NAJLEPSZE PRAKTYKI W ZAKRESIE OCHRONY WYBRANYCH GATUNKÓW I SIEDLISK

NAJLEPSZE PRAKTYKI W ZAKRESIE OCHRONY WYBRANYCH GATUNKÓW I SIEDLISK GORCE 9-10.10.2014 www.bestpractice-life.pl

Ekologia i ochrona głuszca w Karpatach na tle sytuacji gatunku w Polsce cz II Gorce 9-10.10.2014 r. Zbigniew Żurek Paweł Armatys Gorczaoski Park Narodowy Komitet Ochrony Kuraków

Słowacja Ostoje głuszca i cietrzewia w polskich Karpatach Zachodnich

Gorce ostoja głuszca

1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Liczba stwierdzeń 2005-2009 EkoFundusz przez 11 nadleśnictw, 3 parki narodowe, Wojewódzki Konserwator Przyrody oraz Zarząd Okręgowy PZŁ w Nowym Sączu Wyposażenie i przeszkolenie 140 obserwatorów w sprzęt do poruszania się w warunkach górskich zimą Patrole inwentaryzacyjnoochronne, inwentaryzacja ostoi, 350 300 liczebności, zagrożeo 250 Zorganizowanie bazy 200 danych z obserwacji 150 Ochrona głuszca i cietrzewia oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich. 100 50 0 Stwierdzenia głuszca w Gorczańskim PN początek projektu 0 3 0 1 0 0 1 2 0 2 2 10 10 21 5 5 7 6 10 6 42 21 27 183 151 267 258 131 105 329 238

Ochrona głuszca i cietrzew oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich

Obserwacje [%] Ochrona głuszca i cietrzew oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 Karpaty Gorce n = 3501 n = 1609 401-500 501-600 601-700 701-800 901-1000 801-900 1001-1100 1101-1200 Wysokśd (m. n.p.m.) 1201-1300 1301-1400 1401-1500 1501-1600 1601-1700

Obserwacje [%] Ochrona głuszca i cietrzew oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich 35,0 30,0 25,0 Karpaty n = 2929 Gorce n = 1356 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI Klasa wieku

Obserwacje [%] Ochrona głuszca i cietrzew oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Karpaty Gorce świerk buk jodła jarzębina kosodrzewina Gatunek panujący w drzewostanie n = 3261 n = 1543

Obserwacje [%] Ochrona głuszca i cietrzew oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich 45,0 40,0 35,0 Karpaty n = 3056 Gorce n = 1494 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 brak luźne przerywane umiarkowane pełne Zwarcie drzewostanu

Obserwacje [%] Ochrona głuszca i cietrzew oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 Karpaty Gorce n = 198 n = 102 15,0 10,0 5,0 0,0 I II III I II III I II III I II III LUTY MARZEC KWIECIEŃ MAJ

Lp. Rejon występowania GŁUSZEC Liczebność Tokowiska Zasilenie 2008-13 Pow. ostoi (ha) 1. Tatry 50-70 11-14 ---- 10 000,00 2. 3. Gorce i Beskid Wyspowy Babia Góra (ze Stańcową) 30-35 5-6 ---- 3 071,00 35-40 4 ---- 1 500,00 4. Polica (z Bębeńskim) 40 12 ---- 1 535,00 5. B. Sądecki - Radziejowa (z Małymi Pieninami) B. Sądecki - Jaworzyna Krynicka 1-5 1 ---- 2 834,00 pojed. (?) brak 0+5 2 500,00 6. Beskid Śląski 40-50 min.3 90+70 3 000,00 7. Beskid Żywiecki (w woj.śląskim) 70-80 8-11 ---- 4 500,00 KARPATY Razem: 270-320 43-50 90+75 28 940,00 Puszcza Augustowska 25-30 7-8 Puszcza Solska 110-140 7-8 Bory Dolnośląski 45-50? POLSKA Razem: 385-455 57-66

Ekologia i ochrona głuszca w Karpatach na tle sytuacji gatunku w Polsce cz III Gorce 9-10.10.2014 r. Zbigniew Żurek Paweł Armatys Gorczaoski Park Narodowy Komitet Ochrony Kuraków

ZBIERANIE DANYCH W TERENIE WYPOSAŻENIE PATROLUJĄCEGO: - GPS, karta obserwacji z mapą - lornetka - aparat fotograficzny - metr, termometr - pojemniki na knoty, woreczki strunowe sprzęt do poruszania się w terenie w warunkach zimowych (narty skiturowe, rakiety śnieżne) na tokowisko: ciepła odzież, karimata, śpiwór

OBSERWACJE W CIĄGU ROKU: Okres zimowy (śnieżny) XI-II patrolowanie w dzieo; wszystko można odczytad na świeżym śniegu: tropy, ślady żerowania, pobieranie gastrolitów itp. Dobry czas na określenie obszarów występowania (wyznaczanie granic ostoi i rejonów koncentracji przed tokowiskiem) Uwaga, jeżeli trafimy na świeżo spadłą warstwę puchu, to mając zarys tropu wystarczy go odmieśd gałęzią świerkową i jest czytelny...

OBSERWACJE W CIĄGU ROKU: Okres wczesnowiosenny (tokowiska) III-V patrolowanie w dzieo do godz. 16 00 obserwacje tokowisk (zapady i świt); w górach tokowiska grupują 3-6 kogutów przychodzących także na ciekach (siedzący na zapadach obserwator może je spłoszyd) dlatego najkorzystniejsze są obserwacje o świcie. - wejście na tokowisko max. do godz. 3 00!!! - pozostanie na miejscu do godz. 7 00!!! później kontrola terenu w rejonie tokowiska (zebranie knotów i piór, dokumentacja fotograficzna) Uwaga, prowadzimy obserwacje i nasłuch nie przemieszczając się do kooca tokowania i odlotu ptaków, nawet jeżeli miejsce jest źle wybrane!!!

OBSERWACJE W CIĄGU ROKU: patrolowanie w dzieo Okres późnowiosenny V-VI patrolowanie w dzieo ścieżkami i drogami (ostrożnie kury na gniazdach) - znalezienie gniazda: współrzędne GPS, dokumentacja fotograficzna (szybko i odejśd), nie niepokoid - okres pierzenia się kogutów Uwaga, w odległości ok. 20 m zaznaczyd kołkiem dogodne miejsca do bezpiecznej obserwacji gniazda. Ostrożnie kontrolowad co kilka dni. Po wykluciu zebrad skorupki do badao.

OBSERWACJE W CIĄGU ROKU: Okres lato - jesieo VII-X patrolowanie w dzieo lotne stadka rodzinne, dobry okres do penetracji terenu (stwierdzenia udatności lęgów w znalezionych gniazdach, zbieranie piór) próby określenia przyrostu zrealizowanego

OSOBNIKI, GNIAZDO kura kogut gniazdo gniazdo

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Tropy

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Jamki śnieżne wejście wylot

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Jamki śnieżne Średnie wymiary z Gorców: 71,6 x 30,8 x 36,4

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Jamki śnieżne Zimowe schronienia przed wiatrem

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Odchody

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Odchody smółka knot ze smółką

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Odchody po rozgrzebaniu... wytopiony ślad smółki

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Odchody odchody sezonu wegetacyjnego

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Odchody odchody kury wysiadującej

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Ślady żerowania

Skład pokarmu głuszców uwalnianych w Beskidzie Śląskim (bezpośrednie obserwacje, analiza składu knotów) wiosna, lato, jesień zima Pisklęta do 1 miesiąca: larwy żerujące na borówce czernicy, larwy i imago mrówek, liście wierzb, igły modrzewia, nasiona traw, borowina, piasek (gastrolity).

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Gastrolity Drobne kamyczki, które w żołądku mięśniowym pomagają w rozdrabnianiu trudno strawialnego pokarmu roślinnego.

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Ślady żerowania mrówki pierwszy, wiosenny pokarm białkowy

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Ślady żerowania starsze ślady żerowania na jodle

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Ślady żerowania wystająca spod śniegu borówka jest chętnie obcinana przez głuszce

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Ślady żerowania borówka czernica jarzębina

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Ślady żerowania żerowanie głuszca żerowanie jelenia

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Ślady żerowania

kąpielisko głuszca ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Pióra Najdłuższe sterówki koguta mogą mierzyd około 40 cm Lotka, sterówka i pozostałe pióra koguta Lotka, sterówka i pióra głuszki oraz jajo i pisklę

pokrywy rogowe dzioba ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Pióra

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Drzewa noclegowe

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Tokowisko

ŚLADY BYTOWANIA GŁOSZCA Tokowisko Stałe miejsca toków, najczęściej w starodrzewach Toki: koniec marca do początku maja W stabilnych populacjach odległośd między tokowiskami 1,5-2, km W Polsce > 5 km Terytoria wokół tokowiska zajmowane na początku zimy, w promieniu 1km od tokowiska Struktura hierarchiczna samców, koguty 3-letnie lub starsze mają szanse na udział w rozrodzie Kogut dominujący lub koguty współdominujące zapładniają do 90% kur na tokowisku Do 15 kogutów na tokowisku, w Polsce obecnie 1-5

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Tokowisko ślady kreśleń

ŚLADY BYTOWANIA GŁOSZCA Tokowisko

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Tokowisko

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Tokowisko 1, 4 2, 8 1, 5 0,7 0, 8 3, 1

Rozród: toki i tokowiska : 1 km Rewir 1 koguta (min.20ha) Strefa ochrony całorocznej (r 200m) Strefa ochrony okresowej (r 500m)

ŚLADY BYTOWANIA GŁUSZCA Tokowisko Tokowisko na Kudłoniu obserwacje z lat 2007 2013

Genetyka nowe dane w bazie obserwacji

G 19 z rejonu Babiej Góry Przemieszczanie genotypów

Ekologia i ochrona głuszca w Karpatach na tle sytuacji gatunku w Polsce cz IV Gorce 9-10.10.2014 r. Zbigniew Żurek Paweł Armatys Gorczaoski Park Narodowy Komitet Ochrony Kuraków

ZAGROŻENIA zmiany siedliskowe izolacja genetyczna presja drapieżników zmiany klimatyczne antropopresja

ZAGROŻENIA Drapieżnictwo Silny wzrost populacji lisa spowodowany systematycznym wykładaniem szczepionki przeciw wściekliźnie

ZAGROŻENIA Drapieżnictwo tropy głuszca i lisa

ZAGROŻENIA Drapieżnictwo Inne ssaki tj. kuna, jenot, borsuk, ryś, dzik.

ZAGROŻENIA Drapieżnictwo Ptaki tj. kruk, jastrząb, sójka atak kruka jastrząb odłowiony w ostoi głuszca sójka podbierająca jajo z gniazda

ZAGROŻENIA Antropopresja Infrastruktura turystyczna i rozproszona zabudowa (nartostrady, wyciągi, domki letniskowe, gęsta sied szlaków turystycznych w ostojach głuszca)

ZAGROŻENIA Antropopresja Skutery i quady

ZAGROŻENIA Antropopresja ślady rajdów skuterami śnieżnymi w rejonie Turbacza

ZAGROŻENIA Antropopresja Płoszenie (prace leśne, zbieracze jagód i grzybów, turystyka)

ZAGROŻENIA Antropopresja nieoznakowana siatka leśna

ZAGROŻENIA GENETYCZNE Ograniczenie i utrata zmienności genetycznej (dryf genetyczny, chów wsobny) Efekt szyjki od butelki nawet po odbudowaniu liczebności populacji, będzie ona miała niski poziom zmienności i małe zdolności przystosowawcze

ZAGROŻENIA Zmiany siedliskowe w ostojach głuszca Fragmentacja i izolacja optymalnych siedlisk leśnych oraz zanikanie korytarzy ekologicznych w rezultacie działao gospodarczych. Negatywne aspekty gospodarki leśnej: wysoki rozmiar pozyskania, duże powierzchnie zrębów w obrębie ostoi, obniżenie wieku rębności - przewaga drzewostanów młodszych klas wieku, mała intensywnośd czyszczeo i trzebieży. Przebudowa drzewostanów świerkowych (sosnowych) na mieszane lub liściaste. Zbyt mały udział drzew o charakterze przestojów i rozpieraczy. Wprowadzanie podszytów i drugiego piętra drzewostanów ( dogęszczanie struktury lasu, zanik borówek). Niedostosowanie terminów prac leśnych do biologii głuszca (pozyskanie, składowanie i wywóz surowca, prace pielęgnacyjne) powodujące niepokojenie ptaków.

Wartość HSI Habitat Suitability Index for capercaillie (I. Storch 2002) 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 < 25 25-50 50-75 >75 Odnowienie / podszyt (%)

Odbudowa biotopu głuszca: planowane działania Rozrzedzanie zwarcia i tworzenie luk Częściowe usuwanie podszytów i podrostu Koszenie Usuwanie ogrodzeo siatkowych Mała retencja Całkowita pow. zredukowana działao ochronnych: 459 ha Oczekiwane efekty (prognoza):

Gospodarowanie w lasach górskich w obrębie ostoi Koncentracja ochrony i kształtowania biotopu na powierzchni co najmniej 900 ha wokół tokowisk; Utrzymywanie zwarcia drzewostanów w III i starszych klasach wieku poniżej 70%; Utrzymywanie udział podszytu i podrostu <25% w wydzieleniach, kształtowanie jego kępowego rozmieszczenia; Małe powierzchnie zrębów (maks. 1 ha) oraz ich równomierne rozmieszczenie w ostoi (poza tokowiskami); Stosowanie rębni złożonych o długim okresie odnowienia(vid, V), Ochrona i odtwarzanie terenów podmokłych. Maksymalne wykorzystanie odnowienia naturalnego i pozostawianie gatunków domieszkowych. Pozostawianie na zrębach nasienników i kęp starodrzewia. Prace leśne realizowane po okresie toków i wodzenia młodych (po 31 lipca).

Gospodarowanie w lasach górskich w obrębie ostoi młodnik o zwarciu powyżej 75%

Gospodarowanie w lasach górskich w obrębie ostoi młodnik biotop głuszcowy

Gospodarowanie w lasach górskich w obrębie ostoi zbyt duże zwarcie drzewostanu

Gospodarowanie w lasach górskich w obrębie ostoi doświetlenie dna lasu biotop głuszcowy

Gospodarowanie w lasach górskich w obrębie ostoi rębnie w drzewostanach wysokogórskich

Gospodarowanie w lasach górskich w obrębie ostoi usunięcie wiatrołomu biotop głuszcowy

Gospodarowanie w lasach górskich w obrębie ostoi polana koszona na całej powierzchni

Gospodarowanie w lasach górskich w obrębie ostoi polana z kępami świerków biotop głuszcowy

Do prezentacji udostępnili materiały: Dorota Merta, Dorota Zawadzka, Zenon Rzońca, Artur Pałucki, Michał Kaszuba, Jan Czaja, Janusz Kobielski, Andrzej Głodkiewicz, Marek Kurzeja, Bernard Jagoda, Tadeusz Dziki, Tadeusz Gierczyk. Dziękujemy