KRAJOWE FORUM WODNE Warszawa, 15-16.11.2010 r. Podsumowanie dyskusji panelowej: Planowanie przestrzenne w kontekście ochrony przeciwpowodziowej Moderator: Paneliści: dr hab. inż. Zbigniew Popek, prof. SGGW Anna Ryłko - RZGW w Krakowie Maria Modzelewska i Katarzyna Salabura Biuro Urbanistyczne Krystyna Łazutka Naczelnik Wydziału, Ministerstwo Infrastruktury Roman Konieczny IMGW o/kraków 1. Uwzględnianie stref zalewowych ze studiów ochrony przeciwpowodziowej w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Aktualnie ok. 40 % obszaru zagrożonego ma wyznaczone tereny zalewowe, natomiast miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (mpzp) są sporządzone dla ok. 25 % powierzchni kraju. W pierwszej kolejności konieczne jest sporządzanie map zagrożenia powodziowego i mpzp na terenach, gdzie najczęściej występują powodzie i powstają duże straty. Na większości obszaru kraju obowiązują decyzjach o warunkach zabudowy nowelizacja Prawa Wodnego spowodowała obowiązek konsultacji z RZGW planowanych inwestycji na obszarach zagrożonych. Tam, gdzie strefy zalewowe są wyznaczone są one uwzględniane we wszystkich dokumentach planistycznych (opracowania ekofizjograficzne projekty mpzp), przy czym korzystanie ze studiów ochrony przeciwpowodziowej jest utrudnione z powodu różnic w skali map mapy zagrożenia 1:10000, mpzp 1:2000 (1:1000). Zagrożenie powodziowe występuje również w dolinach małych cieków, dla których z pewnością nie zostaną wyznaczone strefy zalewowe brak jest w tym zakresie metodyki planowania. W przypadku małych cieków również występują niezgodności stanu faktycznego z mapami ewidencji gruntów, oraz problemy ustalenia własności cieków. Przeważał pogląd, że dla stref zalewowych należy wprowadzać wszystkie zakazy wymienione w Prawie Wodnym, a w uzasadnionych przypadkach dyr. RZGW może stosować zwolnienia dotyczące określonych inwestycji i ich lokalizacji. Przy czym takie postępowanie jest w praktyce możliwe tylko w przypadku terenów zagrożonych powodzią, obecnie ekstensywnie użytkowanych gospodarczo.
Zgodnie z ustawą o planowaniu przestrzennym teren zalewowy jest wyłączony z zabudowy. Problemy pojawia się z planowaniem na terenach potencjalnie zagrożonych, tj. głównie w dolinach rzek chronionych wałami, które obecnie są już zabudowane. Konieczne jest usankcjonowanie stanu faktycznego i dopuszczenie do zabudowy, przy czym dla nowych obiektów powinny być określone wymagania konstrukcyjne, wpływające na zmniejszenie strat powodziowych. Takie realistyczne podejście potwierdzają wyniki ankiety przeprowadzonej przez Ministerstwo Infrastruktury, z których wynika, że w żadnej z ok. 400 gmin (na 800 zapytanych) nie uchwalono mpzp w którym wprowadzono całkowity zakaz zabudowy na terenach zagrożonych. 2. Zagospodarowanie terenów zalewowych-rola administracji samorządowej w ochronie przed powodzią (dlaczego istniejące rozwiązania prawne nie są wystarczające). Administracja samorządowa powinna ponosić odpowiedzialności za podejmowane decyzje, również w zakresie bezpieczeństwa powodziowego, oraz partycypować w kosztach utrzymania cieków i obiektów ochrony przed powodzią. Propozycja nowelizacji Prawa Wodnego, rozszerzająca odpowiedzialność za ochronę przeciwpowodziową na samorządy jest słuszna, konieczne jest jednak wskazanie źródeł finansowania tej partycypacji. Regułą są protesty samorządów (mieszkańców) w przypadku, gdy w planach zagospodarowania przewiduje się ograniczenia lub zmiany użytkowania terenu na obszarach zagrożonych powodzią. Wydaje się, że współodpowiedzialność samorządów może zmienić ten stan i spowoduje bardziej racjonalne działania. Brakuje przepisów dotyczących ponoszenia kosztów i rekompensat dla właścicieli gruntów z tytułu zmian użytkowania terenu, ograniczeń i wyłączeń terenów z użytkowania, a także zachęt finansowych do przenoszenia zabudowy poza teren zagrożony powodzią. W proponowanej nowelizacji Prawa Wodnego nie przewidziano sankcji w przypadku nie wprowadzenia w ciągu 18 miesięcy do mpzp ustaleń z map zagrożenia powodziowego. Taka sytuacja może utrudniać egzekwowanie przepisów.
3. Rola edukacji ekologicznej w zakresie ograniczania presji osadniczej na terenach zalewowych. Edukacja powodziowa jest bardzo ważnym elementem ograniczania skutków powodzi i powinna być realizowana przede wszystkim przez samorząd wojewódzki, który posiada odpowiednie struktury, środki i kadry do prowadzenia takiej działalności. Edukacja powinna obejmować mieszkańców terenów zagrożonych powodzią we wszystkich grupach wiekowych, począwszy od uczniów szkół podstawowych i gimnazjów. Bardzo dobrym przykładem, godnym rozpowszechnienia w całym kraju, są działania edukacyjne prowadzone w szkołach położonych na terenach zagrożonych powodzią w województwie Zachodniopomorskim. Jednakże szkoleniami w zakresie zagrożeń i przeciwdziałania skutkom powodzi powinni być również objęci przedsiębiorcy i pracownicy firm prowadzących działalność gospodarczą na trenach zagrożonych. 4. Wykorzystanie ubezpieczeń jako narzędzia ograniczającego presję osadniczą na terenach zalewowych. Od 1990 roku, kiedy uchylono systemu powszechnych i obowiązkowych ubezpieczeń powodziowych, pomimo powtarzających się powodzi i wciąż rosnących wielkości strat, problem ubezpieczeń mienia na terenach zagrożonych nie został rozwiązany. Możliwości zawierania ubezpieczeń dobrowolnych są coraz bardziej ograniczone ze względu na zbyt wysokie stawki, a także ze względu na fakt, że firmy ubezpieczeniowe coraz częściej odmawiają zawierania umów ubezpieczeniowych ze względu na duże ryzyko ponoszenia strat finansowych. W związku z powyższym należy jak najszybciej wprowadzić system powszechnych i obowiązkowych ubezpieczeń powodziowych. Można wzorować się na rozwiązaniach stosowanych w różnych państwach. Na uwagę zasługuje system stosowany w USA, w którym stosunkowo tanie ubezpieczenia dla terenów zagrożonych realizuje specjalna agencja państwowa. Ubezpieczenia są między innymi powiązane z systemem kredytów przeznaczonych na przenoszenie zabudowy poza teren zagrożony, a wielkość składek ubezpieczeniowych w istotny sposób zależy od aktywności władz lokalnych w zakresie poprawiania stanu ochrony przed powodzią. Przepisy dotyczące pomocy państwa w usuwaniu skutków powodzi w Polsce wymagają modyfikacji. Odbudowa zniszczonych obiektów z reguły bowiem
sprowadza się do ich odtwarzania, a tym samym do powielania starych błędów. Taki sposób usuwania zniszczeń nie eliminuje przyczyn powstawania strat powodziowych, ani w istotny sposób nie wpływa na ich zmniejszenie lub całkowite eliminowanie w przyszłości. Obecnie przepisy nie przewidują możliwości uzyskania pomocy finansowej na budowę nowego budynku poza terenem zagrożonym, a jedynie na remont lub odbudowę w dotychczasowym miejscu. W wielu przypadkach celowe byłoby raczej stosowanie preferencji finansowych dla osób decydujących się na przeniesienie zabudowy z obszaru zagrożenia powodziowego. Ponadto w aktualnych przepisach nie ma żadnych wymagań dotyczących konieczności wykonania często niewielkich modyfikacji konstrukcyjnych w odbudowywanych budynkach, które poprawiłyby stan bezpieczeństwa mieszkańców i zmniejszały straty w przypadku ponownej powodzi. 5. Wytyczne budowlane dotyczące zabezpieczenia i posadowienia budynków na terenach zagrożonych powodzią uwzględnienie tematu w programie studiów z zakresu architektury i budownictwa. Brakuje szczegółowych przepisów co można, gdzie i jak lokalizować na terenach zalewowych. Stosowanie wyłącznie zakazów nie wydaje się dobrym rozwiązaniem, zwłaszcza na terenach zagrożonych chronionych wałami, które obecnie są zabudowane. Dla nowych obiektów lokalizowanych na takich obszarach należy określać wymagania dotyczące konstrukcji, stosowanych materiałów i różnego rodzaju zabezpieczeń w celu wzrostu bezpieczeństwa i minimalizowania strat powodziowych. Należy jednak liczyć się ze wzrostem kosztu budowy takich obiektów, dlatego wydaje się celowe stosowanie różnego rodzaju rekompensat finansowych, bo w ostatecznym rachunku powinno to przynieść istotne zmniejszenie wydatków państwa na usuwanie skutków powodzi. W SGGW w/w tematyka jest realizowana w ramach studiów na kierunkach budownictwo i inżynieria środowiska. W dyskusji przedstawiciele innych uczelni nie zabierali głosu, więc trudno stwierdzić na ile tematyka zabezpieczenia i posadowienia budynków na terenach zagrożonych powodzią znajduje się w programach studiów. 6. Ochrona przeciwpowodziowa w planach zagospodarowania przestrzennego. Brakuje przepisów dotyczących konieczności zachowania odpowiedniego poziomu retencji wód, która może być realizowana w różnej formie, a która
jest niezbędna zwłaszcza w małych zlewniach zurbanizowanych. W celu minimalizowania wpływu zabudowy i uszczelniania powierzchni terenu na przyspieszanie odpływu i wzrost przepływów wezbraniowych, konieczne są działania w celu utrzymania w możliwie maksymalnym stopniu dotychczasowych zdolności retencyjnych zlewni, a także budowy nowych obiektów małej retencji, sztucznych mokradeł, zbiorników, studni chłonnych itp. obiektów do oczyszczania i retencjonowania ścieków opadowych, a także stosowania drogowych nawierzchni przepuszczalnych. Strefy zalewowe są uwzględniane we wszystkich dokumentach planistycznych takich jak opracowania ekofizjograficzne, projekty i opracowania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Należy jednak podkreślić, że zagrożenie powodziowe mogą również stwarzać małe cieki, zwłaszcza na terenach zurbanizowanych oraz w obszarach o dużym stopniu przekształceń antropogenicznych. Planiści nie mają dostatecznej wiedzy w tym zakresie, dlatego wydaje się konieczne wprowadzenie obowiązku uzgadniania projektów mpzp ze służbami RZGW i WZMiUW nie tylko na terenach objętych mapami zagrożenia powodziowego.