AKTUALNOŚCI Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (1): 21 26, 2011 Atlas ssaków Polski W 1983 roku został wydany Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce pod redakcją prof. Zdzisława Pucka i dr. Jana Raczyńskiego jedno z najważniejszych dzieł polskiej teriologii. Pozostaje ono do dzisiaj podstawowym źródłem udokumentowanej informacji o występowaniu wszystkich gatunków ssaków w naszym kraju, chociaż dane w nim zawarte zbierane były w dużej części w latach 50. i 60. ubiegłego wieku, czyli mają już obecnie znaczenie historyczne. Wystarczy wspomnieć, że niektóre z gatunków opisywanych w tym opracowaniu, np. suseł moręgowany Spermophilus citellus, już w naszym kraju wyginęły (Męczyński 1985), a inne zasadniczo zmieniły powiększyły, np. bóbr europejski Castor fiber (Czech 2000) lub pomniejszyły, np. chomik europejski Cricetus cricetus (Ziomek, Banaszek 2007) zasięg rozmieszczenia. Pojawiły się także nowe gatunki, np. szop pracz Procyon lotor (Bartoszewicz i in. 2008) czy karlik Kuhla Pipistrellus kuhlii (Sachanowicz i in. 2006). W Europie, według zbiorczego opracowania powstałego z inicjatywy Societas Europaea Mammalogica (SEM), występują w stanie wolnym 194 gatunki ssaków lądowych (Mitchell- -Jones i in. 1999). W Polsce jest ich ponad 120, w tym 25 gatunków nietoperzy, jednak stopień ich poznania, zarówno w aspekcie rozmieszczenia poszczególnych gatunków, jak i znajomości ich biologii i ekologii, jest bardzo nierównomierny. Częściej bada się gatunki chronione lub zagrożone, spektakularne, występujące nielicznie w ściśle określonych miejscach. Rozeznanie dotyczące gatunków bardziej pospolitych jest przeważnie szczątkowe, jedynie lokalne, bez szerszej perspektywy. Wiedza o współczesnym występowaniu i trendach zmian liczebności zachodzących w ostatnich dziesięcioleciach jest zdecydowanie najsłabsza dla populacji małych ssaków lądowych (gryzoni i ryjówkowatych). Dotyczy to nawet gatunków najpospolitszych, jak np. nornica ruda Myodes glareolus, mysz leśna Apodemus flavicollis, nornik zwyczajny Microtus arvalis 21
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 1, 2011 czy ryjówka aksamitna Sorex araneus. Badania nad nimi prowadzone są bowiem najczęściej w ograniczonej skali, punktowo i mało wnoszą do oceny ich rozpowszechnienia w całym kraju. Jeszcze gorszy jest stan wiedzy o wielu mniej pospolitych gatunkach (np. zębiełki Crocidura sp., badylarka Micromys minutus, mysz zaroślowa Apodemus sylvaticus, mysz zielna Apodemus uralensis, nornik bury Microtus agrestis, darniówka zwyczajna Microtus subterraneus, ryjówka górska Sorex alpinus). Nowe doniesienia o nich pojawiają się sporadycznie, zwykle w czasopismach o lokalnym zasięgu, a ponadto nie zawsze są w pełni wiarygodne, gdyż gatunki te są trudne do oznaczenia. W ostatnich latach w literaturze naukowej akcentuje się wpływ zmian klimatycznych na przesuwanie się zasięgów geograficznych różnych gatunków roślin i zwierząt. Wiadomo już, że granice zasięgów niektórych krajowych gatunków małych ssaków uległy przesunięciu, przy czym zdarza się, że zmiany te są silnie zróżnicowane nawet wśród blisko spokrewnionych taksonów. Na przykład wśród naszych zębiełków, zębiełek białawy Crocidura leucodon jak się wydaje przesunął się tylko o kilkanaście kilometrów na wschód (Karczewska 2006), a zębiełek karliczek Crocidura suaveolens o blisko 200 km na północ (L. Rychlik i in. npbl.). Słabo poznane jest również współczesne występowanie w Polsce jeży: zachodniego Erinaceus europaeus i wschodniego E. roumanicus. Zresztą, ich poprzednio wyznaczone zasięgi (Pucek 1983a, b) też były skąpo udokumentowane i oparte na nielicznych i pochodzących sprzed około 50 lat stanowiskach (Ruprecht 1973), co zostało potwierdzone niedawnym doniesieniem ze Słowacji (Krištofík, Darolová 2004). Pojawił się tam jeż zachodni uznawany dotąd za gatunek sięgający na wschód zaledwie do środkowych Czech. Zmiany klimatyczne i zmniejszenie opadów, a przy tym wysychanie zbiorników wodnych i ich zarastanie oraz melioracje i regulacja rzek doprowadziły do skurczenia się różnorodnych środowisk wilgotnych i podmokłych w Polsce. Niewątpliwie ma to wpływ na liczebność i rozmieszczenie populacji małych ssaków ziemnowodnych (np. rzęsorków Neomys sp. i karczownika ziemnowodnego Arvicola terrestris) oraz wilgociolubnych (norników: północnego Microtus oeconomus i burego). Inną ważną przyczyną, która ma wpływ na sytuację wielu gatunków małych ssaków, są zmiany w gospodarce rolnej wprowadzone w ostatnich dziesięcioleciach (całkowita mechanizacja prac polowych, chemizacja, zmiany w strukturze upraw i sposobie zbioru plonów). Najlepiej poznaną ofiarą tych przemian jest obecnie chomik europejski, którego zasięg skurczył się dramatycznie (Ziomek, Banaszek 2007). Dla większości pozostałych gatunków związanych z agrocenozami skutków tych przemian możemy się jednak tylko domyślać, gdyż nie są jeszcze poznane. Przykładem może być mysz zaroślowa, której zasięg i liczebność spada prawdopodobnie z powodu zaniechania uprawy i zalesiania gruntów na glebach piaszczystych. Podobnie, tragiczną sytuację populacyjną zająca szaraka Lepus europaeus, zresztą nie tylko w naszym kraju, wiąże się z ogromnymi zmianami w gospodarce rolnej (Bresiński 2000; Edwards i in. 2000). Niezwykle istotnym czynnikiem wpływającym niekorzystnie na gildie pokarmowe drapieżników zarówno ptaków, jak i ssaków mogą być zmiany liczebności populacji najpospolitszych drobnych ssaków agrocenoz, jak np. nornik zwyczajny i mysz polna Apodemus agrarius zasadniczy składnik pokarmu wielu drapieżników. Zmiany te zostały już niewątpliwie wywołane wspomnianymi przeobrażeniami w gospodarce rolnej, jednak brakuje wiedzy na ten temat, gdyż nie prowadzi się badań o wystarczająco dużej skali przestrzennej (Piłacińska, Ziomek 2003). Osobną problematyczną grupę stanowią popielicowate Gliridae, na czele z nienotowaną od końca lat 90. XX wieku na terenie Polski żołędnicą Eliomys quercinus. Sytuację tego gatunku trzeba koniecznie i pilnie wyjaśnić. Koszatka i orzesznica to też gatunki bardzo słabo poznane. Tą ostatnią uważana się za rzadką w Polsce, jednak w sąsiedniej Litwie jest częsta i lokalnie występuje w dużych 22
H. Okarma i in. Atlas ssaków Polski zagęszczeniach (Juškaitis 2008). Z kolei popielica Glis glis była reintrodukowana w kilku miejscach w zachodniej i północno-zachodniej Polsce. Skutki tej reintrodukcji śledzono przez pewien czas (Jurczyszyn i in. 2002), ale aktualna sytuacja zarówno tych populacji, jak i całego gatunku wymaga kompleksowego zbadania. Z kolei nietoperze wydają się grupą krajowych ssaków stosunkowo dobrze zbadaną (np. Sachanowicz, Ciechanowski 2005; Sachanowicz i in. 2006). Niemniej jednak, od końca XX wieku mamy do czynienia z eksplozją nowych danych na temat ich występowania, co w dużej mierze wynika z opisu nowych, kryptycznych gatunków w oparciu o analizy DNA (np. Mayer i in. 2007). Nawet w przypadku tak pospolitego gatunku, jakim był karlik malutki Pipistrellus pipistrellus sensu lato, mamy do czynienia z dwoma: Pipistrellus pipistrellus sensu stricto i karlik drobny Pipistrellus pygmaeus (Barratt i in. 1997). Tym samym, dane dotyczące Pipistrellus pipistrellus sensu lato (Ruprecht 1983) są zupełnie przedawnione (Sztencel-Jabłonka 2009). Stosunkowo najlepiej rozpoznane jest współczesne rozmieszczenie dużych ssaków, zarówno kopytnych, jak i drapieżnych. Duże ssaki w większości są gatunkami łownymi, dlatego istnieją dobrze udokumentowane dane dotyczące ich występowania. Dane te pochodzą przede wszystkim ze sprawozdawczości łowieckiej i są od kilkudziesięciu już lat systematycznie gromadzone przez Stację Badawczą Polskiego Związku Łowieckiego w Czempiniu (Pielowski i in. 1993). Nielicznych przedstawicieli dużych kopytnych objęto ochroną ścisłą (żubr Bison bonasus, kozica Rupicapra rupicapra). Występują na niewielkim obszarze i w stosunku do nich prowadzone są coroczne oceny liczebności (Krasińska, Krasiński 2004; Zięba, Zwijacz- -Kozica 2004, Jamrozy i in. 2007). Duże ssaki drapieżne niedźwiedź Ursus arctos, wilk Canis lupus, ryś Lynx lynx są obiektem dużego zainteresowania badawczego i dane o ich rozmieszczeniu są dość liczne (Jakubiec 2001, Jędrzejewski i in. 2002). Znacznie gorzej poznano występowanie średnich lub niewielkich rozmiarów drapieżników o statusie gatunków łownych (kuna leśna Martes martes, kuna domowa M. foina, tchórz zwyczajny Mustela putorius, norka amerykańska Neovison vison) ze względu na znikome zainteresowanie myśliwych polowaniem na nie. Gatunki te nie pojawiają się zatem w sprawozdawczości łowieckiej tak często, jak sugerują to rozproszone obserwacje o ich występowaniu na obszarze naszego kraju. Zupełnie zaś brakuje informacji na temat rozmieszczenia najmniejszych chronionych gatunków drapieżnych (łasica Mustela nivalis, gronostaj M. erminea), o których mówi się, że występują powszechnie, ale praktycznie brakuje na ten temat twardych danych. Warto jeszcze wspomnieć o przedstawicielach ssaków morskich: waleniach i fokach. Morświn Phocoena phocoena jest jedynym gatunkiem walenia stale zasiedlającym Bałtyk, a ponadto występują tu trzy gatunki fok: foka szara Halichoerus grypus, foka obrączkowana Phoca hispida i foka pospolita P. vitulina (Skóra 2000). Przedstawicieli tych gatunków odnotowuje się niezbyt często na polskim wybrzeżu Morza Bałtyckiego, jednak dzięki ogromnej aktywności Stacji Morskiej Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego dane o ich występowaniu są systematycznie zbierane od wielu lat. Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce wydany w 1983 roku był wtedy jednym z pierwszych tego rodzaju opracowań w Europie. Jednak w ostatnich latach pozostaliśmy zdecydowanie w tyle za innymi. W wielu krajach naszego kontynentu, np. w Szwajcarii (Hausser 1995), Austrii (Spitzenberger 2001), Danii (Baagøe, Jensen 2007), Turyngii (Görner 2009) czy Saksonii (Hauer i in. 2009), opublikowano już znakomite atlasy współczesnego rozmieszczenia ssaków. Tak więc istnieje pilna konieczność opracowania nowego dzieła, które przedstawiłoby współczesny stan wiedzy o krajowej faunie ssaków oraz wskazałoby luki, które powinny zostać uzupełnione w najbliższych latach. Nie trzeba nikogo przekonywać, że wiedza o wystę- 23
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 1, 2011 powaniu gatunków zwierząt i roślin ma podstawowe znaczenie i to nie tylko ogólnopoznawcze i naukowe, lecz także dokumentacyjne i monitoringowe, a poprzez to daje podstawę do działań o charakterze ochronnym lub/i gospodarczym. Niektóre gatunki ssaków (bóbr, wilk) stały się bowiem w ostatnich latach źródłem poważnych strat gospodarczych (Okarma, Tomek 2008), a inne są inwazyjnymi gatunkami obcymi (norka amerykańska, jenot Nyctereutes procyonoides, szop pracz) zagrażającymi rodzimej różnorodności biologicznej (przegląd w: Głowaciński i in. 2008). Różne środowiska i grupy interesów wywierają presję na decydentów, aby ograniczyć liczebność tych gatunków. Nie można jednak podejmować żadnych decyzji i działań dotyczących tych zwierząt bez gruntownej wiedzy zarówno na temat ich biologii, jak i przede wszystkim występowania i liczebności. Dobre rozpoznanie stanu naszej fauny ssaków stanowi też jedno z zobowiązań wynikających z Konwencji o Różnorodności Biologicznej (1992) ratyfikowanej przez Polskę w 1996 roku. Przegląd polskich placówek naukowych i osób uprawiających współcześnie czynnie teriologię wskazuje jednoznacznie, iż problematyka ta w porównaniu z latami 60. i 70. XX wieku jest zdecydowanie słabiej obecna w naszym krajowym życiu naukowym. Niewątpliwie jest ona dużo mniej atrakcyjna (przede wszystkim w perspektywie publikowania wyników badań w wysokoimpaktowych czasopismach), co sprawia, że nie garną się do niej młodzi ludzie. Zdecydowanie mniejsze są też możliwości uzyskania środków finansowych na podstawowe badania faunistyczne. Dlatego też do wydania Atlasu ssaków Polski niezbędna jest zupełnie inna filozofia i logistyka niż przy opracowywaniu Atlasu rozmieszczenia ssaków w Polsce (1983). Projekt ten może być wykonany tylko wspólnym wysiłkiem całego polskiego środowiska teriologicznego: naukowców zajmujących się tą tematyką profesjonalnie, przyrodników amatorów i entuzjastów przyrody ze wszystkich środowisk. Bez jak najszerszego udziału w tym przedsięwzięciu tych ostatnich nie będzie możliwe wiarygodne przedstawienie rozmieszczenia wielu gatunków ssaków w naszym kraju. Projekt zrealizują cztery najsilniejsze polskie teriologiczne ośrodki naukowe: Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, Zakład Zoologii Systematycznej Uniwersytetu A. Mickiewicza w Poznaniu, Muzeum i Instytut Zoologii PAN w Warszawie oraz Instytut Biologii Ssaków PAN w Białowieży. Na stronie internetowej Instytutu Ochrony Przyrody PAN umieszczono już bazę danych dedykowaną Atlasowi ssaków Polski www.iop.krakow. pl/ssaki główne narzędzie dla uczestników projektu służące gromadzeniu danych o występowaniu wszystkich gatunków ssaków na obszarze Polski. Baza ta, co stanowić będzie absolutne nowum, stanie się swego rodzaju internetową publikacją. Od początku trwania projektu wszyscy użytkownicy internetu za pośrednictwem tej strony, w miarę wypełniania bazy, mają dostęp do informacji na temat rozmieszczenia gatunków ssaków w Polsce. Dzięki temu, osoby bezpośrednio niezwiązane z projektem, a zainteresowane jego tematyką, mogą na bieżąco śledzić postępy pracy nad Atlasem i zgłaszać informacje bądź ewentualne uwagi. Występowanie każdego gatunku przedstawione jest w formie mapy Polski z polami atlasowymi (10 długości 5 szerokości geograficznej*) dwóch rodzajów: (1) pola atlasowe z zaznaczonym centralnie granatowym punktem udokumentowana obecność danego gatunku na obszarze tego pola, (2) pola puste brak danych o występowaniu. Skalę mapy można powiększać lub pomniejszać suwakiem z lewej strony ekranu, tak aby można było precyzyjnie zlokalizować swoją obserwację. Przy mapie rozmieszczenia dla każdego gatunku * Siatkę taką stosowano już wcześniej w krajowych atlasach rozmieszczenia: płazów i gadów (Głowaciński, Rafiński 2003), ptaków lęgowych (Sikora i in. 2007) oraz we wszystkich wydaniach polskich czerwonych ksiąg (Głowaciński 1992, 2001, Głowaciński, Nowacki 2004) (przyp. red.). 24
H. Okarma i in. Atlas ssaków Polski Baagøe H.J., Jensen T.S. (red.). 2007. Dansk Pattedyratlas. Gylendal, København. Barratt E.M., Deaville R., Burland T.M., Bruford M. W., Jones G., Racey P.A., Wayne R.K. 1997. DNA answers the call of pipistrelle bat species. Nature 387: 138 139. Bartoszewicz M., Okarma H., Zalewski A., Szczęsna J. 2008. Ecology of raccoon (Procyon lotor) from western Poland preliminary results. Annals. Zool. Fenn. 45: 291 298. Bresiński W. 2000. Sytuacja populacji zająca w Polsce w latach 1998 2000 (wyniki monitoringu). W: Kubiak S. (red.). Zwierzyna drobna jako elementy bioróżnorodności środowiska przyrodniczego. Włocławek: 101 107. Czech A. 2000. Bóbr. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin. Edwards P.J., Fletcher M.R., Berny P. 2000. Review of the factors affecting the decline of the European brown hare and the use of wildlife incident data to evaluate the significance of paraguat. Agr. Ecosyst. Environ. 79: 95 103. Głowaciński Z. (red.) 1992. Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL, Warszawa. Głowaciński Z. (red.) 2001. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa. Głowaciński Z., Nowacki J. (red.) 2004. Polska czerwona ksiega zwierząt. Bezkręgowce. IOP PAN, AR w Poznaniu, Kraków. Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J., Solarz W. (red.). 2008. Księga gatunków obcych inwazyjssaka znajdą się nazwisko i dane kontaktowe osoby, która jest tzw. autorem prowadzącym, czyli osobą odpowiedzialną za weryfikowanie i wprowadzanie danych o tym gatunku. Do osoby tej można przesyłać informacje dotyczące tego gatunku. Atlas będzie zawierał także część opisową dotyczącą każdego gatunku: status prawny, systematykę, morfologię, biologię i ekologię oraz charakterystykę jego występowania w Polsce z uwzględnieniem ewentualnych zmian w okresie ostatnich 30 lat. Część opisowa Atlasu ukaże się jednak drukiem dopiero na początku 2014 roku. Henryk Okarma Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie Wiesław Bogdanowicz Muzeum i Instytut Zoologii PAN w Warszawie Leszek Rychlik Zakład Zoologii Systematycznej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu Elwira Szuma Instytut Biologii Ssaków PAN w Białowieży PIŚMIENNICTWO nych w faunie Polski. Wydanie internetowe. IOP PAN, Kraków. Głowaciński Z., Rafiński J. (red.). 2003. Atlas płazów i gadów Polski. Status Rozmieszczenie Ochrona. Inspekcja Ochrony Środowiska, IOP PAN, Warszawa Kraków. Görner M. (red.). 2009. Atlas der Säugetiere Thüringens. Jena. Hauer S., Ansorge H., Zöphel U. (red.). 2009. Atlas der Säugetiere Sachsens. Sächsisches Landesamt für Umwelt, Landwirtschaft und Geologie, Dresden. Hausser J. (red.). 1995. Säugetiere der Schweiz. Birkhäuser Verlag, Basel. Jakubiec Z. 2001. Niedźwiedź brunatny Ursus arctos L. w polskiej części Karpat. Studia Naturae 47: 1 108. Jamrozy G., Pęksa Ł., Urbanik Z., Gąsienica Byrcyn W. 2007. Kozica tatrzańska Rupicapra rupicapra tatrica. Wyd. TPN, Zakopane. Jędrzejewski W., Nowak S., Schmidt K., Jędrzejewska B. 2002. Wilk i ryś w Polsce wyniki inwentaryzacji w 2001 roku. Kosmos 51 (4): 491 499. Jurczyszyn M., Łukomski Ł., Słodownik A. 2002. Pięć lat realizacji programu reintrodukcji popielicy w Sierakowskim Parku Krajobrazowym. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski 8 (10): 78 83. Juškaitis R. 2008. The Common Dormouse Muscardinus avellanarius: Ecology, Population Structure and Dynamics. Institute of Ecology of Vilnius University Publishers, Vilnius. 25
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 1, 2011 Karczewska M. 2006. Nowe stanowisko zębiełka białawego Crocidura leucodon w Białowieży. Prz. Zool. 50 (3 4): 139 141. Krasińska M., Krasiński Z.A. 2004. Żubr monografia przyrodnicza. SFP Hajstra, Warszawa Białowieża. Krištofík J., Darolová A. 2004. First record of western hedgehog (Erinaceus europaeus) from Slovakia. Biologia (Bratislava) 59: 612. Mayer F., Dietz C., Kiefer A. 2007. Molecular species identification boosts bat diversity. Front. Zool. 4: 4 14. Męczyński S. 1985. Czy suseł moręgowany, Spermophilus citellus Linnaeus, 1766, występuje jeszcze w Polsce? Prz. Zool. 29 (4): 521 526. Mitchell-Jones A.J., Amori G., Bogdanowicz W., Kryštufek B., Reinjders P.J.H., Spitzenberger F., Stubbe M., Thissen J.B.M., Vohralík V., Zima J. 1999. The Atlas of European Mammals. T. & A.D. Poyser Ltd., London. Okarma H., Tomek A. 2008. Łowiectwo. Wydawnictwo Edukacyjno-Naukowe H2O, Kraków. Pielowski Z., Kamieniarz R., Panek M. 1993. Raport o zwierzętach łownych w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa. Piłacińska B., Ziomek J. 2003. Changes in the proportion of mammal species in the food of the barn owl as a result of changes in the environment and agriculture: the case of eastern Wielkopolska. W: Abstracts book, 4 th European Congress of Mammalogy, 27.07 1.08, Brno, Czech Republic. Pucek Z. 1983a. Erinaceus europaeus Linnaeus, 1758. W: Pucek Z., Raczyński J. (red.). Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: 46 + mapa nr 0001. Pucek Z. 1983b. Erinaceus concolor Martin, 1838. W: Pucek Z., Raczyński J. (red.). Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: 47 48 + mapa nr 0002. Pucek Z., Raczyński J. (red). 1983. Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa. Ruprecht A.L. 1973. O rozmieszczeniu przedstawicieli rodzaju Erinaceus Linnaeus, 1758 w Polsce. Prz. Zool. 17 (1): 81 86. Ruprecht A.L. 1983. Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774). W: Pucek Z., Raczyński J. (red.). Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: 75 + mapa nr 0025. Sachanowicz K., Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski, Bats of Poland. Multico, Warszawa. Sachanowicz K., Ciechanowski M., Piksa K. 2006. Distribution patterns, species richness and status of bats in Poland. Vespertilio 9 10: 151 173. Sachanowicz K., Wower A., Bashta A.-T. 2006. Further range extension of Pipistrellus kuhlii (Kuhl, 1817) in central and eastern Europe. Acta Chiropterol. 8 (2): 543 548. Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985 2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Skóra K.E. 2000. Ryby i ssaki Zatoki Puckiej. W: Gerstman E. (red.). Materiały do monografii przyrodniczej Regionu Gdańskiego. Tom III: Nadmorski Park Krajobrazowy: 51 58. Spitzenberger F. (red.). 2001. Die Säugetierfauna Österreichs. Bundesministeriums für Land- und Forstwirtschaft. Umwelt und Wasserwirtschaft, Band 13. Wien. Sztencel-Jabłonka A. 2009. Analiza morfologiczna i genetyczna nietoperzy Pipistrellus pipistrellus i Pipistrellus pygmaeus. Instytut i Muzeum Zoologii PAN, Warszawa (praca doktorska). Zięba F., Zwijacz-Kozica T. 2004. Capy, kozy i koźlęta, czyli prawie wszystko o kozicach. Wyd. TPN, Zakopane. Ziomek J., Banaszek A. 2007. The common hamster, Cricetus cricetus in Poland: status and current range. Folia Zool. 56: 235 242. 26