Przedmiot makroekonomii i pojęcia wstępne Spis treści: 1. Definicja i problemy makroekonomii... 2 2. Makrowielkości gospodarcze... 2 3. Podstawowe teorie makroekonomiczne... 2 4. Modele makroekonomiczne... 4 Słowa kluczowe: makroekonomia, makrowielkości gospodarcze, podstawowe problemy makroekonomiczne, agregacja, zasoby i strumienie, model makroekonomiczny 1
1. Definicja i problemy makroekonomii Makroekonomia jest działem ekonomii, który zajmuje się analizą funkcjonowania gospodarki jako całości. Makroekonomia bada procesy gospodarcze w skali całej gospodarki i próbuje wykryć w tych procesach prawidłowości. Można powiedzieć, iż zachodzi analogia między przedmiotem badań makroekonomii a przedmiotem badań mikroekonomii, ale w analizach makroekonomicznych przyjęta jest inna perspektywa. O ile mikroekonomia akcentuje analizę procesów gospodarczych z punktu widzenia indywidualnych podmiotów gospodarczych, to makroekonomia bada te procesy w skali gospodarki jako całości (Kwiatkowski, 2005:229). 2. Makrowielkości gospodarcze W makroekonomii wykorzystujemy makrowielkości gospodarcze. Są to takie wielkości ekonomiczne, które dotyczą całej gospodarki. Przykładami makrowielkości gospodarczych są: produkcja w gospodarce, zatrudnienie w całej gospodarce, bezrobocie w całej gospodarce. W celu uzyskania makrowielkości gospodarczych łączy się wielkości ekonomiczne ze szczebla mikroekonomicznego. Zabieg taki nazywany jest agregacją. Dokonując agregacji wielkości mikroekonomicznych należy pamiętać o tym, aby rozróżniać wielkości zasobowe i wielkości strumieniowe. Wielkościami zasobowymi są takie wielkości ekonomiczne, które pokazują stan w określonym momencie. Natomiast wielkości strumieniowe to takie wielkości ekonomiczne, które pokazują ich wartości w pewnym przedziale czasu. Przykładami wielkości zasobowych są: liczba bezrobotnych w gospodarce, liczba zatrudnionych w gospodarce, zaś przykładami wielkości strumieniowych: produkcja, inwestycje, eksport, import (Kwiatkowski, 2005:230). 3. Podstawowe teorie makroekonomiczne Makroekonomia jest działem ekonomii rozwijającym się dynamicznie od lat 30. XX wieku. Co prawda pewne ujęcia makroekonomiczne były rozwijane w ekonomii już wcześniej. W pracach Adama Smitha i Davida Ricardo spotykamy przecież szereg problemów makroekonomicznych takich np. jak od czego zależy poziom bogactwa kraju, jakie czynniki przyczyniają się do wzrostu tego bogactwa. Należy jednak stwierdzić, że całościowe systemy teoretyczne, które próbują w logiczny sposób objaśnić funkcjonowanie gospodarki jako całości powstały później. Dopiero w pracach John M. Keynesa przyjęto postulat metodologiczny dotyczący prymatu podejścia makroekonomicznego. Przed Keynesem próbowano formułować twierdzenia makroekonomiczne wychodząc od analizy indywidualnych podmiotów gospodarczych. Twierdzono na przykład w szeroko rozumianej ekonomii neoklasycznej, iż jeśli indywidualne podmioty działają racjonalnie, to również w skali makroekonomicznej ustalają się pożądane stany w gospodarce. To podejście nazywane indywidualizmem metodologicznym zostało podważone przez Keynesa. Podkreślił on prymat podejścia makroekonomicznego. Zgodnie z tym postulatem, aby zrozumieć funkcjonowanie gospodarki należy przede wszystkim spojrzeć na nią z globalnego, makroekonomicznego punktu widzenia. Takie podejście metodologiczne pozwoliło Keynesowi sformułować dosyć spójny system teorii makroekonomicznej. Można powiedzieć, iż nowoczesna makroekonomia rozwija się dopiero od czasów Keynesa. 2
Istnieje kilka podstawowych problemów makroekonomicznych, na których skupia się teoria makroekonomii na przestrzeni całego okresu jej rozwoju. Do najważniejszych można zaliczyć: determinanty poziomu i wzrostu produkcji, cykliczny rozwój gospodarki, zatrudnienie i bezrobocie, inflację, zależność gospodarki krajowej od zagranicy, rolę polityki makroekonomicznej państwa w gospodarce (Kwiatkowski, 2005: 229230). We wszystkich wymienionych kwestiach makroekonomia próbuje objaśnić ich istotę, przyczyny i determinanty, skutki społeczno-ekonomiczne, zależności między poszczególnymi wielkościami i procesami makroekonomicznymi, a także określić wpływ polityki gospodarczej państwa na przebieg procesów makroekonomicznych w gospodarce. We wszystkich wymienionych wyżej problemach makroekonomicznych toczą się w makroekonomii polemiki i ostre spory. Formułowane są odmienne poglądy i stanowiska teoretyczne w poszczególnych kwestiach. Jest to związane z generalnym sporem, jaki toczy się w makroekonomii między podstawowymi kierunkami teoretycznymi. Szczególną rolę odgrywają tutaj takie kierunki, jak: neoklasycyzm, keynesizm i monetaryzm. Przy rozważaniu konkretnych problemów makroekonomicznych należy w związku z tym wziąć pod uwagę poglądy formułowane na gruncie różnych kierunków teoretycznych. Ma to istotne znaczenie również z punktu widzenia polityki gospodarczej państwa. Podstawą tej polityki są bowiem zawsze określone teorie makroekonomiczne, z których wypływają określone postulaty i rekomendacje pod adresem polityki państwa. W trakcie studiowania makroekonomii należy poznawać argumentację wypływające z różnych teorii makroekonomicznych. Pozwala to lepiej sformułować własny pogląd w kwestiach makroekonomicznych. Teoria ekonomii neoklasycznej opiera się na idei liberalizmu gospodarczego. Zgodnie z ta ideą gospodarka funkcjonuje najsprawniej, najefektywniej, gdy jej działanie opiera się na wykorzystaniu swobodnych mechanizmów wolnorynkowych. Rynek działa skutecznie - to jest istotna idea liberalizmu gospodarczego. Z poglądem tym wiąże się idea o minimalnej roli państwa w gospodarce. Według neoklasycyzmu państwo nie powinno aktywnie ingerować w gospodarkę. W bardziej ekstremalnych ujęciach podkreśla się nawet, iż państwo może szkodzić gospodarce, jeśli pełni w niej nadmierną rolę. Działalność gospodarcza powinna być domeną prywatnej przedsiębiorczości. Państwo nie powinno angażować się zbytnio w działalność gospodarczą, powinno natomiast pełnić rolę stróża nocnego", to znaczy dbać o bezpieczeństwo, porządek, zapewnić dobre prawo i tworzyć sprzyjające warunki dla działania przedsiębiorczości prywatnej (Kwiatkowski, 2002:99-109). J. M. Keynes sformułował swoją teorię na gruncie doświadczeń Wielkiego Kryzysu gospodarczego w świecie lat 19291933. Obserwacje Wielkiego Kryzysu wskazywały, iż gospodarka kapitalistyczna nie funkcjonuje tak, jak to sugerowała ekonomia neoklasyczna. Mechanizmy rynkowe nie gwarantowały ustalania się pożądanych stanów równowagi. W gospodarce opartej na rynku pojawiały się różne nieracjonalności, między innymi kryzysy, załamanie się produkcji, wzrost bezrobocia, bankructwa przedsiębiorstw. Dlatego Keynes sformułował tezę, iż swobodne mechanizmy rynkowe nie gwarantują pełnej skuteczności działania i mogą w pewnych warunkach prowadzić do nieracjonalności. Keynes nie był jednakże rewolucjonistą. Skoro gospodarka kapitalistyczna oparta na wolnym 3
rynku nie gwarantuje racjonalnego działania, to należy jej działanie poprawić, zmodyfikować, natomiast nie należy jej likwidować (jak to postulował kiedyś Karol Marks). Funkcjonowanie gospodarki kapitalistycznej należy poprawić. Keynes dostrzegał tutaj dużą rolę dla działania państwa. Zdaniem Keynesa, państwo poprzez aktywna ingerencję w gospodarkę może poprawić jej funkcjonowanie, eliminując słabości rynku. Pogląd ten rozwinął w teorii interwencjonizmu państwowego. Objaśnia w niej, co powinno czynić państwo, zwłaszcza rząd i bank centralny, a także jakimi instrumentami powinno się posługiwać, aby wpływać korzystnie na przebieg procesów gospodarczych (Kwiatkowski, 2002:110-119). W latach 70. XX wieku odrodziły się w makroekonomii idee nawiązujące do ekonomii klasycznej i liberalizmu gospodarczego. Rozwój tych idei związany był z pewnym kryzysem keynesizmu, który nie potrafił objaśnić niektórych zjawisk, a w szczególności stagflacji. Stagflacja to zjawisko polegające na tym, iż stosunkowo wysokiej stopie inflacji towarzyszy stosunkowo wysokie bezrobocie. Zgodnie z teorią Keynesa i jego następców między bezrobociem i inflacją powinna występować wymienność: wysokiemu bezrobociu powinna towarzyszyć niska inflacja i odwrotnie. Rozważania w tym zakresie rozwinął A. W. Philips. Stagflacja, która pojawiła się w latach 70. XX wieku, nie została poprawnie objaśniona na gruncie keynesizmu, dlatego odrodziły się opozycyjne wobec keynesizmu kierunki, w szczególności monetaryzm. Czołowym przedstawicielem monetaryzmu był w tym czasie Milton Friedman. Podjął on próbę objaśnienia zjawiska stagflacji wysuwając koncepcję naturalnej stopy bezrobocia. Jego zdaniem, równoczesne występowanie wysokie inflacji i wysokiego bezrobocia jest rezultatem polityki państwa, które próbuje ograniczyć bezrobocie za pomocą instrumentów pieniężnych i fiskalnych zwiększających popyt na towary. Według Friedmana, takie działania państwa ograniczają bezrobocie tylko przejściowo, zaś długofalowym skutkiem takiej polityki pozostaje przyśpieszenie inflacji (Jabłońska, 2000:42). 4. Modele makroekonomiczne W analizach makroekonomicznych często wykorzystujemy modele makroekonomiczne. Model ekonomiczny to upraszczające odzwierciedlenie rzeczywistości gospodarczej. Uproszczenie polega na tym, że przyjmujemy w modelu uproszczające założenia, na przykład założenie o gospodarce zamkniętej. W rzeczywistości nie ma gospodarek zamkniętych, tj. gospodarek nie mających kontaktów z zagranicą. W analizach modelowych warto jednak przyjąć takie upraszczające założenie, aby skoncentrować uwagę na zrozumieniu zależności wewnątrz gospodarki, abstrahując od komplikacji związanych z relacjami gospodarki krajowej z zagranicą. Gdy zależności w gospodarce krajowej są już jasne, można wówczas przybliżyć analizy modelowe do rzeczywistości przyjmując założenie o gospodarce otwartej. Tak więc, podejście modelowe stosujemy w analizach makroekonomicznych po to, aby łatwiej zrozumieć problemy i zależności, które nas interesują. 4
Podsumowując należy stwierdzić, iż studiowanie makroekonomii pozwala poznać funkcjonowanie gospodarki oraz występujących w niej zależności. Kwestie te są naświetlone dogłębnie w teoriach ekonomicznych, które jednak niejednolicie interpretują poszczególne zależności. Teorie te będą bardziej szczegółowo prezentowane w dalszych wykładach, ale już na tym etapie warto podjąć się ich lepszego, choć ogólnego na razie poznania. Dobry przegląd teorii makroekonomicznych można znaleźć w pracy E. Kwiatkowskiego Bezrobocie, Podstawy teoretyczne z 2002 roku, zwłaszcza w rozdziale II. 5
Bibliografia Kwiatkowski E. (2005): Główne kategorie i pojęcia makroekonomiczne. Produkt i dochód narodowy, [w:] Podstawy ekonomii, (red.) E. Kwiatkowski, R. Milewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 233-245. Kwiatkowski E. (2000): Podstawowe kategorie i czynniki wzrostu gospodarczego, [w:] Elementarne zagadnienia ekonomii, (red.) R. Milewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 244-252. 6