OCENA MO LIWOŒCI ZRÓWNOWA ONEGO ROZWOJU GOSPODARSTW O RÓ NYCH KIERUNKACH PRODUKCJI

Transkrypt

1 144 S. STOWARZYSZENIE Krasowicz EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom VII l zeszyt 1 Stanis³aw Krasowicz Instytut Uprawy Nawo enia i Gleboznawstwa Pañstwowy Instytut Badawczy w Pu³awach OCENA MO LIWOŒCI ZRÓWNOWA ONEGO ROZWOJU GOSPODARSTW O RÓ NYCH KIERUNKACH PRODUKCJI ASSESSMENT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT POTENTIAL OF THE FARMS WITH DIFFERENT PRODUCTION SPECIALISATION S³owa kluczowe: rozwój zrównowa ony, gospodarstwo rolnicze, kierunek produkcji, kryteria oceny Key words: sustainable development, farm, production specialisation, assessment criteria Synopsis. Na przyk³adzie trzech gospodarstw przedstawiono mo liwoœci zrównowa onego rozwoju w zale - noœci od kierunku produkcji. Podstawowe Ÿród³o informacji stanowi³y dane zebrane w gospodarstwach wspó³pracuj¹cych z Instytutem Uprawy Nawo enia i Gleboznawstwa w Pu³awach. Analizê oparto na œrednich z 3 lat. Stwierdzono, e kierunek produkcji decyduje o mo liwoœciach realizacji rozwoju zrównowa onego gospodarstw. Jest on czynnikiem decyduj¹cym o realizacji celów ekonomicznych i ekologicznych. Wstêp Z definicji rozwoju zrównowa onego wynika koniecznoœæ prowadzenia oceny stanu zrównowa enia gospodarowania na ró nych poziomach zarz¹dzania rolnictwem [Kuœ, Krasowicz 2001]. Dla ka dego poziomu oceny niezbêdne jest opracowanie metodyki i wybór wskaÿników (indykatorów). Wed³ug Fabera [2001] wybór wskaÿników oceny jest w du ym stopniu zdeterminowany dostêpnoœci¹ danych i stopniem ich agregacji. Runowski [2000] akcentuje koniecznoœæ poszukiwania wskaÿników, pozwalaj¹cych na syntetyczn¹ ocenê gospodarstwa, jego organizacji wewnêtrznej oraz powi¹zañ z otoczeniem, które stanowi¹ obszary wiejskie. W badaniach nale y ponadto uwzglêdniaæ powi¹zania i sprzê enia zwrotne miêdzy produkcj¹ roœlinn¹ i zwierzêc¹ oraz pomiêdzy gospodarstwem produkcyjnym i domowym rodziny rolniczej. W pracach poœwiêconych problemom rozwoju zrównowa onego stosunkowo rzadko podejmowane s¹ oceny porównawcze gospodarstw o ró nych kierunkach produkcji [Krasowicz 2004]. Przewa aj¹ natomiast rozwa ania o charakterze teoretycznym, akcentuj¹ce koniecznoœæ uwzglêdniania ró nych aspektów rozwoju zrównowa onego [Borys 1999, Faber 2001]. Celem opracowania jest porównanie mo liwoœci rozwoju zrównowa onego gospodarstw rolniczych o ró nych kierunkach produkcji.

2 Ocena mo liwoœci zrównowa onego rozwoju gospodarstw o ró nych kierunkach produkcji 145 Materia³ i metoda badañ G³ównym za³o eniem metodycznym by³o stwierdzenie, e analizê nale y prowadziæ w sposób zindywidualizowany, uwzglêdniaj¹c realia konkretnego gospodarstwa. Podstaw¹ analizy wskaÿników produkcyjno-ekonomicznych i ekologicznych by³y wyniki badañ przeprowadzonych w latach w trzech gospodarstwach rodzinnych, wspó³pracuj¹cych z IUNG. Gospodarstwa te by³y zlokalizowane w województwie lubelskim. Za podstawê oceny przyjêto œrednie wskaÿniki z 3 lat, co umo liwia wyeliminowanie wp³ywu zmiennoœci w latach. Opis i analizê ka dego z badanych gospodarstw traktowano jako studium przypadku. Zastosowanie jednolitej, opracowanej w IUNG, metodyki pozwoli³o jednak na porównanie mo liwoœci rozwoju zrównowa onego w zale noœci od kierunku produkcji. Ka de z badanych gospodarstw traktowano jako organiczn¹ ca³oœæ. Przyjêto te, e dzia³alnoœæ produkcyjna i gospodarstwo domowe rodziny rolniczej stanowi¹ integraln¹ ca³oœæ. Obie sfery potraktowano wiêc w analizie ³¹cznie, uwzglêdniaj¹c w obliczeniach równie wartoœæ produktów przeznaczanych na samozaopatrzenie rodziny rolniczej. Podstaw¹ oceny by³y zapisy prowadzone przez rolników w³aœcicieli gospodarstw wed³ug schematu opracowanego przez IUNG. Systematycznoœæ zapisów, prowadzonych przez rolników, by³a okresowo kontrolowana. Po zakoñczeniu roku kalendarzowego, sporz¹dzan¹ dokumentacjê weryfikowano i podsumowywano, obliczaj¹c wynik koñcowy prowadzonej dzia³alnoœci, tj. dochód rolniczy. Na podstawie istniej¹cych zapisów oceniano te stopieñ realizacji celów ekologicznych, przyjmuj¹c kryteria proponowane przez IUNG. Zastosowano nastêpuj¹ce wskaÿniki ekologiczne: bilans sk³adników nawozowych (N, P, K) na powierzchni pola wed³ug programu MA- CROBIL [Kopiñski 2002]; wysokie dodatnie salda bilansów œwiadcz¹ o mo liwoœci przemieszczania siê niewykorzystanych sk³adników (g³ównie N i P) do wód gruntowych i otwartych oraz w przypadku azotu o ulatnianiu do atmosfery, niedobór natomiast mo e wskazywaæ na niebezpieczeñstwo degradacji potencja³u produkcyjnego gleb, bilans glebowej substancji organicznej wed³ug wspó³czynników reprodukcji i degradacji próchnicy, przeliczony na such¹ masê obornika [Maækowiak 1997]; jego saldo wskazuje na kierunki przemian tej substancji, bêd¹c wskaÿnikiem oceny w³aœciwoœci fizykochemicznych i yznoœci gleb, indeks pokrycia gleby roœlinnoœci¹ w okresie zimy [Kuœ, Krasowicz 2001]. Wyra a siê on w relacji powierzchni uprawy ozimin, roœlin wieloletnich i miêdzyplonów do ogólnej powierzchni gruntów ornych. Wy sze wartoœci indeksu wskazuj¹ na mniejsze zagro enie wymywaniem azotanów oraz lepsz¹ ochronê gleb przed erozj¹. WskaŸniki te charakteryzuj¹ wa niejsze kierunki oddzia³ywania gospodarstwa rolniczego na œrodowisko. S¹ one pochodnymi organizacji i intensywnoœci produkcji rolniczej. Omówienie wyników Badane gospodarstwa nale a³y do wiêkszych obszarowo. Przeciêtna powierzchnia u ytków rolnych wszystkich badanych jednostek przekracza³a 30 ha i by³a kilkakrotnie wy sza od œredniej dla województwa lubelskiego. Analizowane gospodarstwa mia³y charakter towarowy i by³y powi¹zane w sposób wyraÿny z rynkiem. Ich charakterystykê przedstawiono w tabeli 1. Struktura u ytków rolnych nie by³a czynnikiem decyduj¹cym o kierunku produkcji. Jak wynika z tabeli 1 gospodarstwo specjalizuj¹ce siê w produkcji mia³o relatywnie niski udzia³ trwa³ych u ytków zielonych, dlatego te znaczn¹ czêœæ pasz objêtoœciowych dla byd³a produkowano na gruntach ornych. Z kolei gospodarstwo 2, ukierunkowane na tucz trzody chlewnej, nie wykorzystywa³o w sposób efektywny trwa³ych u ytków zielonych. Gospodarstwo nr 3 specjalizuj¹ce siê w towarowej produkcji roœlinnej charakteryzowa³o siê najni sz¹ intensywno-

3 146 S. Krasowicz Tabela 1. Charakterystyka badanych gospodarstw (œrednie z lat ) Powierzchnia u ytków rolnych(ur) [ha] WskaŸnik bonitacji UR (wg K. Bisa)* U ytkowanie gruntów [%]: gruntyorne trwa³e u ytki zielone sady plantacje trwa³e Obsada zwierz¹t [SD/ha UR] w tym: byd³o trzoda chlewna Struktura zasiewów [%] zbo a, w tym: pszenica mieszanki zbo owe ziemniaki przemys³owe buraki cukrowe pastewne w tym: wieloletnie Intensywnoœæ organizacji produkcji w pkt roœlinnej (IR) zwierzêcej (IZ) rolniczej (IR+Z) Liczba osób pe³nozatrudnionych Kierunek produkcji w gospodarstwie 37,6 1,82 88,3 11,7 1,13 1,12 55,0 16,6 22,9 1,4 15,1 15,1 28,3 17, ,20 * wg K. Bisa 1 ha GO kl. VIa=2,00, 1 ha TUZ kl.iv=1,60. tucz trzody chlewnej 30,2 1,62 81,2 18,8 1,15 1,14 99,8 41, ,93 towarowa roœlinna 35,0 1,98 96,8 2,2 1,0 0,19 0,12 0,07 86,4 20,7 16,6 0,8 2,7 4,5 4, ,65 œci¹ produkcji organizacji rolniczej ze wzglêdu na bardzo nisk¹ obsadê inwentarza, od którego g³ównie by³a przeznaczona na samozaopatrzenie rodziny. Nale y podkreœliæ, e gospodarstwo to posiada³o najwy sze zasoby pracy ludzkiej, a jednoczeœnie najlepsze warunki glebowe. Powa n¹ barierê stanowi³a jednak tzw. uci¹ liwa szachownica gruntów, która powodowa³a, e gospodarstwo to mia³o charakter ekstensywny. Œwiadczy o tym porównanie wskaÿników produkcyjnych, zamieszczone w tabeli 2. Struktura towarowej produkcji rolniczej badanych gospodarstw by³a zró nicowana i odzwierciedla³a ich specjalizacjê produkcyjn¹. Zdecydowanie najni sz¹ produkcjê towarow¹ w z³ uzyskiwa³o gospodarstwo 3. Mo na jednak przypuszczaæ, e gospodarstwo to zawy a³o wielkoœci produktów zu ywanych w gospodarstwie, w tym równie na paszê lub te nie ujawni³o tzw. obrotu s¹siedzkiego. Poziom wskaÿników produkcyjnych by³ pochodn¹ wielkoœci ponoszonych na produkcjê roln¹ nak³adów i kierunku specjalizacji. Zró nicowanie poziomu i struktury nak³adów, a tak e i intensywnoœci organizacji oraz uzyskiwanych efektów produkcyjnych znajdowa³o wyraz w poziomie dochodu rolniczego, który traktowano jako syntetyczn¹ miarê realizacji celów ekonomicznych (tab.3). Kategoria ta powinna zapewniæ op³atê za pracê na poziomie œredniej p³acy w gospodarce narodowej i stwarzaæ mo liwoœæ modernizacji gospodarstwa. Jak wynika z tabeli 3 najwy sze koszty produkcji rolniczej na 1 ha u ytków rolnych ponosi³o gospodarstwo specjalizuj¹ce siê w tuczu trzody chlewnej. Jednym z czynników decyduj¹cych o tym by³ wysoki udzia³ wydatków na zakup koncentratów bia³kowych i pasz treœciwych dla trzody chlewnej. Koszty ponoszone przez gospodarstwo produkuj¹ce mleko by³y w przeliczeniu na 1 ha UR ponad dwukrotnie ni sze w porównaniu z gospodarstwem nr 3. Ogólnie mo na

4 Ocena mo liwoœci zrównowa onego rozwoju gospodarstw o ró nych kierunkach produkcji 147 Tabela 2. Wybrane wskaÿniki produkcyjne (œrednie z lat ) Nawo enie mineralne [kgnpk/ha UR]: N P 2 O 5 K 2 O CaO Nak³adyna œrodki ochronyroœlin[z³/ha UR] Zakup materia³usiewnego [z³/ha UR] Plonyziemiop³odów [dt/ha] zbo a ogó³em, w tym: pszenica ziemniaki buraki cukrowe Plonw jednostkachzbo owych[j. zb./ha UR] Rolnicza towarowa [z³/ha UR], w tym: roœlinna zwierzêca Sprzeda wybranychproduktów mleko [l/ha UR] ywiec wieprzowy[kg/ha UR] ywiec bydlêcy[kg/ha UR] sprzeda zbó [kg/ha UR] Kierunek produkcji w gospodarstwie ,9 40, , tucz trzody chlewnej ,8 47, towarowa roœlinna ,2 25, , stwierdziæ, e najlepsz¹ realizacjê celu ekonomicznego, polegaj¹cego na uzyskiwaniu wynagrodzenia za pracê, porównywalnego z osi¹ganym w pozarolniczych dzia³ach gospodarki narodowej, uzyskiwa³o gospodarstwo specjalizuj¹ce siê w towarowej produkcji. W gospodarstwie tym istnia³a mo liwoœæ przeznaczenia czêœci dochodu na rozwój i modernizacjê. W tabeli 4 przedstawiono wybrane wskaÿniki ekologiczne charakteryzuj¹ce stopieñ zagro- eñ dla œrodowiska przyrodniczego ze strony gospodarstw o ró nej specjalizacji produkcyjnej. Nale y podkreœliæ, e oceniane gospodarstwa charakteryzowa³y siê œredni¹ lub nisk¹ intensywnoœci¹ produkcji oraz nisk¹ intensywnoœci¹ organizacji i nie stwarza³y szczególnie du ych zagro eñ dla œrodowiska. Ze wzglêdu na ujemne salda bilansów P i K oraz niskie saldo bilansu glebowej substancji organicznej najgorzej wypad³o gospodarstwo specjalizuj¹ce siê w towarowej produkcji roœlinnej. Dodatnie salda bilansowe N, P i K kszta³towa³y siê w badanych gospodarstwach na poziomie nie stwarzaj¹cym zagro eñ dla wód gruntowych i otwartych oraz w przypadku azotu zwi¹zanych z jego ulatnianiem siê do atmosfery. Stwierdzony dla gospodarstwa nr 1 indeks pokrycia gleby roœlinnoœci¹ poni ej 40% mo e wskazywaæ na znaczne mo liwoœci wymywania azotanów i na nieco s³absz¹ ochronê gleb przed erozj¹. Ze wzglêdu na to kryterium najkorzystniej nale y oceniæ gospodarstwo ukierunkowane na tucz trzody chlewnej. Ogólnie mo na stwierdziæ, e kierunek i intensywnoœæ produkcji wywiera³y wp³yw na stopieñ realizacji celów ekonomicznych gospodarstw, a tak e w pewnym stopniu na realizacjê celów ekologicznych. Zdecydowanie najgorsz¹ realizacjê obu tych grup celów zapewnia³o gospodarstwo ukierunkowane na produkcjê roœlinn¹, prowadzone w sposób ekstensywny. WyraŸnie najkorzystniej kszta³towa³y siê obie grupy wskaÿników przedstawiaj¹cych stopieñ realizacji celów produkcyjno-ekonomicznych i ekologicznych w gospodarstwie specjalizuj¹-

5 148 S. Krasowicz Tabela 3. Wybrane ) wskaÿniki ekonomiczne w zale noœci od kierunku produkcji (œrednie z Dochody z dzia³alnoœci gospodarczej na gospodarstwo [z³] na 1 ha UR [z³] Koszty produkcji rolniczej na gospodarstwo [z³] na 1 ha UR [z³] Nadwy ka bezpoœrednia na gospodarstwo [z³] na 1 ha UR [z³] Koszty poœrednie na gospodarstwo [z³] na 1 ha UR [z³] Dochód rolniczy (DRN) na gospodarstwo [z³] na 1 ha UR w z³ na 1 osobê pe³nozatrudnion¹ [z³] Udzia³ dochodu rolniczego w strukturze dochodu osobistego [%] Relacja dochodu rolniczego na osobê pe³nozatrudnion¹ do przeciêtnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej Liczba osób pe³nozatrudnionych, która mo e uzyskaæ wynagrodzenie za pracê równe przeciêtnemu wynagrodzeniu w gospodarce narodowej ,0 Kierunek produkcji w gospodarstwie 2,55 5,60 cym siê w towarowej produkcji, mimo relatywnie niskiego udzia³u Ÿród³a taniej paszy dla prze uwaczy jakim s¹ trwa³e u ytki zielone. Przedstawiona analiza ma charakter uproszczony i uwzglêdnia tylko wybrane, zdaniem autora, najwa niejsze wskaÿniki œwiadcz¹ce o stopniu zrównowa onego rozwoju oraz o zwi¹zkach gospodarstwa z otoczeniem. Badane gospodarlat tucz towarowa trzody chlewnej roœlinna ,8 1,08 2, ,4 0,51 1,36 Tabela 4. Wybrane wskaÿniki (œrednie z lat ) ekologiczne gospodarstw o Saldo N (dop³yw odp³yw) [kg/ha] Saldo P (dop³yw odp³yw) [kg/ha] Saldo K (dop³yw odp³yw) [kg/ha] Saldo bilansu glebowej substancji organicznej w t suchej masy na ha GO Indeks pokrycia gleby roœlinnoœci¹ ró nych kierunkach produkcji 31,4 6,9 13,7 0,25 35,6 Kierunek produkcji w gospodarstwie tucz trzody chlewnej 59,2 17,9 18,1 0,35 58,1 towarowa roœlinna 9,1 8,1 11,3 0,08 41,2

6 Ocena mo liwoœci zrównowa onego rozwoju gospodarstw o ró nych kierunkach produkcji 149 stwa posiada³y wiele cech charakterystycznych dla wiêkszych obszarowo gospodarstw rolniczych Lubelszczyzny, specjalizuj¹cych siê w typowych dla regionu kierunkach produkcji. Podsumowanie Porównanie gospodarstw o ró nych kierunkach produkcji z punktu widzenia mo liwoœci rozwoju zrównowa onego, oparte na wykorzystaniu syntetycznych wskaÿników pog³êbia i obiektywizuje ocenê. W analizie nie uwzglêdniono dop³at bezpoœrednich, gdy w okresie badañ jeszcze one nie obowi¹zywa³y. Badania potwierdzi³y opiniê, e relatywnie naj³atwiej zrealizowaæ mo na koncepcjê rozwoju zrównowa onego w gospodarstwach, specjalizuj¹cych siê w produkcji. Gospodarstwa ukierunkowane na tucz trzody chlewnej, intensywnie prowadzone, mog¹ stwarzaæ zagro enia dla œrodowiska przyrodniczego. Natomiast w gospodarstwie o towarowej produkcji roœlinnej, szczególnie ekstensywnie prowadzonym, o niskiej intensywnoœci organizacji nie mo na by³o uzyskaæ zadowalaj¹cego poziomu realizacji celów ekonomicznych. Pojawi- ³y siê równie zagro enia ekologiczne, wskazuj¹ce na mo liwoœæ wyst¹pienia degradacji potencja³u produkcyjnego poszczególnych gospodarstw. Literatura Borys T. 1999: WskaŸniki ekorozwoju. Wyd. Ekonomia i Œrodowisko, Bia³ystok, z.120/1, ss.275. Faber A. 2001: WskaŸniki proponowane do badañ równowagi rozwoju rolnictwa. Frag. Agronom., Pu³awy, 1(69), Kopiñski J. 2002: Porównanie wskaÿników rozwoju zrównowa onego gospodarstw o ró nej intensywnoœci produkcji rolniczej. Rocz. Nauk Rol., ser. G, t.89, z.2, Kuœ J., Krasowicz S. 2001: Przyrodniczo-organizacyjne uwarunkowania zrównowa onego rozwoju gospodarstw rolnych. Pam. Pu³., z.124, Krasowicz S. 2004: Znaczenie oceny ekonomicznej w badaniach rolniczych. Rocz. Nauk. SERiA, WarszawaPoznañPu³awy, t. VI, z.5, Maækowiak Cz. 1997: Bilans substancji organicznej w glebach Polski. Biul. Informacyjny IUNG Pu³awy, 5, 4-5. Runowski H. 2000: Zrównowa ony rozwój gospodarstw i przedsiêbiorstw rolniczych. Rocz. Nauk. SERiA, WarszawaPoznañZamoœæ, t. 2, z.1, Summary The paper deals with the comparison between three farms with different production specialisation and identifies the potential for their sustainable development. The analysis was based on the three-year averages (data from the years ). There was an example of a simplified methodology taking into account the indicators that affect meeting production, economic and ecological goals. It was concluded that production specialisation and the potential for achieving the selected groups of goals were related. The objectives of sustainable development were most completely met on a dairy farm. Agricultural crop farms, run extensively appeared to have the least potential for achieving economic goals. Adres do korespondencji prof. dr hab. Stanis³aw Krasowicz Instytut Uprawy Nawo enia i Gleboznawstwa Pañstwowy Instytut Badawczy ul. Czartoryskich Pu³awy tel. (0 81) w sk@iung.pulawy.pl