary The aim of this article is to analyze environmental conditions of agriculture competitiveness in Warmia and Masury province. A comparatative analysis was conducted using the GUS statistical data and data of Agency for Agriculture Restructuring and Modernisation. Big disparity of natural condition indicates necessity to take decission in smaller administrative district. It help to suuport development of organic and sustainable agriculture on areas of the best environmental conditions. Adres do korespondencji: dr Katarzyna Brodziñska Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie Katedra Agrobiznesu i Ekonomii Œrodowiska Plac ódzki 2, 0-957 Olsztyn tel. (0 89) 253 39 23, e-mail: katarzyna.brodzinska@uwm.edu.pl