Drobne ssaki Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego Dolina Mrogi na podstawie analizy wypluwek puszczyka Strix aluco

Transkrypt

1 88 Notatki florystyczne, faunistyczne i mykobiotyczne GRZEGORZ LESIŃSKI, JAKUB GRYZ, DAGNY KRAUZE-GRYZ Drobne ssaki Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego Dolina Mrogi na podstawie analizy wypluwek puszczyka Strix aluco LESIŃSKI G., GRYZ J., KRAUZE-GRYZ D Small mammals of the Landscape-Nature Protected Complex Mroga Valley based on analysis of tawny owl Strix aluco pellets. Parki nar. Rez. Przyr. 33(2): ABSTRACT: Analyses of tawny owl pellets from two locations (Rogów, Kołacin) in the Landscape-Nature Protected Complex Mroga Valley (Łódź province) revealed the presence of 14 species of small ground-dwelling mammals. Most of them represent common species inhabiting a mosaic landscape containing forests, open fields, water and built-up areas. Relatively valuable species (Neomys fodiens and Microtus oeconomus) were associated with wet habitats of the river valley. Rarely captured Sorex minutus, Microtus subterraneus and Micromys minutus were present in two locations. KEY WORDS: Mammalia, small species, tawny owl pellets, Mroga river, central Poland. Grzegorz Lesiński: Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, ul. Nowoursynowska 159C, Warszawa, glesinski@wp.pl; Jakub Gryz: Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary, ul. Braci Leśnej 3, Raszyn, J.Gryz@ibles.waw.pl; Dagny Krauze-Gryz: Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, ul. Nowoursynowska 159C, Warszawa, Dagny.Krauze@wl.sggw.pl WSTĘP Dane na temat teriofauny okolic Rogowa w województwie łódzkim podsumowali ostatnio GRYZ i in. (2011), wykazując 53 gatunki ssaków. Zespół Przyrodniczo- -Krajobrazowy Dolina Mrogi wchodził w zakres tego opracowania. Jednak informacje faunistyczne z tego terenu były stosunkowo nieliczne, zwłaszcza jeśli chodzi o drobne gatunki. LESIŃSKI i in. (2009) stwierdzili dwa gatunki nietoperzy zabite przez pojazdy na drodze przecinającej rzekę Mrogę. Celem tej publikacji było uzupełnienie danych na temat składu gatunkowego drobnych ssaków związanych z podłożem w Zespole Przyrodniczo-Krajobrazowym Dolina Mrogi, opierając się na analizie składu pokarmu puszczyka Strix aluco. TEREN BADAŃ Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Dolina Mrogi zlokalizowany jest w województwie łódzkim, na granicy Wzniesień Łódzkich, pomiędzy wsiami Rogów a Kołacin. Został utworzony w 1997 roku w celu ochrony naturalnej doliny rzecznej wraz z licznymi źródliskami i głazami narzutowymi. Chroni dolinę rzeki Mrogi (prawobrzeżny dopływ Bzury) na długości około 6 km i obejmuje obszar

2 Notatki florystyczne, faunistyczne i mykobiotyczne 89 Tab. 1. Drobne ssaki złowione przez puszczyka na stanowisku Rogów. Table 1. Small mammals captured by the tawny owl in the Rogów area. Data Date Gatunek Species 30 VI 2011 XI 2011 VII 2012 XI I IV IX 2013 Razem Total % Talpa europaea ,4 Sorex araneus ,8 S. minutus 1 1 0,5 Sorex spp ,5 Neomys fodiens 1 1 0,5 Myodes glareolus ,4 Microtus subterraneus ,4 M. arvalis ,4 M. oeconomus ,4 Microtus spp ,4 Rattus norvegicus 1 1 0,5 Mus musculus ,9 Apodemus agrarius ,9 A. flavicollis ,5 Apodemus spp ,5 Micromys minutus 1 1 0,5 Mustela spp ,5 Razem Total ,0 493 ha. Większość terenu porastają lasy administrowane przez Nadleśnictwo Rogów i Brzeziny (Leśny Kompleks Promocyjny Lasy Spalsko-Rogowskie). Wzdłuż Mrogi występują lasy łęgowe zdominowane przez olszę czarną Alnus glutinosa, a na otaczającej dolinę wysoczyźnie przeważają drzewostany sosnowe Pinus sylvestris z dużym udziałem gatunków liściastych (ZIELONY 1993). Niewielki procent powierzchni zajmują łąki, grunty orne oraz rzeka Mroga wraz z wodami zbiornika zaporowego o powierzchni około 8 ha i niewielkiego stawu młyńskiego. Teren badań cechuje również bardzo bogata rzeźba geomorfologiczna z licznymi wąwozami erozyjnymi i wysokimi skarpami. W przeszłości obszar ten był intensywnie wykorzystywany w celach turystycznych. Pozostałością tego okresu jest niefunkcjonujący od kilkunastu lat i zdewastowany ośrodek wypoczynkowy. W otoczeniu terenu badań występują głównie grunty orne z rozproszoną zabudową. Inwentaryzacja sów na tym obszarze przeprowadzona w latach wykazała gniazdowanie trzech par puszczyka (GRYZ i in. 2013).

3 90 Notatki florystyczne, faunistyczne i mykobiotyczne Tab. 2. Drobne ssaki złowione przez puszczyka na stanowisku Kołacin. Table 2. Small mammals captured by the tawny owl in the Kołacin area. Data Date Gatunek Species 22 VI X XI 2013 Razem Total % Talpa europaea 3 3 1,6 Sorex araneus ,3 S. minutus 2 2 1,1 Myodes glareolus ,3 Microtus subterraneus 1 1 0,5 M. arvalis 4 4 2,2 M. oeconomus ,1 Microtus spp ,5 Mus musculus ,2 Apodemus agrarius ,5 A. flavicollis ,7 Apodemus spp ,5 Micromys minutus 1 1 0,5 Razem Total ,0 MATERIAŁ I METODY Materiał wypluwek puszczyka zebrano na dwóch stanowiskach: Rogów (dawny ośrodek wypoczynkowy, 51 o N, 19 o E, pole 12Ji Atlasu Ssaków Polski) oraz Kołacin (51 o N, 19 o E, pole 12Je Atlasu Ssaków Polski) w latach Na pierwszym stanowisku ptaki zasiedlały zrujnowany budynek oraz przebywały na starych dębach na granicy doliny rzecznej. Na drugim stanowisku wypluwki znaleziono w skrzynce dla sów i pod najbliższymi drzewami. Z wypluwek wypreparowano łącznie szczątki 473 osobników kręgowców, w tym na stanowisku Rogów 247 (207 ssaków, 19 ptaków i 21 płazów bezogonowych) i na stanowisku Kołacin 226 (184 ssaki, 21 ptaków i 21 płazów bezogonowych). Oznaczenia gatunków ssaków oparto w dużym stopniu na cechach budowy czaszek przedstawionych w kluczu PUCKA (1984). Liczbę osobników ustalono na podstawie maksymalnej liczby oznaczalnych elementów (czaszek, lewych i prawych połówek żuchw). WYNIKI Na stanowisku Rogów stwierdzono 14 gatunków ssaków (Tab. 1), z tym, że nie oznaczono do gatunku osobnika z rodzaju Mustela (była to łasica M. nivalis lub gronostaj M. erminea). Najczęściej łowionymi były norniki zwyczajne Microtus

4 Notatki florystyczne, faunistyczne i mykobiotyczne 91 arvalis, nornice rude Myodes glareolus i myszy domowe Mus musculus, które łącznie stanowiły około połowę wszystkich zanotowanych ssaków. Wśród ofiar sów zaznaczyło się duże zróżnicowanie ekologiczne. Stwierdzono gatunki typowe dla zadrzewień i lasów (nornica ruda, mysz leśna Apodemus flavicollis), terenów otwartych (nornik zwyczajny, mysz polna Apodemus agrarius), brzegów zbiorników wodnych i terenów podmokłych (rzęsorek rzeczek Neomys fodiens, nornik północny Microtus oeconomus) oraz sąsiedztwa osiedli ludzkich (szczur wędrowny Rattus norvegicus, mysz domowa). Mniejszą liczbę gatunków (11) stwierdzono na stanowisku Kołacin (Tab. 2). Najczęściej łowionymi ssakami były tam: nornica ruda i mysz polna. Nieco częściej w porównaniu ze stanowiskiem Rogów stwierdzono mysz polną i ryjówkę aksamitną Sorex araneus, natomiast rzadziej nornika zwyczajnego i mysz domową. Na obu stanowiskach sowy złowiły nieliczne krety Talpa europaea, ryjówki malutkie Sorex minutus, darniówki zwyczajne Microtus subterraneus, norniki północne i badylarki Micromys minutus (Tab. 1 i 2). DYSKUSJA Areały łowieckie puszczyka, w zależności od rodzaju środowisk, obejmują zazwyczaj od kilkunastu do kilkudziesięciu hektarów (REDPATH 1995; SUNDE, BØLSTAD 2004), co przy oportunistycznym charakterze jego drapieżnictwa powoduje, że analiza diety stanowi dobrą metodę oceny składu gatunkowego lokalnych zgrupowań ofiar tej sowy. W zgrupowaniu drobnych ssaków objętego badaniami zespołu przyrodniczo- -krajobrazowego stwierdzono na ogół gatunki pospolite, typowe dla wielu regionów nizinnej części kraju (PUCEK, RACZYŃSKI 1983). Do najcenniejszych gatunków należy zaliczyć te, które są związane ze środowiskiem podmokłym lub brzegami zbiorników wodnych (rzęsorek rzeczek, nornik północny). Warto podkreślić, że zwłaszcza rzęsorek rzeczek jest w rejonie Rogowa rzadko notowanym ssakiem (GRYZ i in. 2011). Zwraca też uwagę obecność aż czterech osobników darniówki zwyczajnej, która bywa rzadko łowiona przez sowy (w diecie puszczyka często nie jest stwierdzana, a jeśli tak, to zazwyczaj stanowi wyraźnie poniżej 1% ssaków GOSZCZYŃSKI 1981; KOWALSKI, LESIŃSKI 1988; WASILEWSKI 1990; LESIŃSKI i in. 2009; WIĄCEK i in. 2009; GRYZ i in. 2012; STOLARZ, LESIŃSKI 2012; ŻMIHORSKI i in. 2012), głównie z powodu prowadzenia skrytego trybu życia. Może to wskazywać na stosunkowo duże zagęszczenia populacji tego gatunku w Zespole Przyrodniczo-Krajobrazowym Dolina Mrogi. Duży udział gatunków nieleśnych w diecie puszczyka na obu stanowiskach wskazuje na znaczną fragmentację lasów na terenie badań. Areały tej sowy obejmowały tam mozaikę różnych ekosystemów. Podobnie duży udział takich gatunków, jak nornik zwyczajny, mysz polna i mysz domowa stwierdzono u puszczyków zasiedlających silnie odlesiony krajobraz rolniczy w Wielkopolsce i na Podlasiu (GOSZCZYŃSKI 1981, LESIŃSKI i in. 2009).

5 92 Notatki florystyczne, faunistyczne i mykobiotyczne W badanym materiale nie odnaleziono kilku gatunków pospolitych, których zasięgi obejmują tę część kraju (PUCEK, RACZYŃSKI 1983), i potencjalnie mogłyby zostać schwytane przez puszczyki. Nie wykazano myszy zaroślowej Apodemus sylvaticus, ale nie można wykluczyć, że wśród nieoznaczonych myszy z rodzaju Apodemus, znajdowały się osobniki tego gatunku. Nornik bury Microtus agrestis i karczownik Arvicola amphibius są w okolicy Rogowa rzadko notowane (GRYZ i in. 2011). W Zespole Przyrodniczo-Krajobrazowym Dolina Mrogi nie zostały dotychczas stwierdzone. Najprawdopodobniej są na tym terenie bardzo nieliczne lub w ogóle nie występują, zwłaszcza pierwszy gatunek. Warto podkreślić brak orzesznicy Muscardinus avellanarius, której nie stwierdzono w żadnym kompleksie leśnym w okolicy Rogowa (GRYZ i in. 2011). Gatunek ten stosunkowo licznie zasiedla Puszczę Kampinoską (LESIŃSKI i in. 2013), był wykazany w Wólce Łasieckiej w Puszczy Bolimowskiej (GRYZ i in. 2011) oraz dawniej (1943 rok) w Modlicy koło Łodzi (PUCEK 1983). Dwa ostatnie stanowiska znajdują się w odległości zaledwie ok. 30 km od Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego Dolina Mrogi. Zgrupowanie drobnych ssaków na terenie badań nie wyróżnia się w skali kraju obecnością szczególnie rzadkich gatunków. Mimo to, w środkowej Polsce, charakteryzującej się zubożoną fauną, Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Dolina Mrogi stanowi cenną ostoję tej grupy zwierząt. PIŚMIENNICTWO GOSZCZYŃSKI J Comparative analysis of food of owls in agrocenoses. Ekol. pol. 29: GRYZ J., KRAUZE-GRYZ D., GOSZCZYŃSKI J Występowanie sów Strigiformes na terenie Leśnego Zakładu Doświadczalnego SGGW w Rogowie (środkowa Polska). Sylwan 157: GRYZ J., KRAUZE-GRYZ D., LESIŃSKI G Mammals in the vicinity of Rogów (central Poland). Fragm. faun. 54: GRYZ J., LESIŃSKI G., KOWALSKI M., KRAUZE D Skład pokarmu puszczyka Strix aluco w Puszczy Białowieskiej. Chrońmy Przyr. ojcz. 68(2): KOWALSKI M., LESIŃSKI G Drobne ssaki w pokarmie puszczyka Strix aluco znad jeziora Łuknajno. Chrońmy Przyr. ojcz. 44 (4): LESIŃSKI G., BŁACHOWSKI G., SIUCHNO M Vertebrates in the diet of the tawny owl Strix aluco in northern Podlasie (NE Poland) comparison of forest and rural habitats. Fragm. faun. 52: LESIŃSKI G., GRYZ J., KRAUZE D Nietoperze ginące na drodze w okolicy Rogowa (województwo łódzkie). Nietoperze 10: LESIŃSKI G., ROMANOWSKI J., GRYZ J., OLSZEWSKI A., KOWALSKI M., KRAUZE-GRYZ D., OLECH B., PEPŁOWSKA-MARCZAK D., TARŁOWSKI A Small mammals of Kampinos National Park and its protection zone, as revealed by analyses of the diet of tawny owls Strix aluco Linnaeus, Fragm. faun. 56:

6 Notatki florystyczne, faunistyczne i mykobiotyczne 93 PUCEK Z Muscardinus avellanarius (Linnaeus, 1758). [W:] Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce, Z. PUCEK, J. RACZYŃSKI (red.). PWN, Warszawa, PUCEK Z. (red.) Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa. PUCEK Z., RACZYŃSKI J. (red.) Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa. REDPATH S. M Habitat fragmentation and the individual: tawny owls Strix aluco in woodland patches. J. anim. Ecol. 64: STOLARZ P., LESIŃSKI G Kręgowce w pokarmie puszczyka Strix aluco w rezerwacie Bagno Jacka i na terenach przyległych. Kulon 17: SUNDE P., BŘLSTAD M. S A telemetry study of the social organization of a tawny owl (Strix aluco) population. J. Zool. 263: WASILEWSKI J Dynamics of the abundance and consumption of birds of prey in the Niepołomice Forest. Acta zool. cracov. 33: WIĄCEK J., POLAK M., NIEDŹWIEDŹ M The diet composition of the Tawny Owl Strix aluco in the Kozłówka Forest (eastern Poland). Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowska Lublin Polonia, Sectio C 64: ZIELONY R. (red.) Warunki naturalne lasów doświadczalnych Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Rogowie. Wydaw. SGGW, Warszawa. ŻMIHORSKI M., ROMANOWSKI J., BOROWIECKI M Drobne ssaki w pokarmie trzech gatunków sów w Dolinie Dolnej Odry. Przegl. przyr. 23 (2): SUMMARY We analysed tawny owl pellets collected between 2011 and 2013 in two locations (Rogów, Kołacin) in the Landscape-Nature Protected Complex Mroga Valley (Lodz province). They contained the remains of 473 individuals of vertebrate prey. There were 391 mammals representing 14 species. The most abundant species in both locations was Myodes glareolus, and Microtus arvalis, Mus musculus and Apodemus flavicollis in the first locality, and Apodemus agrarius and Sorex araneus in the second locality (Tables 1 and 2). The hunting territories of owls covered mosaic landscapes with many habitat types. Among owls prey, forest species occurred (Myodes glareolus, Apodemus flavicollis), as well as those typical for open fields (Microtus arvalis, Apodemus agrarius), water bodies or marshes (Neomys fodiens, Microtus oeconomus) and the vicinity of built-up areas (Rattus norvegicus, Mus musculus). Microtus subterraneus, rarely captured by tawny owls, was present in two locations. This study revealed most species of ground-dwelling mammals that occur in central Poland and are the potential prey of tawny owls. Finding Microtus agrestis, Arvicola amphibius and Apodemus sylvaticus still remains possible because they were reported for neighbouring areas. Nadesłano do redakcji: grudzień 2013 r. Wpłynęło ponownie po poprawkach: styczeń 2014 r. Przyjęto do druku: styczeń 2014 r.