Mechanizmy rynku świadczeń emerytalnych z II filara. Stan prac legislacyjnych i wybrane problemy aktuarialne Wojciech Otto, WNE UW Marian Wiśniewski, WNE UW Ogólnopolska Konferencja Naukowa Zagadnienia Aktuarialne Teoria i Praktyka, Warszawa 9-11 czerwca 2008
Źródła ryzyka dostawcy (ZE) Ryzyko długowieczności Ryzyko indywidualne przy danym rozkładzie dalszego trwania życia (DTŻ) dywersyfikowalne w ramach pojedynczego ZE Ryzyko demograficzne błędy predykcji zmian w czasie rozkładu DTŻ (ponosi cały rynek) Ryzyko struktury portfela (negatywna selekcja) w poszczególnych ZE mogą koncentrować się ryzyka o odmiennym od przeciętnego rozkładzie DTŻ (ponoszą ZE) Ryzyko inwestycyjne (ponosi ZE i cały rynek) Ryzyko zmiennej stopy przychodu, ryzyko kredytowe Ryzyko niedopasowania aktywów do zobowiązań 2
Cena ryzyka Bezdyskusyjna wartość dodana dla emerytów: Transfer ryzyka dywersyfikowalnego na dostawcę Ryzyko nieznanej długości trwania indywidualnego życia przy danym rozkładzie DTŻ Ryzyko chybionych inwestycji indywidualnych Wątpliwa wartość dodana dla emerytów: Transfer ryzyka niedywersyfikowalnego, pociągający za sobą koszt premii za ryzyko (koszt kapitału własnego dostawcy zabezpieczającego jego wypłacalność) Ryzyko stóp zwrotu z inwestycji kapitałowych (rynkowe) Ryzyko demograficzne rent dożywotnich - nieprzewidywalne zmiany trendu wydłużania się życia Problem ryzyka struktury portfela Ryzyko nieznane w systemach emerytalnych, w których uczestnicy nie dokonują wyboru dostawcy rent 3
Ryzyko struktury portfela Ryzyko przejściowe Odmienność populacji uczestników systemu emerytalnego od populacji charakteryzowanej przez tablice narodowe Ryzyko trwałe, generowane przez splot dwóch okoliczności: Pomiędzy emerytami zachodzą systematyczne różnice rozkładu DTŻ ze względu na czynniki ryzyka, których (poza wiekiem) nie wolno uwzględniać różnicując stawki świadczeń. Te czynniki to: Płeć, indywidualny stan zdrowia, stopień zamożności, region, zawód, czynniki dziedziczne Uczestnicy dokonują wyboru: Momentu przejścia na emeryturę, dostawcy, ewentualnie rodzaju produktu emerytalnego 4
Za udziałem emerytów w ryzyku Ograniczona dywersyfikacja, hedging i transfer Wysoka cena ryzyka przejętego w całości przez ZE Świadczenia zależne od stopy zwrotu i zmian prognozowanego rozkładu DTŻ: Będą w długim okresie wyższe (ZE pobierze premię tylko za część ryzyka pozostałą na jego udziale) Renta dożywotnia to inwestycja długoterminowa Uczestnicy ponosili ryzyko inwestycyjne w OFE Argument polityczny: udział w przychodach z inwestycji ZUE w rynek kapitałowy lokuje interes ekonomiczny emerytów w polityce państwa wspierającej wzrost gospodarczy brak udziału pozostawia ich w roli klienteli budżetu 5
Tradycyjne metody podziału ryzyka Renta w jednostkach funduszu inwestycyjnego (FI) i rozwiązania pokrewne ZE ponosi w pełni ryzyko długowieczności Całość ryzyka inwestycyjnego na udziale emeryta Variable Life Annuities (USA): różne warianty częściowego udziału dostawcy w ryzyku inwestycyjnym poprzez gwarancje minimalnej stopy zwrotu itp. Mechanizm tradycyjnej tontiny (ubezpieczenia wzajemnego zamkniętej grupy osób) Wspólny kapitał zainwestowany na ustalony procent Początkowa stawka renty dożywotniej ustalona na podstawie przyjętego dla grupy rozkładu DTŻ tak, aby wartość początkowa renty równała się dla każdej osoby wniesionemu kapitałowi Coroczna korekta wysokości stawek o ten sam procent w górę lub w dół, kompensująca różnicę między zaobserwowanym a oczekiwanym efektem zgonów w ciągu roku Po korekcie stawek: kapitał pozostały ponownie równa się bieżącej wartości przyszłych wypłat świadczeń (rezerwie) 6
Renty okresowe z OFE i renty dożywotnie z Funduszu Emerytur Kapitałowych Renty okresowe z OFE (rodzaj wypłat programowanych) dla osób przechodzących na emeryturę w wieku 60-65 lat, pobierane do osiągnięcia wieku 65 lat, z zachowaniem rachunku w OFE jego dziedziczenia Renty dożywotnie z Funduszy Emerytur Kapitałowych dla osób w wieku 65+ Argumenty ponadczasowe: Oszczędności emerytalne to inwestycja długoterminowa nawet dla 65-latka Niska śmiertelnosć poniżej 65-ki da się skompensować nadwyżką stóp zwrotu z inwestycji OFE ponad stopę zwrotu z inwestycji dostawcy rent Argumenty chwili bieżącej: Mała liczba osób przechodzących na emeryturę w latach 2009-2014 z niewielkimi oszczędnościami w OFE stawia pod znakiem zapytania opłacalność przedwczesnej inicjacji Funduszy Emerytur Kapitałowych Wypłaty okresowe z OFE to rozwiązanie proste, tanie i dające sięłatwo zaimplementować Więcej czasu pozostaje na dopracowanie rozwiązań docelowych, a czas ten jest potrzebny jak dotąd stopień zrozumienia przez polityków ekonomicznych skutków przyjmowanych rozwiązań mało zaawansowany 7
Fundusz Emerytur Kapitałowych Zachowana istota mechanizmu tontiny, a więc: Równość z definicji aktywów i rezerw na początek roku Narosła w ciągu roku różnica wartości aktywów i rezerw wyrównana (głównie) za pomocą korekty wysokości stawek rent Z następującymi różnicami: Grupa otwarta (w kolejnych latach zawierane są nowe kontrakty) Nieograniczony horyzont działania Funduszu Zmienna stopa zwrotu z inwestycji Techniczna stopa procentowa używana do kalkulacji rezerw bardzo niska, tak aby regułą było ujawnienie na koniec roku zysku technicznego (nadwyżki aktywów nad rezerwami) Niewielki udział w zysku technicznym, duży zaś w stracie ma dostawca, dopiero po odprowadzeniu jego udziału w zysku (pokryciu udziału w stracie) wyznaczana jest odpowiednia korekta stawek rent i rezerw Ta korekta powoduje, że ponownie aktywa i rezerwy są sobie równe Opisany mechanizm dotyczy Funduszu Podstawowego tworzy się ponadto Fundusz Wyrównawczy - rodzaj bufora pomiędzy Funduszem Podstawowym a rachunkiem środków własnych dostawcy 8
Podmioty systemu świadczeń Nowi emeryci Starzy emeryci składki Pierwsze świadczenia Fundusz Emerytur Kapitałowych Fundusz Podstawowy 10% nadwyżki FP niedobór FP Fundusz Wyrównawczy Świadczenia: indeksowane dzięki 90% nadwyżki FP nadwyżka FW niedobór FW Zakład Emerytalny 9
FP: zmiany aktywów w ciągu roku + Przychody z lokat pomniejszone o kwalifikowane koszty zarządzania aktywami + Transfery z OFE z tytułu zawarcia nowych kontraktów + Przyrost należności od Izby Rozliczeniowej z tytułu nowych kontraktów zawartych z kobietami - Wypłaty świadczeń - Prowizje wpłacane na rachunek ZE - Do 3,5% wysokości wypłacanych świadczeń - Opłaty na rzecz ZUS z tytułu obsługi wypłat - opłata kwotowa od każdego świadczenia miesięcznego - Inne opłaty (na koszty nadzoru itp.) uregulowane ustawowo 10
FP: rezerwy i ustalenie nadwyżki Zmiany rezerw w ciągu roku: + tworzenie rezerw z tytułu nowych kontraktów + przyrost zobowiązań wobec Izby Rozliczeniowej z tytułu kontraktów zawieranych z mężczyznami rozwiązywanie rezerw po zmarłych uczestnikach postarzenie się o rok emerytów kontynuujących kontrakty Zmiany rezerwy na koniec roku: +- rozliczenie efektu dysparytetu płci w nowo zawartych kontraktach z Izbą Rozliczeniową +- zmiany parametrów aktuarialnych (stopy technicznej, tablic trwania życia) narzucone przez Aktuariusza Krajowego Rezultat: Aktywa Rezerwy = Nadwyżka/Niedobór 11
FP: podział nadwyżki/niedoboru Udział ZE w nadwyżce FP (10%) przekazywany do Funduszu Wyrównawczego Udział ZE w niedoborze FP (100%), pokrywany z Funduszu Wyrównawczego, ale: Jeśli w danym roku nastąpiło wyrównanie niedoboru FP ze środków FW, w rozliczeniu dwóch następnych lat nadwyżkę w pierwszej kolejności przeznaczamy na zwrot do FW kwoty owego wyrównania, a dopiero to, co pozostanie dzielimy w proporcjach 90% dla emerytów i 10% dla ZE Udział uczestników w nadwyżce występuje w formie proporcjonalnego zwiększenia rezerwy oraz stawek świadczeń o odpowiedni czynnik (większy od 1, jeśli jest co dzielić) W rezultacie podziału ponownie w Funduszu Podstawowym zachodzi równość aktywów i rezerw 12
Fundusz Wyrównawczy a wymogi kapitałowe Zmiany Funduszu Wyrównawczego zachodzą z tytułu + przychodów z lokat pomniejszonych o kwalifikowane koszty zarządzania aktywami +- udziału dostawcy w zyskach/stratach Funduszu Podstawowego +- przekazania nadwyżki FW na dobro (uzupełnienia niedoboru z) rachunku środków własnych ZE Nadwyżka (niedobór) pojawia się gdy aktywa Funduszu Wyrównawczego przekroczą 5% (spadną poniżej 2%) Rezerwy FP w perspektywie: obniżka progów do 1,5% - 4,5% Margines wypłacalności: 6% od pierwszych 30 mln Rezerwy FP 5% od nadwyżki Rezerwy FP ponad 30 mln Środki na pokrycie marginesu wypłacalności to aktywa Funduszu Wyrównawczego oraz kwalifikowane środki własne ZE 13
Dysparytet płci i mechanizm rozliczeń IR wyznacza na koniec roku taką wartość współczynnika b, aby spełniona była równość: n i = 1 RS i = b n i = 1 Gdzie RS i to rezerwa i-tego ZE z tytułu zawartych w tym roku kontraktów obliczona na podstawie tablic oddzielnych dla płci, zaś RW i na podstawie tablic wspólnych Te ZE, dla których RS i < b RW i, przekazują środki swoich FP (tyle, o ile prawa strona większa jest od lewej) Izbie Rozliczeniowej, Tym ZE, u których RS i > b RW i, Izba przekazuje środki na rachunek ich FP (tyle, o ile lewa strona wieksza jest od prawej) Saldo przychodów i rozchodów IR wynosi w efekcie zero. Sens ekonomiczny: zdejmujemy z ZE tę część ryzyka dysparytetu płci, która jest skutkiem wielości dostawców. Ryzyko, które ponosiłby także monopolistyczny dostawca, pozostaje. RW i 14
Szok przejścia od oszczędości dziedziczonych do renty dożywotniej Rozwiązanie: Renta dożywotnia uzupełniona o ubezpieczenie na życie, z sumą ubezpieczenia malejącą liniowo od kwoty równej wniesionej składce do zera w 3 lata po zawarciu kontraktu Argumenty funkcjonalne: Zniesienie motywacji osób w złym stanie zdrowia do odwlekania przejścia na emeryturę aż do smierci Zniesienie motywacji ZE do akwizycji nakierowanej na pozyskanie klientów nad grobem Dlaczego 3 lata? Im dłuższy okres, tym większy koszt (przy 3 latach koszt to zmniejszenie stawki renty o ok.. 3%) Porównania tablic selected i ultimate w krajach z dojrzałym sektorem ubezpieczeniowym sugerują, że wartość informacji o stanie zdrowia spada z czasem, i po paru-kilku latach (pod warunkiem przeżycia) od daty pochodzenia informacji zanika 15
Mechanizm regulacji Narzucane corocznie przez Aktuariusza Krajowego parametry aktuarialne do kalkulacji rezerw Prognozowane kohortowe tablice trwania życia (kobiety, mężczyźni, tablice wspólne) Stopa techniczna (1%, z możliwością zwiększenia do 2% jedynie w nadzwyczajnych okolicznościach, następnie obniżana w tempie co najwyżej 0,25 pp. rocznie) Parametry mechanizmu podziału zysku Funduszu Podstawowego (10% udziału w nadwyżce, 100% udziału w niedoborze, termin 2 lat na kompensatę wcześniej pokrytego niedoboru w 100% z nadwyżki lat następnych) Parametry mechanizmu Funduszu Wyrównawczego i Marginesu Wypłacalności Wzajemne usytuowanie i odpowiedzialność ZE, Funduszu Emerytur Kapitałowych, Aktuariusza Krajowego itd. 16
Opcje rozwiązań Składki kierowane do ZE? Obawy przed niedostatkami konkurencji i zmową cenową ZE Rola państwowego ZE Składki kierowane do FP (aktualnie rozważane rozwiązanie) rodzi obawy o pojawienie się redystrybucji międzykohortowej Jeden ZE prowadzi trzy Fundusze Emerytur Kapitałowych Fundusz młody przyjmuje nowych uczestników Fundusz średni i stary zasilane są przechodzącymi do nich kolejno kohortami z funduszu młodego Czy parametry podziału nadwyżki FP, pułapy Funduszu Wyrównawczego, parametry wymogów kapitałowych są dobrze dobrane? Czy nie zniechęcą ZE do podejmowania ryzyka inwestycji w sektor prywatny? Czy osiągane stopy zwrotu zapewnią w długim okresie indeksację świadczeń co najmniej na poziomie tej, jaką zaoferuje I filar? 17
Strategie inwestycyjne ZE Jakie strategie inwestycyjne FEK są optymalne z punktu widzenia ZE? Czy mimo konieczności wyrównywania na koniec roku straty FP przez FW, możliwość odrobienia tej straty w ciągu następnych 2 lat wystarczy, aby wydłużyć horyzont strategii inwestycyjnej do 3 lat? Jak kształtować strategię inwestycji w roku następnym po roku, w którym wystąpiła strata? Czy i na ile opłaca się dokładać do nowych kontraktów (w nadziei szybkiego wzrostu portfela) jeśli w miarę zbliżania się do końca roku mamy coraz większą pewność osiągnięcia dużej nadwyżki? Jeśli tak, to czy: Spowoduje to wyraźną sezonowość atrakcyjności oferty ZE? Spowoduje to znaczącą redystrybucję międzykohortową? 18