OPRAC. MGR A.ZALEPA Adolescenci w obliczu przewlekłych chorób somatycznych 1
CHOROBY SOMATYCZNE MANIFESTUJĄCE SIĘ ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI 2
LĘK - stanowi nieodłączny objaw większości chorób somatycznych, odgrywa także istotną rolę w genezie wielu chorób somatycznych, a jego nasilenie wiąże się ze świadomością ciężkiej choroby. Może on wywołać choroby, może być ich objawem, może je nasilać. 3
LĘK TOWARZYSZY WIELU CHOROBOM SOMATYCZNYM: Chorobie Alzheimera, Choroba Parkinsona Zaburzenia rytmu serca Guzom ośrodkowego układu nerwowego Guzowi chromochłonnemu nadnerczy Padaczce Zaburzeniom funkcjonowania tarczycy Hipoglikemii (zaburzenia kontroli glikemii) Zaburzeniom krążenia mózgowego Zawrotom głowy (o różnych przyczynach) 4
PRZYKŁADY SOMATYCZNYCH PRZYCZYN ZESPOŁÓW DEPRESYJNYCH(LEIB,HEßLINGER,JACOB 2007) Ch. mózgu guz mózgu, ch. Alzheimera, ch. Parkinsona, stwardnienie rozsiane, padaczka; Ch. immunologiczne toczeń rumieniowaty układowy, polimaligia reumatyczna, zapalenie guzkowe tętnic, cukrzyca typu 1; Ch. endokrynologiczne niedoczynność tarczycy, nadczynnośc tarczycy, ch. Addisona, ch. Cushinga, nad- i niedoczynnośc przytarczyc, cukrzyca typu 1 i 2 oraz cukrzyce wtórne (np.akromegalia), cukrzyce ciężarnych; 5
PRZYKŁADY SOMATYCZNYCH PRZYCZYN ZESPOŁÓW DEPRESYJNYCH (LEIB,HEßLINGER,JACOB 2007) Ch. ukł. żołądkowo-jelitowego zapalenie trzustki, zakaźne schorzenie jelitowe, ch. Whipple a; Zaburzenia metaboliczne mocznica, niewydolnośc wątroby, niedobór witaminy B12 lub kwasu foliowego, ch. Wilsona, porfirie; Ch. sercowo-naczyniowe bezdech senny, POCHP, niewydolnośc serca, powikłania cukrzycy; Leki i używki leki steroidowe, l. antykoncepcyjne, l. przeciwciśnieniowe, benzodiazepiny, alkohol, odstawienie kofeiny. 6
ZABURZENIA DEPRESYJNE W CUKRZYCY WIEKU ROZWOJOWEGO Młodzi pacjenci cierpiący z powodu cukrzycy podobnie do dorosłych częściej chorują na depresję i zburzenia lękowe niż populacja ogólna. Współistnienie zaburzeń psychicznych z cukrzycą nie tylko pogarsza funkcjonowanie psychiczne pacjenta, ale niesie ze sobą także komplikacje somatyczne związane z gorszą kontrolą glikemii [1] i nawracającymi epizodami kwasicy ketonowej [2]. 7
HIPOGLIKEMIA W WIEKU ROZWOJOWYM HIPOGLIKEMIA zaburzenie homeostazy glukozowej u ch. na cukrzycę wywołane bezwzglednym lub wzglednym nadmiarem insuliny. Przyczyny nadmiar insuliny, zwiększone zużycie glukozy (wysiłek), za mały posiłek, alkohol, ch. wątroby, miesiączka. Cukrzyca typu 1 oraz epizody hipoglikemii niekorzystnie wpływają na rozwój umysłowy i funkcje poznawcze. Początek cukrzycy przed 5 r. ż. z epizodami ostrej hipoglikemii często skutkuje obniżeniem inteligencji werbalnej i przestrzennej, gwałtownymi zmianami nastroju, zaburzeniami zachowania, poważnymi trudnościami w nauce, zaburzeniami neurologicznymi (Kułak i wsp. 2009). 8 Kułak W., Okurowska Zawada B., Sienkiewicz D., Paszko Patej G. (2009) Powikłania neurologiczne w cukrzycy. W: Otto Buczkowska E., (red.) Cukrzyca w populacji wieku rozwojowego co nowego. Wrocław. Wydawnictwo Cornetis.
Objawy hipoglikemii: niemożnośc skupienia, zapamietywania, utrudniony kontakt, zaburzenia mowy i równowagi oraz widzenia, utrata przytomności, drgawki. 9
HIPERGLIKEMIA W WIEKU ROZWOJOWYM Hiperglikemia - wysokie stężenie glukozy we krwi przy niskiej insulinie lub insulinooporności, Może wynikać z przejadania się, za małej aktywności fizycznej, choroby, infekcji, urazu lub operacji. Przewlekła hiperglikemia u chorych na cukrzycę powoduje upośledzenie pamięci, zaburzenia uwagi, problemy z zapamiętywaniem i uczeniem się, neuropatię. Wpływa na procesy plastyczności mózgu oraz regulację, dojrzewanie i gęstośc synaps, skutkuje retinopatią i zanikiem istoty szarej mózgu i wpływa na metabolizm neuroprzekaźników (Kułak i wsp. 2009). 10 Objawy: nadmierne pragnienie, częstomocz
Objawy hiperglikemii: nadmierne pragnienie, częstomocz Przy stężeniach powyżej 200mg% (250 mg%) może także występować kwasica ketonowa objawiająca się obecnością ciał ketonowych w moczu (ketonuria). Objawy: Pragnienie, senność, chudnięcie, apatia, ogólne zmęczenie, płytki oddech, wymioty, bóle głowy i w ostatnim stadium śpiączka 11
CUKRZYCA WIEKU ROZWOJOWEGO Dzieci o mniej widocznych symptomach ch. mają więcej problemów emocjonalnych i adaptacyjnych niż dotknięte ch. o widocznych dla wszystkich objawach. Mlodzierz cukrzycowa w stosunku do rówieśników cierpiących na inne ch. wykazuje więcej reakcji lękowych, tendencji do wycofywania się z uczestnictwa w życiu oraz reakcji agresywnych. Cechuje się fatalistyczną postawą wobec ch. i życia, wyuczoną bezradnością i zewnętrznym umiejscowieniem poczucia kontroli. 12 Pilecka W. (2002) Przewlekła choroba somatyczna w życiu i rozwoju dziecka. Kraków: Wydawnictwo UJ.
PATOMECHANIZM DEPRESJI U OSÓB Z PADACZKĄ U osób z padaczką dużą rolę odgrywają czynniki psychospołeczne oraz ogniskowe uszkodzenie mózgu i zmiany jego funkcji spowodowane wyładowaniami napadowymi. W dotychczas opublikowanych badaniach widoczna jest dwukierunkowa zależność między depresją a padaczką: pacjenci chorzy na padaczkę 7 razy częściej zapadają na depresję, ale też w wywiadzie ponad 3 razy częściej wystąpienie epizodu depresyjnego poprzedza pierwszy napad padaczkowy, co mogłoby świadczyć o wspólnej patogenezie obu jednostek chorobowych. 13
C.D.... W PRZEBIEGU PADACZKI Depresja w przebiegu padaczki również manifestuje się klinicznie jako epizod depresyjny o różnym nasileniu lub dystymia. Do cech charakterystycznych takiej depresji należą: wysoki poziom lęku, wrogość, drażliwość, wątki obsesyjne w treści myślenia. Dominują objawy irytacji, niskiej tolerancji, mniej jest objawów anhedonii. 14
NAJCIEMNIEJSZA STRONA DEPRESJI SAMOBÓJSTWO - najpowszechniejsze zjawisko (ponad polowa dotkniętych chorobą osób dokonuje udanej próby samobójczej) Przemoc i agresja wobec innych często w błahych sprawach Okaleczenia 15
Choroba to nie tylko dolegliwości fizyczne, ale także przeżycia psychiczne. Choroba wpływa na: codzienne funkcjonowanie w rodzinie, szkole, grupie rówieśniczej. 16
Ogranicza możliwości wypełniania najważniejszych ról życiowych. Modyfikuje cele, które chcemy jeszcze osiągnąć i marzenia których nie można zrealizować. Często wiąże się z koniecznością poddania się przykrym, sprawiającym ból i cierpienie zabiegom. 17
U ŹRÓDEŁ EMOCJI POZYTYWNYCH: RADZENIE SOBIE UKIERUNKOWANE NA ZNACZENIE Skąd biorą się pozytywne emocje w negatywnych sytuacjach w jaki sposób dochodzi do ich powstawania? Folkman i Moskowitz (2006) uważają, że wspólnym wątkiem jest poszukiwanie i odnajdywanie pozytywnego znaczenia Sytuacyjne GLOBALNE 18
GŁÓWNE ŹRÓDŁA EMOCJI POZYTYWNYCH W NEGATYWNYCH SYTUACJACH Nasycanie zwykłych zdarzeń pozytywnym znaczeniem (afektem), Radzenie sobie skoncentrowane na problemie, Znajdowanie korzyści w wydarzeniach stresowych, bliskie pozytywnemu przewartościowaniu, Urealnienie priorytetów (kreowanie pozytywnych zdarzeń), 19
ZMODYFIKOWANY MODEL TRANSAKCJI STRESOWEJ WG. FOLKMAN (2006) Wydarzenie choroba Krzywda/strata Zagrożenie Wyzwanie Ocena Radzenie Wynik Wynik sobie wydarzenia emocjonalny Skoncentrowane na problemie Skoncentrowane na emocjach Korzystny Niekorzystny (korzystne) Dystres Emocje pozytywne Przywracają zasoby Podtrzymują radzenie sobie Radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu Emocje pozytywne EMOCJE POZYTYWNE 20 Emocje negatywne
warto pamiętać, że emocje negatywne nie zawsze są "złe" a pozytywne nie zawsze "dobre". Istotna jest ich proporcja 21
BILANS CHOROBY To rodzaj sumy wszystkich jej następstw BILANS UJEMNY - sytuacja zaistniała w związku z chorobą oceniana jest jako stresowa, utrata zasobów. BILANS DODATNI - mała skuteczność leczenia, wtórne zyski z choroby są wyjątkowo atrakcyjne, ch. służy pozyskiwaniu zasobów środowiskowych. BILANS ZEROWY - kontynuowanie dotychczasowego trybu życia i niepodejmowanie leczenia, zachowanie takie związane może być z zaprzeczaniem chorobie, co służy emocjonalnej ochronie w sytuacji niedostatku/utraty zasobów. 22
WIĘZI SPOŁECZNE JAKO ŹRÓDŁO ŚRODOWISKOWYCH ZASOBÓW KOMPENSUJĄCYCH STRATĘ LUB ZAGROŻENIE STRATĄ Więź z rodziną i przyjaciółmi stanowi źródło wsparcia. Podczas choroby relacje wzmacniają i zacieśniają się. Wsparcie emocjonalne daje poczucie przynależności co za tym idzie wzmacnia samoocenę. 23
ZJAWISKO WTÓRNYCH ZYSKÓW Poprawa sytuacji pacjenta po zachorowaniu. Korzyści: wzrost zaspokojenia różnych potrzeb. Ulgi: zwolnienie z pełnienia codziennych obowiązków. Jeżeli wtórne zyski z choroby są wyjątkowo atrakcyjne, wtedy bilans choroby jest dodatni lub bliski zeru. 24
PRZEWLEKŁA CH. ZAWSZE POWODUJE USZCZUPLENIE ZASOBÓW INDYWIDUALNYCH NP. - Obniżenie poczucia kompetencji. - Obniżenie poczucia sprawstwa. - Obniżenie sprawności poznawczej i intelektualnej. - Przyjęcie tożsamości negatywnej związanej z ch., utożsamienie się z chorobą utrudniające lub uniemożliwiające ukształtowanie tożsamości dojrzałej. - Obniżenie poczucia wartości. - Obniżenie lub utrata poczucia kontroli w pewnych obszarach egzystencji. 25
PRZEWLEKŁA CH. ZAWSZE POWODUJE USZCZUPLENIE ZASOBÓW INDYWIDUALNYCH NP. - Utrata roli w grupie rówieśniczej. - Utrata roli w rodzinie na rzecz rodzeństwa. - Obniżenie lub utrata sprawności fizycznej. - Utrata planów (marzeń) na przyszłośc i zainwestowanych zasobów. - Zerwanie bliskich związków przyjacielskich i/lub intymnych. 26
PRZEWLEKŁA CH. ZAWSZE POWODUJE USZCZUPLENIE ZASOBÓW ŚRODOWISKOWYCH NP. - Odrzucenie przez grupę. - Pogorszenie sytuacji ekonomicznej rodziny. - Opuszczanie zajęc szkolnych (nawarstwianie się zaległości programowych). - Koniecznośc zaprzestania niektórych form aktywności np. sport. - Rezygnacja z dodatkowych zajęc pozalekcyjnych i pozaszkolnych. - Efekty stygmatyzacji. - Ujawnienie się skrywanych konfliktów rodzinnych. 27
CO ROBIC? 28
DZIAŁANIA ZWIĘKSZAJĄCE POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA Kontrola bólu i cierpienia chodzi o wyrobienie w dziecku przekonania, że istnieje realna możliwość zlikwidowania lub zmniejszenia bólu, np. że jest osoba, która o to zadba i w trudnej chwili pomoże lub choćby będzie mu towarzyszyła. Upewnianie dziecka o tym, że może liczyć na fachową pomoc i opiekę teraz i w przyszłości, zarówno w szpitalu jak i w szkole i w domu. Stymulowanie rozwoju psychoruchowego, intelektualnego i społecznego. 29
Obecność bliskich i przyjaciół oraz upewnienie dziecka, że go nie opuszczą. Upewnienie, że jest potrzebne bliskim, że ma swoje miejsce teraz i w przyszłości w klasie i szkole. Wskazywanie dziecku, szczególnie starszemu, różnorodnych możliwości samorealizacji. Umożliwienie wywierania wpływu na zdarzenia. Aranżowanie sytuacji dających możliwość wyboru i podejmowania decyzji. Stwarzanie sytuacji umożliwiających odnoszenie sukcesu, budowanie i umacnianie poczucia własnej wartości i mocy. Planowanie przyszłości formułowanie 30 konkretnych celów, zadań oraz pomoc w realizacji.
Wyrabianie w dziecku poczucia wpływu na zdarzenia poprzez szukanie takich sfer i obszarów aktywności, w których jest to możliwe, a także poprzez umożliwienie wykazania się samodzielnością w sądach, opiniach i podejmowanych decyzjach i działaniach. Budowanie przyjaznych relacji z rówieśnikami. Utrzymywanie dobrej atmosfery w rodzinie. Umacnianie w dziecku poczucia własnej wartości poprzez stwarzanie sytuacji umożliwiających mu kreatywne działania, odnoszenie sukcesu oraz dokonywanie samodzielnych wyborów. 31
CZYNNIKI UŁATWIAJĄCE FUNKCJONOWANIE CHOREGO DZIECKA W SZKOLE Przyjazna postawa i otwartość nauczyciela na potrzeby chorego dziecka. Wysokie kompetencje nauczyciela. Dobra znajomość ucznia i jego aktualnej sytuacji oraz wiedza na temat potrzeb ucznia, jego choroby i postępowania w sytuacji pogorszenia stanu zdrowia. Spokój, pewność i opanowanie nauczyciela, który bez lęku potrafi udzielić dziecku pomocy i wsparcia. 32
Przyjazna atmosfera w klasie i grupie rówieśniczej, wys. poziom wzajemnego szacunku i akceptacji oraz zrozumienia problemów dziecka. Poczucie bezpieczeństwa. Dostosowanie sposobów i form nauczania do spowodowanych chorobą i sposobem jej leczenia aktualnych trudności dziecka, takich jak obniżenie koncentracji uwagi, męczliwość, wolne tempo pracy, zmienność nastroju, niecierpliwość, drażliwość oraz zmienność zachowań i zainteresowań. Zapewnienie zaplecza medycznego oraz opracowanie procedur postępowania w sytuacji pogorszenia samopoczucia dziecka lub zagrożenia 33 życia.
Udzielenie pomocy w nauce oraz w nadrobieniu zaległości spowodowanych nieobecnościami w szkole. Elastyczne stosowanie norm i zasad obowiązujących w klasie i dostosowanie ich do potrzeb chorego. Zapewnienie dziecku wsparcia i pomocy psychologicznopedagogicznej, a w razie potrzeby pomocy socjalnej. Stała współpraca między rodzicami, pielęgniarką, lekarzem, nauczycielami oraz innymi osobami opiekującymi się dzieckiem. Wykazywanie zainteresowania samopoczuciem, dziecka, terminem badań kontrolnych i wynikami, nastrojem, sytuacją domową, a także sprawami 34 niezwiązanymi z chorobą. Tak, by dziecko czuło, że jest dla nas ważne i wartościowe.
CO SZKOŁA POWINNA WIEDZIEĆ? Krótka historia choroby Specjalne potrzeby dziecka Procedury medyczne wymagające wykonania w trakcie pobytu dziecka w szkole Specjalne potrzeby dietetyczne Potrzeby związane z transportem Główne problemy dziecka i konieczne środki ostrożności Plan postępowania i procedury wymagane w nagłych sytuacjach Osoby i instytucje, z którymi trzeba się skontaktować Podział zadań i zakresu odpowiedzialności TO INFORMACJE OD RODZICÓW I LEKARZY 35
Rodzice i nauczyciele są swego rodzaju ekspertami w sprawach dziecka i dlatego powinni dzielić się ze sobą swoją wiedzą i doświadczeniem. Być dla siebie partnerami w rozmowie oraz wspierać się wzajemnie w działaniach podejmowanych na rzecz dziecka. 36
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ OPRAC. MGR A. ZALEPA 37